بررسی تطبیقی مراحل امبریوژنز تکامل جنین از دیدگاه قرآن و علم جنین شناسی

چکیده

دوران تکامل جنین از مرحله لقاح تا مرحله به دنيا آمدن جنين را تشكيل مى‏دهد. در اين دوران، دگرگونى‏هاى مختلف و حوادث بسيارى براى مادر و جنين اتفاق مى‏افتد كه هر كدام مباحث بسيارى از علم پزشكى را در بر مى‏گيرد و به ساعتها گفتگو و مطالعه نياز دارد. اين فصل از زندگى انسان، يكى از پر رمز و رازترين دورانهاى هستى اوست كه با وجود تكاپوى علم و فناورى، هنوز بسيارى از مسائل آن، مبهم باقى مانده است‏. این دوران به دو مرحله امبریوژنز و دوره جنینی تشکیل می شود. دوره امبریوژنز از هنگام تشکیل نطفه تا زمان تشکیل اندام ها به طول می انجامد. علم جنین شناسی امروزه توانسته است به وسیله دستگاه های پیشرفته به کشف و ضبط این مراحل دست یابد. این در حالی است که قرآن کریم در صدها سال قبل بدون استفاده از هیچ گونه امکاناتی و به شکلی اعجاز گونه این مراحل را بیان کند. این پژوهش درصدد آن است که به بررسی تطبیقی این مرحله از دیدگاه جنین شناسی وآیات وازدهم تا چهاردم سوره مومنون قرآن کریم بپردازد تا این جنبه از اعجاز قرآن هرچه بیشتر نمایان گردد. در این آیات قرآن از هفت مرحله از خلقت انسان را اشاره می کند. این مراحل عبارت اند از: 1. مرحله خاك. (تراب- طين) 2. مرحله نطفه. 3. مرحله علقه. (علقة) 4. مرحله مضغه. (مضغة) 5. مرحله شكل‏گيرى استخوانها. (عظاما) 6. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوان‏ها 7. آفرینش روح (أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ) غیر از مرحله اول یعنی آفرینش انسان از خاک سایر مراحل اشاره به دوره امبریوژنز دارند که به بررسی آن ها پرداخته خواهد شد.

کلید واژه

قرآن، اعجاز، جنین شناسی، امبریوژنز، پزشکی

مقدمه

هنگامی که قرآن کریم نازل گردید، علم پزشکی در ابتدای راه بود و طبیبان، اطلاعات چندانی از کارکرد دستگاه های درون بدن انسان نداشته و اسرار آن ها را نمی دانسته اند. در آن زمان طب یونانی و ایرانی بر مجامع علمی حاکم بود. ولی چندان رشدی در زمینه تشریح بدن انسان نداشت. از این میان جوامع مقارن ظهور اسلام، جامعه عرب، بهره کمتری از علوم پزشکی داشت. در همان زمان ، برخی آیات قرآن، به اسرار پنهان آفرینش بدن انسان اشاره می کند، اسراری که قرن ها بعد و با استفاده از وسایل پیشرفته کشف گردید. بیان این گونه مطالب در قرآن کریم، نوعی رازگویی و خبر از غیب و مطالب کشف نشده بود. یکی از این موارد، مراحل خلقت انسان یا جنین شناسی است. مفهوم شناسی جهت ورود به بحث ابتدا به مفهوم شناسی واژگان مورد نیاز پرداخته خواهد شد: جنین شناسی: جنین شناسی یا امبریولوژی به دانشی گفته می شود که شامل تحقیق در مورد آن دسته از عوامل مولکولی، سلولی و ساختمانی است که در تشکیل ارگانیسم مشارکت می کنند(سادلر، 1386، ص3). امبریوژنز: به سیر پیشرفت از یک سلول واحد تا تثبیت پیش سازهای اندام یا اندام ابتدایی دوره امبریوژنز(ٍEmbryogenesis)(ایجاد رویان) گفته می شود. (گاهی اوقات به این دوران دوره ارگانوژنز (organogenesis)(اندام زایی)نیز اطلاق می شود(همان،ص 4). همچنین به دورانی که از این نقطه از زمان تا هنگام زایمان به طول می انجامد دوره جنینی نامیده می شود(همان). جنین شناسی به شکل نوین در قرن بیستم پدیدار گشت. جایی که از میکروسکوپ در دیدن سلول ها استفاده شد. در سال 1960م نیز از نشانگرهای رادیواکتیو و روشهای اتورادیوگرافی در این علم بهره گرفته شد(همان، ص3). بنابراین می توان گفت این علم به روش نوین سابقه چندانی ندارد. دکتر موریس بوکای درباره تاریخچه جنین شناختی و شناخت پیدایش انسان از تخم مخلوط زن و مرد و تطورات مراحل جنین می نویسد:« باید همه بیانات قرآنی را با معلومات اثبات شده عصر جدید مقایسه کرد. موافق بودنشان با این همه واضح است...بیانات قرآن در باب تولید مثل انسان، حقایق اساسی را که انسان ها قرونی چند برای کشف ان گذراندند با اصطلاحات ساده بیان داشته است»(بوکای، 1365، ص276)

مراحل خلقت جنین در دوره امبریوژنز

قرآن کریم در مواردی متعدد، سخن از خلقت انسان گفته و مراحل آن را تذکر داده است. هرچند این آیات، درس خداشناسی و معاد شناسی می دهد. اما نکات و اشارات علمی ای در بردارد که سبب حیرت متخصصان علوم پزشکی در اعصار مختلف شده است. و آن را نه تنها دلیل اعجاز علمی قرآن بلکه دلیل اعجاز بلاغی قرآن نیز گرفته اند(چراغی،بی تا، ص 84). نمونه ای از این آیات که در این مورد سخن گفته اند اشاره می گردد: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ (12)ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً في‏ قَرارٍ مَكينٍ (13)ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ (14)»(مومنون/12-14) و به يقين، انسان را از عصاره‏اى از گِل آفريديم. (12)سپس او را [به صورت‏] نطفه‏اى در جايگاهى استوار قرار داديم. (13)آن گاه نطفه را به صورت علقه درآورديم. پس آن علقه را [به صورت‏] مضغه گردانيديم، و آن گاه مضغه را استخوانهايى ساختيم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانيديم، آن گاه [جنين را در] آفرينشى ديگر پديد آورديم. آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است. (14) «َأَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فىِ رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مخَُّلَّقَةٍ وَ غَيرِْ مخَُلَّقَةٍ لِّنُبَينِ‏َّ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فىِ الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى »(حج/5) اى مردم، اگر در باره برانگيخته شدن در شكّيد، پس [بدانيد] كه ما شما را از خاك آفريده‏ايم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آن گاه از مضغه، داراى خلقت كامل و [احياناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانيم. و آنچه را اراده مى‏كنيم تا مدتى معين در رحمها قرار مى‏دهيم «هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثمُ‏َّ مِن نُّطْفَةٍ ثمُ‏َّ مِنْ عَلَقَةٍ ثمُ‏َّ يخُْرِجُكُمْ طِفْلا...»(غافر/67) او همان كسى است كه شما را از خاكى آفريد، سپس از نطفه‏اى، آن گاه از علقه‏اى، و بعد شما را [به صورت‏] كودكى برمى‏آورد. قرآن کریم در آیات دوازدهم تا چهاردهم سوره مومنون به این هفت مرحله از مراحل خلقت انسان اشاره می کند البته باید این نکته یادآور شود که اگر مرحله آفرینش انسان از خاک را دراین آیه در نظر گرفته نشود شش مرحله دیگر اشاره به قسمت اول آفرینش انسان یعنی مرحله امبریوژنز یا همان مرحله رویانی دارد.

« وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ‏ » یعنی: و به يقين انسان را از عصاره‏اى از گل آفريديم. سپس او را [به صورت‏] نطفه‏اى در جايگاهى استوار قرار داديم. آنگاه نطفه را به صورت علقه درآورديم. پس آن علقه را [به صورت‏] مضغه گردانيديم، و آنگاه مضغه را استخوان‏هايى ساختيم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانيديم، آنگاه [جنين را در] آفرينشى ديگر پديد آورديم.

این مراحل عبارت اند از: 1. مرحله خاك. (تراب- طين) 2. مرحله نطفه. 3. مرحله علقه. (علقة) 4. مرحله مضغه. (مضغة) 5. مرحله شكل‏گيرى استخوانها. (عظاما) 6. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوان‏ها 7. آفرینش روح (أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ) در ادامه هرکدام از مراحل را از نظر قرآن و علوم پزشکی مورد بررسی قرار می دهیم:

1- مرحله اول: آفرینش انسان از خاک

مرحله خلقت انسان از خاک را قرآن فقط برای اولین انسان بیان می کند. بنابراین این مرحله از مراحل امبریوژنز(رویانی) نیست ولی از آن جایی که قرآن کریم پیش از بیان این دوره به آفرینش انسان از خاک اشاره کرده در این پژوهش نیز توضیح مختصری در رابطه با این دوره داده خواهد شد. اولین مرحله از آفرینش انسان که درآیه دوازدهم بیان شده است آفرینش انسان از خاک می باشد:« وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِين» یعنی: و به يقين، انسان را از عصاره‏اى از گِل آفريديم طین در لغت به معنای گل که خاک و آب مخلوط است(راغب اصفهانی، 1412ق، ص533). در تفسیر آسان ذیل این آیه آمده است: كلمه سلاله به ضم سين، عصاره و خلاصه‏اى است كه با فشار از چيزى استخراج و تحصيل شود. همانگونه عصاره ميوجات از ميوجات و نطفه انسان و ... استخراج مى‏شوند. و بديهى است كه مزايا و اهميت عصاره هر چيزى از خود آن بيشتر است. كما اينكه اهميت و مزاياى انسان كه اين آيه مى‏فرمايد: عصاره و چكيده گل است به مراتب از خود خاك و گل بيشتر مى‏باشد. و لذا مى‏بينيم انسان مؤمن كه به قول آيه مورد بحث سلاله و عصاره گل و خاك است از هر نظر با گل و خاك، قابل مقايسه نيست. يعنى به خدا سوگند كه ما انسان را از سلاله و عصاره گل كه از آب و خاك عجين و خمير شده آفريديم. و ايجاد انسان مؤمن با اين مزاياى انسانيتى كه دارد از گل، خود يكى از بزرگترين دلائل براى وجود يكتائى آفريننده او مى‏باشد(نجفی خمینی، 1398ق، ج13، ص 282). در تفسیر نمونه نیز ذیل این آیه آمده است: آرى اين گام نخست است كه انسان با آن عظمت، با آن همه استعداد و شايستگى‏ها اين افضل مخلوقات و برترين موجودات جهان از خاكى بى ارزش است همان خاكى كه در كم ارزش بودن ضرب المثل است، و اين نهايت قدرت‏نمايى او است كه از چنين مواد ساده‏اى چنان موجود بديعى آفريد(مکارم شیرازی، 1376،ج 14، ص206). اگر در آفرینش، کمی دقت و تامل کنیم، در خواهیم یافت که تمام چیزهای که به جسم آدمی حیات می بخشیده از قبیل: میوه جات، سبزیجات، غلات، خشکبار،گندم، برنج و خلاصه آن چه موتور بدن انسان را به کار می اندازد، همه از خاک گرفته شده است. نطفه انسان نیز خود مولود غذاهای گوناگونی است که مستقیمااز خاک مایه می گیرند. این مطلب را قرآن در چهارده قرن پیش بیان می دارد که دقیقا مطابق کشفیات علم جدید در زمینه جنین انسانی است. زیرا ، علم بنیان ساختمان انسانی را از خاک می داند(بی آزار شیرازی، 1349، ص52).

2- مرحله دوم: آفرینش انسان از نطفه

در ادامه آیات به دومین مرحله آفرینش انسان یعنی نطفه و جایگاه آن اشاره می کند: (ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ). سپس او را نطفه‏اى قرار داديم در قرارگاه امن و امانى" قرآن کریم در موارد متعددی، نطفه را به عنوان یکی از مراحل خلقت انسان معرفی می کند(نمل/4،یس/77و...). دراین آیات گاه از مطلق نطفه و زمانی نطفه مخلوق و در مواردی از نطفه ای که از جنس منی است، سخن می گوید. حال باید پرسید: هنگامی که قرآن از «نطفه» به صورت مطلق و بدون قید «من منی»و «امشاج» سخن می گوید مقصود چیست؟ نطفه در لغت به معنای: آب صاف و به آب مرد نیز اطلاق می شود.(راغب اصفهانی، 1412ق، ص811). در کتاب قاموس قرآن در بیان معنای واژه «نطف» آمده است: يكى از معانى نطف چكيدن است كه توأم با صاف شدن و كم كم بودن مي باشد(قرشی، 1371، ج7، ص78). علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان در معنای این واژه آورده است: " نطفه" به معناى آبى اندك است كه بسيار اطلاق مى‏شود بر مطلق آب(طباطبایی، 1374، ج15، ص24). رضایی اصفهانی در تعریف اصطلاحی نطفه آورده است: نطفه در اصطلاح عبارت است از چيزى كه از مردان يا زنان براى لقاح و تشكيل جنين‏ خارج مى‏شود كه در مورد آب مردان به آن منى گويند و از نظر پزشكى شامل ميليون‏ها اسپرماتوزئيدها است و در مورد آب زنان به آن تخمك (اوول) گويند. اين تخمك‏ها دايره‏اى هستند به قطر متوسط 135 مو و گاهى تا 200 مو مى‏شوند كه با چشم ديده مى‏شوند. و تعداد آنها كلا حدود چهار صد هزار عدد است كه در دوران باردارى نزديك به چهار صد عدد آنها از زن خارج مى‏شود. يعنى در هر ماه سيزده عدد(رضایی اصفهانی، 1381، ص418). اما به نظر می رسد با توجه به معنای لغوی و آیه:«أَ لَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنى‏»(قیامت/37) یعنی: آيا او نطفه‏اى از منى كه در رحمى ريخته شده، نبوده است. اطلاق این لفظ هم بر سلول جنسی نر و هم سلول جنسی ماده صحیح نباشد و فقط شامل سلول جنسی نر می شود. سلول های جنسی نر اسپرم و سلول جنسی ماده تخمک نام دارد. اسپرم ها دارای یک دم و یک سر هستند و قیافه ای شبیه یک بچه وزغ را دارا می باشند. پس از انکه اسپرم در حالت انزال با مایعی به نام منی همراه شد وارد گلوگاه رحم جنس ماده می شود. وجود مایع اسیدی در مهبل سبب می شود تا فقط تعداد کمی از اسپرم ها خود را به لوله فالوپ برسانند. در آن جا تنها یک اسپرم به وسیله ماده ای که از سر خود ترشح می کند به داخل تخمک راه پیدا می کند و در همین زمان تغییر شکل تخمک مانع از ورود سایر اسپرم ها می شود. در این حالت هردوی این سلول ها(یعنی اسپرم و تخمک) تشکیل سلولی به نام زیگوت(zygote) را می دهند(گردون ص12). قرآن دراین آیه علت پیدایش انسان را نطفه می داند. نکته جالب توجه این است که از لحاظ علمی تاكنون بكرزايى انسان به اثبات نرسيده است و در مطالعات آزمايشگاهى و توليد كودكان خارج از بدن انسان نيز هم به سلول جنسى مذكر و هم به سلول‏جنسى مؤنث نياز بوده است. چنين مى‏توان گفت كه حتى اگر در انسان توليد مثل بكرزايى به ثبوت برسد، هرگز بدون وجود اسپرماتوزوئيد و سلول جنسى مذكر، منجر به توليد نوزاد مذكر نمى‏شود . بكرزايى يا پارتنوژنزيس‏ (‏Parthenogensis) پديده‏اى است كه طى آن سيستم جنسى مؤنث، بدون حضور سلولهاى جنسى مذكر، به تنهايى قادر به بارورى خويش باشد. بكرزايى در گونه‏هاى مختلف جانداران ابتدايى مانند: حشرات، عنكبوتيان و بندپايان مشاهده شده است(نوری زاد، 1383، ص79). ولی در انسان غیر از مورد حضرت مریم که آن هم یک معجزه است هرگز دیده نشده و این سخن قرآن در هزار و چهارصد سال پیش می باشد که اکنون علم به آن رسیده است. علامه حسن زاده آملى در تشبیه نطفه مى‏فرمايد: «نطفه را مانند هسته و دانه‏اى در نظر بگيريد كه متن و خلاصه درخت و يا بوته است؛ براى مثال، يك تخم نارنج، درخت نارنج فشرده است و يك دانه كنجد، بوته كنجد فشرده‏اى است كه اگر در زمين مستعد كاشته شود، آن متن (دانه) شرح مى‏گردد و آن اجمال تفصيل مى‏يابد و شرح و تفصيل آن، عبارت است از همان درخت نارنج و بوته كنجد. نطفه انسان نيز متن انسان است كه در رحم به وسيله اعضا و جوارح گوناگون و با رعايت تناسب و توازن و اشكال مخصوص، آميخته شده و تصوير مى‏گردد، تا بتواند از قوه به فعل برسد(حسن زاده آملی، 1385، ص 103). اعجاز دیگر این آیه تعبیر از رحم به«َقرارٍ مَكِينٍ» می باشد. علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان نوشته است: كلمه" مكين" صفت رحم است، و توصيف رحم به مكين يا از اين جهت است كه تمكن نگهدارى و حفظ نطفه را از فساد و هدر رفتن دارد و يا از اين باب است كه نطفه در آن، تمكن زيست دارد(طباطبایی، 1374، ج15، ص24). این امر امروز از لحاظ علمی به اثبات رسیده است. دیواره رحم از سه لایه: اندومتر غشای مخاطی پوشاننده داخل دیواره2- میومتر: لایه ضخیمی از عضله صاف3- پری متر: پوشش صفاقی پوشاننده قسمت خارجی دیواره تشکیل شده است. از هنگام بلوغ تا یائسگی(50-45) اندومتر در هر چرخه قاعدگی که تقریبا 28روز طول می کشد تحت کنترل هورمونی تخمدان در معرض تغییراتی قرار می گیرد. در طی چرخه قاعدگی اندومتر رحم از سه مرحله عبور می کند: مرحله فولیکولی یا پرولیفراتو، مرحله ترشحی یا پروژسترونی و مرحله خونریزی قاعدگی. مرحله پرولیفراتو در انتهای مرحله خونریزی قاعدگی آغاز می شود، تحت تاثیر استروژن قرار دارد و با رشد فولیکول های تخمدانی همزمان است. مرحله ترشحی تقریبا 3-2 روز بعد از تخمک گذاری و در پاسخ به پروژسترون تولید شده توسط جسم زرد آغاز می شود. در صورت عدم وقوع لقاح ریزش اندومتر آغاز مرحله قاعدگی خونریزی را مشخص می کند.در صورت وقوع لقاح اندومتر به لانهگزینی کمک کرده در تشکیل جفت مشارکت می کند. در هنگام لانه گزینی مخاط رحم در مرحله ترشحی قرار دارد در طی این دوره غدد و شریان های رحم به شکل مارپیچ در می آیند و بافت رحم ضخیم و آبکی می شود. در نتیجه می توان سه لایه متمایز را در اندومتر شناسایی کرد: لایه متراکم، لایه اسفتجی در وسط و یک لایه قاعدگی نازک. در حالت طبیعی بلاستوسیت انسان در اندومتر در امتداد دیواره قدامی یا خلفی جسم رحم لانه گزینی می کند و در بین منافذ غدد جای می گیرد(سادلر، 1386،ص 50)

3- مرحله سوم: آفرینش انسان از علقه

مرحله سوم که در این آیات از آن نام برده شده است علقه است. واژه علقه که جمع آن علق بر وزن فرس می باشد كه در معانى متعددى مثل خون بسته، زالو و ... استعمال شده است. ولى اصل همه معانى آن به يك معنا برمى‏گردد يعنى: چيزى كه به چيز بالاتر آويزان شود(راغب اصفهانی، 1412ق، ص512). و از آنجا كه زالو و خون بسته به چيز ديگرى مى‏چسبند و بدان آويزان مى‏شود علق ناميده شده است. در تفسیر مجمع البیان در رابطه با معنای علق آمده است: جمع علقه و آن قطعه خشكى از خونى است كه براى رطوبتش بسته شده بآنچه به آن ميگذرد و هر گاه خشك شد علقه گفته نميشود، و العلق يك قسمى از كرم سياه «بنام زالوست» كه ميچسبد به عضو و بشره بدن، پس خون از آن مى‏مكد(طبرسی، 1372، ج10، ص779). در آیه دوم سوره علق آمده است:« خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَق» یعنی: انسان را از عَلَق آفريد. در رابطه با علق در این آیه چهار احتمال آورده شده است: الف: مراد همان خون بسته‏اى است كه از تركيب اسپرم مرد با اوول زن حاصل مى‏شود و سپس داخل رحم زن مى‏شود و بدان آويزان مى‏شود. برخى از پزشكان مى‏نويسند: «پس از پيوستن نطفه مرد به تخمك زن، تكثير سلولى آغاز مى‏شود و به صورت يك توده سلولى در مى‏آيد كه به شكل توت است (و به آن مارولاMarula گويند) در رحم لايه گزينى مى‏كند، يعنى سلولهاى تغذيه كننده به درون لايه مخاطى رحم نفوذ كرده و به آن معلّق (آويزان نه كاملا چسبيده به رحم) مى‏شوند. قرآن اين مطلب را با تعبير زيباى علق آورد.»(دیاب، 1404ق، ص86) اگر اين معنا را بپذيريم اطلاق كلمه «علق» بر خون بسته در آيه فوق به چند مناسبت است: يكى چسبنده بودن آن‏ (خون بسته‏اى كه براى مكيدن خون به بدن مى‏چسبد.) و دوم آويزان شدن آن (آويزك) به جدار رحم. و سوم و چهارم مطلبى است كه دكتر پاك‏نژاد بدان تصريح كرده است. او مى‏نويسد: «آدمى از علقه خلق شد بسيار عجيب است زيرا 15 قرن قبل اشاره به حالت اوليه جنين كرده كه مشابه زالو است. وجه تشابه زالو با مرحله ايجاد جنين اينكه از هر دو ماده‏اى بنام «هپارين» ترشح مى‏شود كه خون در موضع منعقد نشود و قابل تغذيه باشد .علقه چسبيده به عضو خود را جمع مى‏كند و هر دو در اينجا تقريبا به يك شكل در مى‏آيند. هر دو تقريبا در اصل ساختمان كه از خارج به داخل قوام خود را از دست مى‏دهند مشابه‏اند.»(رضایی اصفهانی، 1381، ص484) ب: علق به معناى موجود «صاحب علاقه» باشد كه اشاره‏اى است به روح اجتماعى انسان و علقه آنها به يكديگر كه در حقيقت پايه اصلى تكامل بشر و پيشرفت تمدنها را تشكيل مى‏دهد.(مکارم شیرازی، 1374، ج27، ص156) ج: مقصود از علق گل آدم (ع) بوده كه حالت چسبندگى داشته است. كه در اين صورت مراد از انسان در آيه فوق حضرت آدم (ع) (نه مطلق انسان‏ها) است‏(همان). د: مقصود از علق همان نطفه مرد (اسپرماتوزئيد) است. پس از بررسی مطالب فوق مشخص می شود که: تفسير آخر (علق به معناى اسپرماتوزئيد) با آيات فوق مناسبت ندارد. چرا كه مخالف سياق آيات سوره حج/ 5- مؤمنون/ 14- غافر/ 67 و قيامت/ 38 است. در اين آيات علقه به عنوان واسطه بين دو مرحله تكامل انسان يعنى نطفه (منى) و مضغه (گوشت) قرار گرفته است. در حالى كه اسپرم‏ها در مرحله اوّل (نطفه يا منى) هستند. تفسير سوّم و چهارم براى كلمه «علق» مناسب نيست و با ظاهر و سياق آيات تناسب ندارد و كسانى هم كه احتمال اين دو معنا را پذيرفته‏اند فقط در مورد آيه دوم سوره علق گفته‏اند و در مورد آيات ديگر ذكر نكرده‏اند(رضایی اصفهانی، 1381، ص486). این اعجاز قرآن امروزه در علم جنین شناسی این گونه بیان می شود: تركيب سلول جنسى مردان (اسپرماتوزوئيد) و سلول جنسى زنان (اووم) در داخل لوله‏هاى فالوپ كه به رحم متصل‏اند، روى مى‏دهد و يك موجود اوليه (Blastocele) بدون شكل، لخته مانند و بسيار كوچك 46 كروموزمى را تشكيل مى‏دهد. امروزه محققين با استفاده از دانش بارورى سلولهاى جنسى انسان در محيط آزمايشگاه كه به صورت (IVF 4) انجام مى‏پذيرد، در مرحله اول، با يك وسيله مكنده، تخمك را قبل از تخمك گذارى، از فوليكول تخمدانى به دست آورده، در يك محيط كشت ساده قرار مى‏دهند و بلافاصله آنها را با سلولهاى جنسى مردانه تركيب مى‏كنند. در اين مرحله امكان دارد كه رويان اوليه انسان تا مرحله ابتدايى (Blastocele) رشد نمايد. مرحله بعدى، جايگزينى اين موجود اوليه در داخل رحم مادر است كه از فرايند پيچيده و مشكلى برخوردار است‏(نوری زاد، 1383، ص24). در کتاب جنین شناسی پزشکی لانگمن توضیح این دوره به این شکل آمده است که: پس از این که زیگوت به مرحله دوسلولی رسید دستخوش مجموعه ای از تقسیم های میتوزی می شود و تعداد سلول ها افزایش می یابد. این سلول ها که با هر تقسیم کلیواژی از اندازه آن ها کاسته می شود بلاستومر نامیده می شود. تا مرحله 8 سلولی توده سست و غیر فشرده ای تشکیل می گرد که آرایش چندان مرتبی ندارد. با وجود این بعد از سومین کلیواژ بلاستومر ها تماس خود را با یکدیگر به حداکثر می رسانند و توپ فشرده ای از سلول ها که از طریق اتصالات محکم در کنار یکدیگر قرار گرفته اند تشکیل می دهد. این روند فشردگی سبب می شود سلول های داخلی که از طریق اتصالات شکاف دار ارتباط گسترده ای بایکدیگر دارند از سلول های خارجی جدا شوند. تقریبا 3 روز بعد از لقاح سلول های رویان فشرده مجددا تقسیم می شوند و مورلای 16 سلولی(توت مانند) را تشکیل می دهند. تقریبا در زمان ورود مورلا به حفره رحم نفوذ مایع از زونا پلوسیدا به داخل فضاهای بین سلولی توده سلولی آغاز می شود. به تدریج فضاهای بین سلولی به یکدیگر می پیوندند و در نهایت حفره ای واحد که بلاستوسل نام دارد تشکیل می شود. در این هنگام رویان بلاستوسیت نام دارد. در این هنگام امکان شروع لانه گزینی پس از یک سری تغیرات ایجاد می شود. مطالعات نشان می دهد که سلکتین موجود در روی سلول های تروفوبلاست و گیرنده های کربوهیدراتی آن که در روی اپی تلیوم رحم قرار دارند واسطه اتصال اولیه بلاستوسیت به رحم هستند(سادلر، 1386، ص46).

4-مرحله چهارم: آفرینش انسان از مضغه

مرحله بعدی که در آفرینش انسان در این آیات ذکر می شود مضغه است. مضغه در لغت به معنای پاره ای از گوشت است که جویده شده باشد ولی پخته نشده باشد(راغب اصفهانی، 1412ق، ص 770). در آیه پنجم سوره حج آمده است:« يَأَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فىِ رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مخَُّلَّقَةٍ وَ غَيرِْ مخَُلَّقَةٍ لِّنُبَينِ‏َّ لَكُمْ...» یعنی: اى مردم، اگر در باره برانگيخته شدن در شكّيد، پس [بدانيد] كه ما شما را از خاك آفريده‏ايم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آن گاه از مضغه، داراى خلقت كامل و [احياناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانيم. در این آیه به دونوع مضغه مخلقه و غیر مخلقه اشاره می کند. مفسران در تفسیر این امر نظرات گوناگونی بیان کرده انداز جمله: در تفسیر مجمع البیان در رابطه با این واژه آمده است: تشبيه مى‏كند به گوشت جويده. يعنى خون بسته بصورت پاره گوشت جويده درمى‏آيد. گوشت جويده‏اى كه خلقت آن تمام و ناتمام است. و ازمجاهد نقل شده : يعنى صورت يافته و صورت نيافته. چنين پاره گوشتى هنوز داراى خطوط و نقشها و صورت نيست(طبرسی، 1372، ج14، ص 114). در تفسیر نمونه نیز ذیل این آیه آمده است: كم كم جنين شكل يك قطعه گوشت جويده شده به خود مى‏گيرد بى آنكه اعضاى مختلف بدن در آن مشخص باشد. اما ناگهان در پوسته" جنين" تغييراتى پيدا مى‏شود، و شكل آن متناسب با كارى كه بايد انجام دهد تغيير مى‏يابد و اعضاى بدن كم كم ظاهر مى‏شود، اما جنينهايى كه از اين مرحله نگذرند و هم چنان به صورت سابق و يا ناقص بمانند ساقط مى‏شوند و از رده خارج مى‏گردند، جمله" مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ" ممكن است اشاره به اين مرحله باشد يعنى" كامل الخلقه" و" غير كامل الخلقه"(مکارم شیرازی، 1374، ج14، ص24). به هرحال آن چه که مسلم است و از معنای آیه و واژه به دست می آید این است که در این مرحله هنوز رویان مانند پاره گوشتی می باشد و اعضای آن هنوز تمایز نیافته اند. امروزه از این راز قرآن در علم جنین شناسی پرده برداشته شده است. پس از مرحله لانه گزینی که قرآن از آن به علقه یاد کرده بود و در هفته دوم شکل می گرفت اکنون به مرحله بعدی رسیده است. به طور کلی از سخنان متخصصان علوم پزشكى برمى‏آيد كه جنين انسان از هنگام لقاح تخمك و كرمك (اوول و اسپرم) تا شش روز در راه است تا در رحم جايگزين شود. سپس در رحم لانه‏گزينى مى‏كند و بصورت آويزك (علق) تا 14 روز به رشد خود ادامه مى‏دهد. و از هفته سوم باردارى دوره تمايز لايه‏هاى زاينده (مضغه) را مى‏گذراند كه تا ماه سوم باردارى ادامه دارد. امّا اين مضغه هميشه يك حالت ندارد و مراحل و حالات گوناگونى دارد. كه در قرآن كريم از آن تعبير به مخلّقه و غير مخلّقه‏ شده است(رضایی اصفهانی، 1381، ص 479). به گفته دکتر تامس سادلر مشخص ترین رویدادی که طی هفته سوم زندگی داخل رحمی رخ می دهد گاسترولاسیون است، طی این روند هر سه لایه زایا(اکتودرم، مزودرم، اندودرم) در رویان تشکیل می شوند. گاسترولاسون با تشکیل شیار اولیه در سطح اپی بلاست آغاز می شود(سادلر، 1386، ص63). در این مرحله اجزا هنوز شکل نیافته اند و اگر به تصاویر رویان در این مرحله توجه شود آن را مانند یک قطعه گوشت له شده و جویده شده می توان یافت. اما در این مرحله اتفاق دیگری نیز صورت می گیرد. در این دوره محور های بدن تشکیل می شود. محور های قدامی- خلفی، پشتی- شکمی و چپ- راست بدن در این مرحله تشکیل می شوند(همان، ص65). همچنین پروتئین مورفوژنتیک استخوان نیز در سراسر دیسک رویانی ترشح می شود(همان، ص66).

5- مرحله پنجم: استخوان سازی

در ادامه مراحلی که آیات بیان می کنند این بار نوبت به ساخت استخوان می رسد:« فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاما» عظام در لغت به معنای استخوان و جمع عظم می باشد(راغب اصفهانی، 1412ق، ص573). این مرحله همان گونه که قرآن به آن اشاره کرده است در علم جنین شناسی نیز امروزه به اثبات رسیده است. سه لایه ژرمینال رویانی که از توده سلولی داخلی به وجود می آیند، تمامی بافت ها و اعضای رویان را می سازند. اکتودرم این لایه سیستم عصبی مرکزی (شامل مغز و نخاع) ، سیستم عصبی محیطی، چشم و بینی اپی درم و ضمایم ان شامل مو و ناخن ... را به وجود می اورند. همچنین این لایه بافت همبند و استخوان با منشا قوس بروشیال را ایجاد می کند. مزودرم نیز سبب ساخت غضروف ، استخوان، بافت همبندف قلب و عروق و... می شود. اندودرم: این لایه اپی تلیوم پوشاننده دستگاه های گوارش و تنفس، پارانشیم لوزه ها، غده تیروئید و... را ایجاد می کند.(مهدوی شهری، 1383، 34) همان طور که در مرحله مضغه یا گاسترولاسیون گفته شد پروتئین مورفوژنتیک استخوان در سراسر دیسک رویانی پخش میشود که زمینه شکل گیری استخوان را فراهم می کند. استخوان سازی پس از هفته سوم شروع می شود. در هفته سوم پس از تشکیل سیستم عصبی جنین کم کم استخوان های سر و صورت و سپس ستون فقرات شروع به ساخته شدن می کنند.(سادلر، 1386، ص85-82). این در حالی است که از سابقه علم جنین شناسی از این موضوع سال های زیادی نمی گذرد. در حالی که قرآن این امر را در هزار و چهارصد سال پیش بدون هیچ گونه امکانات پزشکی بیان کرده است.

6-مرحله ششم: پوشاندن گوشت بر استخوان ها

در ادامه این آیات به آخرین مرحله اشاره می شود که آن پوشانده شدن استخوان توسط گوشت است:« فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْما» دكتر دياب و دكتر قرقوز در مورد آيه 14 سوره مؤمنون مى‏نويسند: «اين آيه شريفه نه فقط به شكل‏گيرى و تكوين استخوان پيش از گوشت (عضلات) به گونه‏اى بديع اشاره دارد (بطوريكه گوشت را به عنوان «كسا» «پوشش» نام برده و براى كسانى كه با علم كالبد شكافى سر و كار دارند كاملا واضح است كه عضلات طورى استخوان‏ها را در برگرفته‏اند كه گويى پوششى براى استخوان هستند) بلكه به نظر ما به مرحله تمايز و تخلق كه از اين مضغه كوچك آغاز مى‏شود نيز اشاره دارد.» و سپس اضافه مى‏كنند كه: «رشد سريع جنين پس از ماه سوم آغاز مى‏شود و اندامهاى شكل يافته به سوى تكامل‏ مى‏روند. برخى از اين اندامها مانند جفت، دستگاه گوارش و قلب از همان دوران جنينى فعاليت خود را آغاز مى‏كنند و مغز استخوان به توليد خون مى‏پردازد ...» « دیاب، 1404ق ، ص 89 ». نكته قابل توجه آن است كه همانطور كه قرآن پوشيده شدن گوشت را بعد از پيدايش استخوان مى‏داند. ساخته شدن سلولهاى اسكلروتوم (Sclerotome) كه باعث پيدايش غضروف و استخوان مى‏شود از هفته چهارم باردارى شروع مى‏شود. «سادلر، 1386، ص87» و امّا سلولهاى ماهيچه‏اى (ميوتوم‏Myotome) پس از سكلروتوم ساخته مى‏شود(همان) كه شامل ماهيچه‏هاى مخطط، صاف و ماهيچه قلب مى‏شود. سلولهاى ميوتومى در نواحى ديواره بدن و اندامها دو نيمه شده به طرف محلهاى دائمى خود مهاجرت كرده، طويل و دوكى مى‏گردند. این نمونه های مختصری از اعجاز این کتاب بی پایان بود که علم امروزه با وجود دستگاه های فوق پیشرفته تنها توانسته بخشی از آن ها را آشکار کند در حالیکه قرآن این موارد را صدها سال پیش برای بشر آشکار نموده است.

7- مرحله هفتم: آفرینش روح یا دمیدن جان درجنین

قرآن کریم در چند آیه، سخن از آفرینش دیگر و دمیدن روح در جنین می کند و آن را به عنوان به عنوان مرحله ای از تطورات جنین معرفی می کند(سجده/9، مومنون/ 14، حجر/ 29). آیت الله مکارم شیرازی در ذیل آیه 14 سوره مومنون«ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَر» گفته است:«انشاء» همان گونه که ارباب لغت گفته اندف به معنای ایجاد کردن چیزی توام با تربیت آن است. این تعبیر نشان می دهد که مرحله اخیر با مراحل قبل، کاملا متفاوت است، این همان مرحله ای است که جنین وارد حیات انسانی می شود و حس و حرکت پیدا می کند و به جنبش در می آید(مکارم شیرازی، 1373، ج14، ص211). این جاست که انسان، زندگی نباتی و گیاهی را پشت سرگذاشته وگام به جهان حیوانات واز آن برتر به جهان انسان ها می گذارد. دکتردیاب و دکتر قرقوز درباره نفخ روح می نویسند: «عموما مهمترین اتفاقی که پس از ماه سوم برای جنین پیش می آید، حرکت و فعالیت قلب و رشد سریع جنین و شکل گیری اندام های خارجی است. در ماه سوم و ابتدای ماه چهارم به دلیل عصب دارشدن اندام ها، حرکت جنین آغاز می شود و زن باردار در ماه چهارم حرکت جنین را کاملا احساس می کند. معمولا جنین دختر، زودتر از پسر، حرکت را شروع می کند. ضربان قلب جنین، از ابتدای ماه چهارم آغاز و کاملا شنیده می شود. قرآن پس از بیان مراحل خلقت جنین به این مرحله نیز اشاره کرده است«ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَر». شاید آگاه ترین فرد به این مرحله و حتی پیش از پزشکان مادری است که با نخستین حرکت جنین، چیزی دردرون خود احساس می کند که از قبل وجود نداشته باشد، احساس می کند که روح دیگری در اعماق او به وجود آمده است(دیاب، 1404ق، ص 89).

نتیجه گیری

پس از بررسی مراحل تکامل از دیدگاه آیات 14-12 سوره مومنون و علم جنین شناسی نتایج زیر حاصل گردید: 1- طبق آیات قرآن آفرینش اولین انسان از خاک بوده است. 2- اشاره به مراحل خلقت در زمانی که هیچ اثری از دستگاه های پیشرفته علمی نبوده است نشان از اعجاز بی بدیل قرآن و سرچشمه الهی داشتن این کتاب آسمانی دارد. 3- قرآن اولین علت پیدایش انسان را نطفه می داند و این به معنای رد بکرزایی در انسان است که علم نیزامروزه آن را تایید می کند. 4- اشاره قرآن به رویان به علقه از دوجهت است: اول آنکه رویان در این مرحله از دیواره رحم آویزان می شود و دیگر آنکه مانند زالو شروع به مکیدن خون مادر می کند. 5- اشاره قرآن به مضغه به معنای گوشت جویده شده همان مرحله گاسترولاسیون است،که طی این روند هر سه لایه زایا(اکتودرم، مزودرم، اندودرم) در رویان تشکیل می شوند. این مرحله از هفته سوم آغاز می شود و احتمالا تا سه ماهگی ادامه دارد. در این مرحله جنین مانند ته گوشت جویده شده است. 6- امروزه در علم جنین شناسی همان طور که قرآن در صدها سال پیش به آن اشاره کرده است اثبات کرده که ابتدا در رویان استخوان ها شکل می گیرند و سپس بر روی آن ها گوشت پوشانده می شود.

منابع

1- حسن زاده آملى ، حسن، ‏دروس معرفت نفس، قم، ‏الف لام ميم، سوم‏، ‏1385

2- دياب، محمود،قرقوز، الاعجاز الطبى فى القرآن الكريم، قاهره، مطبوعات دار الشعب، 1408ق

3- راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن‏، دمشق بيروت، دارالعلم الدار الشامية، اول ، ‏1412 ق‏

4- رضائى اصفهانى‏، محمد على، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن‏، رشت ،كتاب مبين، سوم‏، ‏‏1381

5- ...............................................، اشارات علمی اعجاز آمیز قرآن، تهران، نشر معارف، اول، 1383

6-سادلر، توماس، جنین شناسی پزشکی لانگمن، ترجمه روشنک قطبی، آزاده زنوزی، تهران، نسیم بهرامی، گلبان، اول، 1386

7- طباطبایی، محمد حسین، الميزان‏ فی تفسیر القرآن،ترجمه سيد محمد باقرموسوى همدانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، پنجم‏‏، ‏1374

8-طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البيان فى تفسير القرآن‏، تهران، ناصر خسرو، سوم، ‏‏1372

9- قرشى، سيد على اكبر، قاموس قرآن‏، تهران، دار الكتب الإسلامية، ششم ، ‏1371

10-گوردون، زایمان و فراتر از آن، ترجمه مرتضی مدنی نژاد

11- مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه‏، تهران، دار الكتب الإسلامية اول ، ‏1374

12- مهدوی شهری، ناصر، سید محمد علی شریعت زاده، فرهنگ مصور جنین شناسی تکوینی انسان، تهران، آییژ ، اول، 1383

13- نجفى خمينى، محمد جواد، تفسير آسان،‏ تهران، انتشارات اسلاميه،‏ اول ،‏1398 ق‏

14- نورى زاد ، صمد ، آن‏سوى آيه‏ها نگرشى بر اعجازهاى پزشكى قرآن، ‏قم ‏، آيت عشق، اوّل‏، ‏1383