سبب شناسی تحریم شراب در قرآن (از دیدگاه علم پزشکی)

چکیده

قرآن حکیم به عنوان تنها سند جامع و کامل برای سعادت انسان در زندگی دنیا و آخرت، همه جنبه‌های رشد و تکامل انسان را مورد توجه قرار داده است و ما با عمل به احکام آن می‌توانیم به سلامت روحی و روانی دست یابیم. هر چند به نظر می‌رسد عمل به این احکام و پایبندی بدان در آغاز امر جنبه‌ی تعبدی داشته است؛ اما با پیشرفت بشر و دست یابی به دانش‌های جدید، گره از نادانسته‌های قرآن باز شده و فلسفه‌ی طرح این گونه اوامر و نواهی در آن تبیین گردیده است. حرمت شراب یکی از این احکام است که در جستار پیش رو نگارنده قصد دارد به روش توصیفی – تحلیلی و کمک گرفتن از برخی مستندات کتابخانه‌ای در زمینه‌ی پزشکی دلیل علمی تحریم شراب را در کتاب خداوند متعال تبیین سازد. آنچه ضرورت انجام این تحقیق را مشخص می‌کند پاسخ به این شبهه است که آیا با توجه به این بخش از آیه‌ی تحریم که فرموده (و فیهما منافع للناس) آیا مصرف به اندازه و کم شراب از دیدگاه پزشکی می‌تواند جنبه‌ی دارویی داشته باشد؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که مصرف موادی که حاوی میزانی الکل- هرچند به اندازه کم – است، باعث تخریب بافت‌هایی بدن و آسیب‌ به دستگاه‌های آن از جمله: دستگاه گوارش، دستگاه تنفسی، دستگاه گردش خون و قلب و سیستم اعصاب می‌شود.

کلیدواژگان

شراب، قرآن، تحریم، علم پزشکی.

1- مقدمه

ارزش علم و دانش به اندازه‌اي است كه خداوند متعال به قلم و آنچه مي‌نويسد سوگند خورده است. آنقدر دانش در اسلام ارزشمند است كه اميرالمؤمنين ميان آن و ثروت، به هفت دليل علم و دانش را انتخاب مي‌نمايد. اين همه مزيت و اعتبار، براي معرفتي است كه هم رساننده و هم بازدارنده باشد. امروزه دانش بشر به جایی رسیده است که می‌تواند پاسخ‌گویی نیازهای انسان در بیشتر زمینه‌ها باشد. سوالی که در اینجا قابل طرح است این است که آیا با اتکا به این دانش می‌توان به سراغ تفسیر برخی آیات کلام الله مجید رفت؟ به عنوان مثال آیا می‌توان علت تحریم شرب خمر را بر مبنای دستآوردهای بشر در علم پزشکی پاسخ داد؟ دانشمندان اسلامی در برابر اینگونه سوالات موضع‌گیری‌های متفاوتی دارند؛ برخی آن را تفسیر به رأی دانسته و معتقدند که احکام قرآن ثابت و تغییر ناپذیر است در حالی که دستآوردهای بشری و علوم تجربی پیوسته در حال تغییر و دگرگونی؛ بنابراین تفسیر ثابت به وسیله متغییر جایز نیست.(نجار، 2008: 30) در مقابل برخی دیگر برآنند که تفسیر علمی این گونه آیات جایز است؛ این گروه با تسلیم به این که قرآن در اصل کتاب هدایت است و اساس آن دعوت انسان به عقیده‌ی درست، عبادت پروردگار، پایبندی به مکارم اخلاق و عدل و احسان است و با تسلیم به اینکه آیات مربوط به آفرینش هستی در اصل در مقام گواهی دادن بر خالق بزرگ و یکتایی وی نازل شده است، معتقدند که باید دانشمندان مسلمان در هر عصری در جهت بازنگری در اینگونه آیات و مطالعه و پژوهش در آنها اقدام ورزند( همان: 58) بنابراین می‌توان گفت که آیاتی همچون: (یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات) مؤید این نظر می‌باشد. نگارنده با تکیه بر این نظر در صدد است با استناد به دست آوردهای علم پزشکی این شبهه را که مصرف اندک شراب به عنوان دارو سلامتی انسان را بهبود می‌بخشد، رفع نماید و به سوال اصلی تحقیق که چرا قرآن مسلمانان را از خوردن شراب منع کرده است، پاسخ گوید. در راستای پاسخ‌گویی به سوال مذکور پژوهش حاضر در سه بخش تدوین شده است، در ابتدا با استفاده از فرهنگ‌نامه‌های نزدیک به عصر نزول قرآن معنای لغوی و فقهی «خمر» ارائه می‌گردد و سپس به چگونگی تحریم آن توسط قرآن اشاره می‌شود. در بخش دوم ادله‌ای که علم پزشکی در علت تحریم شراب بدان استناد می‌کند، ذکر می‌گردد و در بخش پایانی نیز به نتایج حاصل از تحقیق اشاره می‌شود.

2- تعریف لغوی و اصطلاحی «خمر» در قرآن

2-1- خمر در لغت: «خمر» آنچه از آب انگور گرفته شده و مست کننده است، زیرا باعث مخامره‌ی عقل می‌شود.(ابن منظور، 1988: 4/211) در العین نیز نگاه فراهیدی به این واژه نگاه زبانشناختی بوده است، به این معنی که بر جنبه‌ی حرمت آن تاکیدی نداشته بلکه این واژه و مشتقات آن را مورد کاوش قرار داده است. در بررسی انجام شده بر روی مشتقات این واژه نتیجه این شد که ماده‌ی (خ م ر) دلالت بر نوعی پوشیدگی می‌کند. به چند نمونه از این مشتقات بنگریم: إختمرت المرأة: لبست الخِمار. المختمرة من الضأن: السوداء و رأسها أبیض. الخَمَر: وهدة یختفی فیها الذئب. أخمره البیت: ستره و ... .(فراهیدی، 1410: 4/262) زبیدی نیز می‌گوید: الخمر مادتها موضوعة للتغطیة و المخالطة في ستر. یعنی ریشه خمر برای نوعی پوشیدگی و آمیختن در نهان وضع شده است.(الزبیدی، 1972: 11/208). 2-2- خمر در اصطلاح: خمر در شرع به معنی آب انگور نیست، بلکه به معنی هر مایع مست کننده ای است.(مکارم شیرازی، 1386: 2/143) و در اصطلاح فقهی نیز هر مست کننده‌ای (شراب) است، خواه از میوه‌ها باشد، خواه از حبوبات. خمر دارای مواد شیمیایی بسیاری است، از آن جمله ماده‌ی (الکل اتیلیک) که ماده اساسی در خمر است.(محمد علی، 1381: 197)

3- تحریم تدریجی شراب

واژه «خمر» در چند آیه از آیات قرآن بکار رفته است و مضمون این آیات حاکی از برحذر داشتن مسلمانان از آن است. آیاتی که به موضوع شراب و نهی از آن پرداخته‌اند عبارتند از: آیه 219 سوره بقره ، آیه 43 سوره نساء ، 91 و 90سوره مائده . در این آیات تحریم خمر پله به پله و به تدریج صورت پذیرفته است. در ادامه با کمک از تفسیر المیزان این سیر تدریجی تبیین می‌گردد. يكى از عادات زشت و شايع در بين عرب پیش از اسلام میگسارى بوده است، به طوری که نقل می‌شود زندگی عرب جاهلی را سه عنصر: شعر و شراب و جنگ تشکیل می‌داده است،بنابراین قرآن به دلیل شدت وابستگی آنها به شراب آن را در چند مرحله تحریم نموده است. «بار اول فرموده : (قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ) و اين آيه در مكه نازل شده، بطور كلى هر عملى را مصداق اثم باشد تحريم كرده، و ديگر نفرموده كه شرب خمر هم مصداق اثم است و اينكه در آن اثمى كبير است. احتمالا اين به همان دلیل است که خواسته رعايت سهولت و ارفاق را كرده باشد، چون سكوت از اينكه شراب هم اثم است خود نوعى اغماض است، همچنانكه آيه شريفه: (وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکراً وَ رِزْقاً حَسَناً)نيز اشاره به اين اغماض دارد، (چون شراب را در مقابل رزق نيكو قرار داده) گويا مردم با اينكه صراحتا بفرمايد شراب حرمتى بزرگ دارد، دست بردار نبودند».(طباطبایی، 1384: 2/291) البته علامه در تفسیر آیه اخیر در بیان اینکه منظور از واژه «سَکر» چیست به نقل از مفردات راغب می‌فرمایند: «سکر - به ضمه سین- آن حالتی را گویند که عارض بر انسان و عقل انسان می شود و میان عقل آدمی و خود او حایل می گردد یعنی شراب. سکر - به فتحه سین و کاف- آن چیزی است که برای آدمی سکر(شهد و شیرینی) می آورد، چنان چه خدای تعالی فرموده «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکراً وَ رِزْقاً حَسَناً»(همان:12/419) تا آنكه آيه شريفه: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ) در مدينه نازل شد، و تنها از میگسارى در بهترين حالات انسان و در بهترين اماكن يعنى نماز در مسجد نهى كرده است. سپس آيه سوره بقره نازل شد و فرمود: (يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَآ إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا) و اين آيه بعد از آيه سوره نساء نازل شد و دلالت بر تحريم هم دارد، براى اينكه در اينجا تصريح مى كند بر اينكه شرب خمر اثم است و در سوره اعراف بطور صريح بيان مى كند كه هر چه مصداق اثم باشد خدا از آن نهى كرده است.(همان:2/291) آنگاه دو آيه سوره مائده نازل شد، و فرمود: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُون). از ذيل اين دو آيه بر مى آيد كه مسلمانان بعد از شنيدن آيه سوره بقره هنوز از میگسارى دست بردار نبودند و به كلى آن را ترك نكرده بودند، تا اين دو آيه نازل شد، و در آ خرش فرمود حالا ديگر دست بر مى داريد يا خير؟.(همان) اینگونه به تدریج این منکر از زندگی مسلمانان رخت بربست تا آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی و طبی آن به دنبال تحریمش از بین برود و با یک صغری کبری چیدن منطقی نیز حرمت آن به اثبات می‌رسد تا نهی تدریجی آن بهانه‌ای به دست هواپرستان و آنان که به دنبال ارضاء غرایز حیوانی خویش هستند، ندهد.

4- علم پزشکی و تحریم شراب

پس از آشنایی با تعریف واژه‌ی شراب و مراحل تدریجی منع مصرف آن در قرآن زمان آن رسید تا آسیب‌های مصرف کم یا زیاد الکل را بر سیستم‌های مختلف بدن بررسی نماییم. در قرون گذشته و در زمان حیات نبی اکرم (ص) و بعد از آن و حتی تا کمی پیش از این، برخی پزشکان بر این عقیده بودند که مصرفِ کم و به اندازه‌ی شراب می‌تواند برای بهبود و پایداری سلامتی بدن موثر باشد. اما حضرت رسول (ص) در این باره می‌فرمایند: «إنها داء و لیست بدواء» مصرف شراب درد است نه درمان، طبیبان پیشین بر این نکته اصرار داشتند که مصرف شراب داروی دردهاست ولی با پیشرفت علم پزشکی پرده از آسیب‌های مصرف الکل برداشته شد و افراد بر مضرات آن آگاهی یافتند.(البار، 1389: 204) البته این نکته قابل ذکر است که حکیمان پیشین، کسانی همچون ابوعلی سینا و امام محمد غزالی پیش از این از عوارض مصرف شراب پرده برداشته‌اند. اما به نظر می‌رسد تحریم تدریجی خمر در قرآن و عدم ذکر واژه‌ی حرمت درباره آن و نیز توضیح برخی دانشمندان و مفسران درباره‌ی جمله‌ی «و فیهما منافع للناس»، این گمان غالب را در بین برخی به وجود آمده که مصرفِ به اندازه و کم آن می‌تواند برای بدن مفید باشد. ابن کثیر درباره‌ی منافع آن می‌گوید: اما منافع دنیوی آن که برای بدن سودمند است؛ کمک به هضم غذا، دفع مواد زائد بدن، تقویت حافظه و لذت بخشی می‌باشد ولی سودمندی آن با آسیب‌های آن یکسان نیست.(البار، 1389: 206) در ادامه قصد داریم به برخی آسیب‌های الکل که عنصر اصلی موجود در شراب است اشاره و مضرات آن را بر روی دستگاه‌های بدن مطالعه کنیم.

4-1- مصرف الکل و سیستم تنفسی سیستم تنفسی انسان از تعداد محدودی عضو تشکیل شده است؛ ولی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند، مهمترین این اعضا، بینی، حنجره، نای و ریه‌ها می‌باشند. دستگاه تنفسی اکسیژن را به خون می‌رساند و دی‌اکسید کربن را دفع می‌کند؛ هر نوع آسیبی به این دستگاه می‌تواند سلامتی تمام بدن را به خطر اندازد. عوارض ناشی از مصرف الکل ممکن است همه‌ی اعضای سیستم تنفسی را تهدید کند؛ مصرف الکل می‌تواند خلقت ظاهری انسان را زشت و بدقواره کند(طباطبائی، 1384: 2/289) و باعث ایجاد ناهنجاریهایی در ظاهر بینی موسوم به (Rhinophyma) شود و تنها با جراحی پلاستیک و عمل زیبایی قابل درمان است. (الحاضری، 1993: 162)

حنجره نیز در هنگام نوشیدن و در اثر تماس مستقیم با الکل و طعم تند و تیز آن درچار التهاب شده و باعث ورم کردن تارهای صوتی و در نتیجه سرفه‌های دائم می‌گردد و گاها مشاهده شده است که موجب سرطان حنجره می‌شود.(همان: 164) التهاب‌های مزمن نای و برخی اوقات اتساع آن از دیگر عوارض مصرف الکل است. دانشمندان علت انتشار این عارضه را در معتادان به مصرف الکل در این می دانند که این افراد عادتا به سیگار و انواع مواد مخدر نیز اعتیاد دارند، بنابراین اسنتشاق اجسام خارجی و میکروب‌ها نیز می‌تواند باعث پیشروی التهاب نای و اتساع آن و ترشحات خونی ناشی از آن شود.(الحاضری، 1389: 623) تأثیر الکل بر ریه‌ها را می‌توان در چند مورد بیان کرد: 1- مسمومیت الکلی متمرکز بر مرکز تنفسی مغز 2- التهابات ریوی 3- ضعیف شدن عضلات تنفسی در نتیجه‌ی کمبود فسفات (Hypophosphatema). البته عوارض جانبی همچون کاهش سیستم ایمنی بدن در مقابل بیماری‌ها، کاهش سطح میزان اسیدهای چرب در پی مصرف الکل و نتیجتا از بین رفتن ریه‌ها از دیگر عوارض مصرف الکل است.(همان: 625)

4-2- مصرف الکل و دستگاه قلبی و عروقی تا چندی پیش اعتقاد رایج بر این بود که شراب در معالجه برخی بیماری‌های قلبی همچون آنژین صدری (Angina Pectoris) و فشار خون بالا و غیره سودمند است.(الحاضری، 1993: 175) ولی علم پزشکی ثابت کرده که الكل تغييرات زيادي در دستگاه قلبي عروقي ايجاد مي‌كند. مصرف زياد الكل به مدت طـولاني، بـا كـارديو ميـوپاتي اتساعي و فيبروز و هيپرتروفي بطني همراه است. بسیاری از پژوهش‌ها مهم‌ترین زیان مصرف الکل بر قلب را افزایش خطر فیبریلاسیون دهلیزی تأیید کرده‌اند. در نمونه‌ای از این مطالعات محققان دانماركي با بررسي 47 هزار و 949 نفر در طي شش سال دريافتند كه مصرف الكل سبب افزايش خطر ابتلا به فيبريلاسيون دهليزي در مردان مي‌شود. فيبريلاسيون دهليزي، نوعي بي‌نظمي در آهنگ ضربان قلب است كه با خارج شدن كنترل دهليزها و ضربان شديد آن همراه است و امكان دارد به مرگ بيمار بيانجامد.(www.quranmed.com) و علائم آن شامل تنگی نفس، خستگی و اِدم پاهاست.(نوری شادکام، 1378: 103) در بررسی‌های انجام شده دیده شده است که مصرف روزانه بیش از 28 گرم الکل با افزایش فشار خون همراه بوده است. و مصرف بی‌رویه آن ممکن است به بیماری‌های خونی مثل کم خونی سیدروبلاستیک و کمبود اسید فولیک بیانجامد؛ کمبود اسید فولیک یکی از موارد مورد نیاز جهت ساخت گلبول‌های قرمز می‌باشد و کمبود آن باعث کم خونی می‌گردد.(همان: 102) از جمله آثار مخرب الکل بر قلب، می‌توان به دو مورد اشاره کرد: أ‌) تأثیر الکل بر متابولیسم قلب: این عارضه خود را به شکل متابولیسم چربی‌ها، متابولیسم مواد معدنی، متابولیسم ویتامینها نشان می‌دهد. ب‌) تأثیر الکل بر وظایف قلب و خصائص آن: از جمله کاهش میزان پمپاژ خون به رگ‌ها، بالا رفتن ضربان قلب در پی انقباضات عروقی، به هم خوردن ریتم قلبی.(الحاضری، 1993: 176-177) دکتر حسن حطیط نقل می‌کند: این روزها توصیه‌ی پزشکی رایج شده که مصرف مقدار کم الکل میزان HDL چربی را افزایش داده و قلب و رگ‌ها را در مقابل خشکی و کمبود کلسیم حفظ می‌کند. این سخن ممکن است درست باشد ولی در مقابل مصرف این مقدار الکل باید آسیب‌های آن به کبد و سایر اعضاء را در نظر داشت.(حطیط، 2005: 95)

4-3- مصرف الکل و دستگاه گوارش نوشیدنی‌های الکلی حاوی آب، اتانول (که از تخمیر الکلی محلول های قندی به دست می آید)، حاوی مقادیر متغیری از کربوهیدرات ها و مقادیر بسیار کمی موادمغذی است. میزان پروتیین و ویتامین این نوشیدنی‌ها به استثنای آب جو، بسیار کم و اندک است. ممکن است میزان آهن، به خصوص در شراب محسوس باشد، به نحوی که ممکن است میزان آهن، سرب یا کبالت به سطح مضر و خطرناک برسد. الکل نیاز به هضم ندارد و به آسانی از معده خالی جذب می شود. البته سرعت جذب الکل در روده بسیار بالاتر از معده است. وجود محلول های قندی، مواد پروتیینی و چربی سرعت جذب الکل را کاهش می دهد. دو ساعت بعد از نوشیدن الکل تمام آن جذب بدن شده و وارد خون می شود و تمام اعضای بدن مانند غدد تناسلی، کلیه، کبد، خون جنین و تمام ترشحات بدن به الکل آغشته می شود. بدن مکانیسمی برای ذخیره الکل ندارد، بنابراین تمام آن در کبد سوخت می شود و اضافی آن از طریق تنفس، ادرار، بزاق، تعریق و در زنان شیرده از طریق شیر دفع می شود.( اکبری، 1383: 92) در افرادی که به طور منظم نوشابه‌های الکلی مصرف می‌کنند، احتمال پیدایش سرطان دهان هفت برابر بیشتر از افراد غیر الکلی است. در افرادی که هم سیگار و هم نوشابه‌های الکلی مصرف می‌کنند در مقایسه با افراد غیر سیگاری 15 برابر احتمال سرطان بیشتر می‌شود.(همان: 93) مری دومین گذرگاهی است که الکل در خلال بلع از آن می‌گذرد. از جمله آسیب‌های الکل بر مری می‌توان به کند شدن عملکرد دریچه‌ی بالایی معده موسوم به (upper esophageal sphincter) اشاره کرد. این دریچه مانع از نفوذ محتویات معده به قسمت های فوقانی و ریه‌ها می‌شود. در افراد الکلی این دریچه ملتهب شده و در پی عملکرد نادرست آن و استنشاق محتویات معده توسط ریه، باعث آبسه ریه(lung abscess) می‌شود.(الحاضری، 1993: 129) آسیب دیگر الکل بر مری، بر روی دریچه‌ی پایینی آن( lower esophageal sphincter) است. الکل باعث سستی آن شده و فرایند انقباض به درستی صورت نمی‌پذیرد و در نتیجه محتویات معده به مری برگشته و التهاب معده و رفلکس ازوفاژیت( Reflux esophagitis) رخ می‌دهد.(همان) با ورود الکل به معده، با دو روش متابولیسمی دقیق در معده به مواد دیگری تبدیل می‌شود: اول: از طریق آنزیم الکل دی هیدروژناز(ADH)، دوم: روش اکسیداسیون، در افراد الکلی فعالیت آنزیم هیدروژناز کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه الکل سد دفاعی معده یعنی لایه‌ی موکوس را شکسته و باعث می‌شود دیواره آن در معرض مستقیم اسید معده قرار گیرد.(اکبری، 1383: 97-98) علاوه بر این مصرف الکل در افراد الکلسیم باعث تحریک ترشح اسید معده بدون افزایش ترشح گاسترین می‌گردد و با افزایش اسید و اختلال در سد مخاطی معده می گردد.(نوری شادکام، 1378: 99) اختلال در دستگاه گوارش شایع‌ترین عارضه و ورم معده اولین پیامد مصرف الکل است. علائم آن شامل سوزش در گلو و یا معده و یا شکایت از مدفوع تیره (ملنا) می‌باشد. درافرادی که سابقه طولانی بیماری ریفلاکس معده به مری دارند افزایش میزان بروز بیماری مری بارت(Barrett’s esophagus) وجود دارد. بیماری مری بارت تبدیل متاپلازی مخاط پایین مری، وضایعه پیش ساز برای ابتلا به سرطان مری است. بیشتر افراد الکلی از بیماری های ناشی از سوءتغذیه رنج می برند. مصرف الکل با تغییرات در دستگاه گوارش همراه است که هضم و جذب موادمغذی را تحت تاثیر قرار می دهد و اسهال و کاهش وزن به طور مکرر در این افراد دیده می شود. دریافت پروتیین افراد الکلی کم است، در نتیجه نوشیدن مداوم الکل به کاهش وزن منجر می شود. یکی از تغییرات اصلی سوءجذب روده است که به مرور زمان به پیدایش کمبودهای تغذیه ای در این افراد می انجامد به طوری که کاهش قابل توجه در دریافت پروتیین، چربی، ویتامین A و C، کلسیم، آهن و فیبر روی می دهد. .( http://behsite.ir) الکل بعد از خروج از معده وارد روده کوچک شده و با برجای گذاشتن اثرات مخرب همچون کند کردن حرکات روده و اختلال در جذب و اسهال شدن و سوء تغذیه – که در بالا به برخی از آنها اشاره شد- جذب خون می‌شود. کبد عضو بعدی است که با اثرات بد الکل مواجه می‌شود.

4-4- مصرف الکل و کبد کبد با انجام تغییرات لازم بر روی مواد غذایی جذب شده وهمچنین دفع سموم مهم ترین نقش را در حفظ سلامتی برعهده دارد. مهم‌ترین این تغییرات در کارکرد کبد عبارتند از: کبد با تبدیل مواد قندی ساده(گلوکز) به نوع ذخیر‌ه‌ای (آنگلیکوژن) و در موارد ضروری تبدیل نوع ذخیره ای به نوع ساده که برای بدن قابل استفاده است، نقش عمده ای را در تنظیم قندخون ایفاء می نماید. کبد، چربی های جذب شده را به انواع قابل جذب یا قابل ذخیره شدن در سلول های مختلف بدن تبدیل می نماید و از این طریق درسوخت و ساز چربی ها دخالت می نماید. کبد نقش عمده ای را در سوخت و ساز پروتئین ها برعهده دارد. این عضو تقریباً تمام پروتئین های پلاسمای خون را تولید می نماید. بسیاری از ویتامین ها نظیر ویتامین های A، B و.... همچنین برخی فلزات نظیر آهن و مس در کبد ذخیره شده و در مواقع لزوم مورد استفاده قرار می گیرند. یکی دیگر از اعمال مهم کبد، از بین بردن میکروب های وارد شده به بدن از طریق روده است. این میکروب ها از طریق گردش خون ابتدا به کبد وارد می شوند و این عضو با استفاده از سیستم دفاعی خود آنها را از بین می برد.(علویان، 1394: 13) بنابراین از جمله وظایف آن: تنظیم قند خون، تولید پروتئین، چربی و صفرا و ترشح آن، ذخیره ویتامین‌هایB12-K-E-D-A و تبدیل مواد، از بین بردن سموم و ... می‌باشد.(الحاضری، 1993: 150) رابطه بين مصرف الکل و ضایعات کبدی بيش از 200 سال است که شناخته شده است در واقع شایع ترین علت بيماری کبدی که در بعضی موارد منجر به مرگ می شود مصرف طولانی مدت الکل است که در متابوليسم الکل نقش دارد. طبيعی است که این عضو در برابر آسيب های الکل بيشترین حساسيت را داشته باشد از آنجا که کبد در بسياری از فرایند های مهم بدن دخالت دارد، از قابليت ترميم بالایی برخوردار است بنابراین تنها با عوامل اساسی به کبد آسيب جدی وارد مي‌شود، مصرف الکل یکی از این عوامل اساسی است. سه آسيب جدی که به دنبال مصرف الکل ایجاد ميشوند عبارتند از: 1- کبد چرب 2- هپاتیت الکلی 3- سیروز(اکبری، 1383: 104)

4-4-1- کبد چرب: بيماري كبد چرب بيماري سلولهاي كبد انسان است كه اخيرا به علت افزايش ميزان چاقي در جامعه ما افزايش يافته است. اهميت اين بيماري به خاطر تخريب سلولهاي كبدي است و در صورت عدم تشخيص زودرس و درمان مناسب مي‌تواند منجر به بيماري پيشرفته و غير قابل برگشت كبدي «سیروز» شود. بیماری کبد چرب شامل طيفي از بيماري خفيف كبد به صورت تجمع چربي درسلولهاي كبدي است كه در سير خود ممكن است در گروهي از بيماران التهاب سلول كبدي ايجاد شده و با تخريب سلول كبدي به بيماري مزمن و غير قابل برگشت به نام سيروز منتهي شود.(جمالی، 1389: 170) الکل بعد از ورود به بدن انسان و جذب توسط خون، حدود 2 تا 10 درصد آن توسط ریه‌ها، کلیه‌ها، تعرق و پوست دفع می‌شود. اما طبق منابع علمی 90 درصد آن توسط کبد دچار فعل و انفعالات شیمیایی می‌شود. کبد با ورود الکل به آن دو راه را انتخاب می‌کند که در هر دو روش نهایتا الکل را به مواد دیگری تبدیل و یا تجزیه می‌کند، که در این فرایند خود عضو از آسیب‌ها مصون نبوده و گاه به صدمات جبران ناپذیری منجر می‌شود.(اکبری، 1383: 101) بيماري كبد چرب مي‌تواند نشانه‌اي از مقاومت به انسولين باشد و به همين خاطر است كه تشخيص زود هنگام و درمان مناسب آن نه تنها از آسيب سلولهاي كبدي - كه از عوارض مهم قلبي و عروقي آن كه مهمترين علت مرگ و مير بيماران مبتلا به كبد چرب است نيز جلوگيري خواهد كرد.(جمالی، 1389: 170) الکل باعث انباشته شدن چربی‌ها به صورت تری گلیسرید (Triglyceride) در کبد می‌شود. و عوارض زیر را در پی دارد: جدا شدن تری گلیسرید از بافت‌های چربی به دلیل مصرف الکل، کاهش میزان اکسیداسیون اسیدهای چرب، کاهش سطح تولید پروتئین‌های چرب در کبد، تحقیقات نشان داده است که تری گلیسرید تنها وقتی می‌تواند از کبد خارج شود که با این پروتئین‌ها درآمیزد.(الحاضری، 1993: 154)

4-4-2- هپاتیت الکلی: هپاتیت به معنای « التهاب و ورم کبدی » می باشد که به آن یرقان نیز می گویند. مهمترین عوامل ایجاد کننده این بیماری ویروس‌ها هستند. چنانچه این بیماری و علائم آن کمتر از شش ماه طول بکشد به آن «هپاتیت حاد » و اگر طول مدت آن از 6 ماه بیشتر باشد به آن«هپاتیت مزمن» گفته می شود. امروزه هپاتیت یکی از مشکلات بهداشتی - درمانی عمده جهان است و با توجه به سطح بهداشت، سنت ها، عادات اجتماعی و میزان رعایت مسائل اخلاقی در شیوع، علل و نحوه انتقال انواع هپاتیت تفاوت قابل ملاحظه‌ای مشاهده می شود.(علویان، 1394: 19) در هپاتیت الکلی تظاهرات بیماری از بی‌علامتی تا نارسایی شدید کبدی متغیر است و بیمار به طور معمول دچار بی‌اشتهایی، تهوع، تب و حساسیت در ناحیه کبد می‌شود. در این بیماری سلول‌های کبد دچار ورم شده و در موارد شدید متلاشی می‌گردد.(نوری شادکام، 1378: 95) این عارضه ممکن است با ترک مصرف الکل بهبود یابد و یا در صورت پیشرفت به سیروز که حالتی مزمن است و در ادامه از آن سخن می‌گوییم تبدیل گردد.(الحاضری، 1993: 155)

4-4-3- سیروز سیروز یا تنبلی کبد اختلال جدّی و پیشرونده‌ای است که پاسخ کبد به ضایعاتی است که به آن وارد می شود و در اثر بیماریهای مزمن کبدی، بافت جوشگاهی (فیروز) در آن ایجاد می شود. شکل ظاهری و ساختمان کبد درمبتلایان به سیروز در اثر افزایش کلاژن تغییر می کند. این تغییرات موجب فشار بر عروق خونی کبدی ومجاری ریز آن می‌شود.(علویان، 1392: 15) سیروز کبدی در افرادی دیده می‌شود که تاریخچه‌ی طولانی مصرف الکل به مقدار زیاد را دارند.(نوری شادکام، 1378: 96) بروز علایم در سیروز به دو علت نارسایی کارکرد کبد و افزایش فشار خون در ورید پورت است.(علویان، 1392: 19) علایم این عارضه عبارتند از: ضعف، خستگی، بیحالی، اسهال چرب، تورّم شکم، تجمع آب در شکم، برجسته شدن عروق مری، چماق شدن انگشتان، کوچک شدن کبد، ضعف و سستی عضلانی، کاهش وزن، تیره شدن پوست، بروز لکّه های خونمردگی در پوست به دلیل کاهش پلاکتهای خون، کاهش میل جنسی، کاهش توانایی جنسی در آقایان، ورم پاها و شکم، خونریزی از بینی و لثه، استشمام بوی نامطبوع از بیمار که به آن فتورهپاتیکوس گفته می شود. (الحاضری، 1993: 156-159) سرطان سلول کبدی، آسیت، سندروم هپاتورنال و خونریزی دستگاه گوارش مهمترین عوارض سیروز کبدی است. (اکبری، 1385: 107) آسیب کبدی ناشی از سیروز، برگشت‌پذیر نیست اما پیشرفت بیشتر آن را می توان متوقف نمود و عوارض را کاهش داد.درمان بستگی به علت سیروز و عوارضی که فرد تجربه می کند دارد. مثلاً سیروز ناشی از سوءاستفاده از الکل به وسیله پرهیز از آن درمان می شود.

4-5-مصرف الکل و سیستم اعصاب و تولید مثل همانطور که گذشت با عدم کارایی کبد –بعد از آسیب- این عضو دیگر قادر نیست الکل موجود در خون را تصفیه نماید. بنابراین با جریان خون به مغز و دستگاه تناسلی و خصوصا جنین در زنان، این دستگاه‌ها را نیز متأثر می‌سازد. ما جهت عدم اطاله موضوع صرفا و به صورت موردی به برخی آسیب‌هایی که متوجه این اعضاء است اشاره می‌کنیم: 4-5-1- آسیب عروقی مغزی مثل: 1- شوک بخصوص در افراد جوان.2- خون ریزی سخت شامه. 3- استعداد بیشتر خونریزی زیر نرم شامه به خصوص با وارد شدن ضربه به سر. 4- ضعف عضلات. 5- فلج و احساس لرزش در سر و پا.(نوری، 1384: 635) 4-5-2- آسیب های مرتبط با دستگاه تولید مثل مرد و زن و جنین مثل: 1- در مردها: نقصان میل جنسی، تحلیل تدریجی بیضه‌ها، کاهش نطفه و کم شدن موی زهار. 2- در زنها: بی نظمی عادت ماهیانه و چرکیدگی پستانها. اما در مورد عوارض مربوط به جنین باید گفت الکل یکی از قوی‌ترین تراتوژن‌هاست.(اکبری، 1385: 114) بروز سندرم الکلی جنین – مسمومیت در کودکان کم سن به صورت هیپوترمی، کاهش قند خون، کندی تنفس و - از دیگر عوارض الکل است.( نوری، 1384: 636) آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی از دیگر آسیب‌های مصرف الکل است که خارج از موضوع این بحث می‌باشد. امید است که پژوهشگران حوزه‌ی روانشناسی و اقتصاد به این مهم همت گمارند.

نتیجه گیری

از آنچه در این تحقیق گذشت می‌توان نتایج زیر را استنباط نمود: أ‌) واژه «خمر» بر هر مایعی که حاوی الکل و مست کننده باشد اطلاق می‌شود و تنها به معنی شراب انگور نیست. در اصطلاح فقهی این ماده مسکر و حرام اعلام شده است. ب‌) وابستگی شدید جامعه‌ی عرب جاهلی به شراب باعث شده تا قرآن کریم در تحریم آن روش تدریجی و سهولت و ارفاق را پیش بگیرد. اما در نهایت با کنار هم گذاشتن آیات مربوط به تحریم، حرام بودن مصرف آن استنباط می‌شود. ت‌) دانش جدید پزشکی، گمان‌های نادرست و معتقد به شفابخش بودن شراب را باطل اعلام نموده است. برخی پزشکان معتقد به این بودند که مصرف کم و به ‌اندازه‌ی شراب جنبه‌ی دارویی دارد. اما – همانطور که در این جستار گذشت- مصرف الکل، حتی به مقدار کم آسیب‌های جدی به بافت‌های مختلف بدن وارد می‌کند. و به نظر می‌رسد عبارت « و فیهما منافع للناس» صرفا گویای منافع تجاری و اقتصادی حاصل از خرید و فروش این ماده است. ث‌) آسیب‌های مصرف الکل متوجه همه‌ی بافت‌های بدن انسان است. دستگاه تنفسی، دستگاه گوارش، دستگاه تولید مثل، دستگاه گردش خون و قلب و عروق، کبد، سیستم عصبی و مغز و ... هر یک به نوعی در مقابل مواجهه با الکل موجود در بدن واکنش نشان داده و کارکرد درست خود را از دست می‌دهند.

منابع

1- قرآن کریم

2- اکبری، علی اصغر(1385): «اثرات مشروبات الکلی، چای و قهوه از دیدگاه دانش پزشکی و دانشمندان غرب»، چاپ چهارم، ناشر: پیمان غدیر، جهرم.

3- ابن منظور، محمد بن مکرم(1988): «لسان العرب»، تنسیق: علی شیری، الطبعة الأولی، دار إحیاء التراث العربي، بیروت.

4- البار، محمد علی(1389 هـ.ش): «الإعجاز العلمي في أحادیث منع التداوي بالخمر». مجموعه مقالات برگزیده‌ی«الإعجاز العلمي في القرآن و السنة»، دوره‌ی ده ساله از آغاز تا سال 1431 هـ ق.، گردآوری اقدس بکلو، ناشر: مرکز تحقیقات علوم قرآن، حدیث و طب، از ص 204-213.

5- الحاضری، شبیب بن علی(1389 هـ.ش): «أضرار الخمر علی الجهاز التنفسی». مجموعه مقالات برگزیده‌ی«الإعجاز العلمي في القرآن و السنة»، دوره‌ی ده ساله از آغاز تا سال 1431 هـ ق.، گردآوری اقدس بکلو، ناشر: مرکز تحقیقات علوم قرآن، حدیث و طب، از ص622-629.

6- الحاضری، شبیب بن علی(1993): «الخمر داء و لیست بدواء»، الطبعة الاولی، المجلس الأعلی العالمي للمساجد، مکة المکرمة.

7- حطیط، حسن(2005): «الإعجاز العلمي في القرآن الکریم»، الطبعة الاولی، دار و مکتبة الهلال، بیروت.

8- جمالی، رایکا(1389): «مروری بر بیماری کبد چرب»، فصلنامه علمي - پژوهشي فيض، دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389 ، صفحات169- 181

9- الزبیدی، محمد مرتضی(1972): «تاج العروس من جواهر القاموس»، تحقیق: عبدالکریم الغرباوي، دار الهداية، بی جا.

10- علویان، سید موید(1394): «راهنمای جامع هپاتیت سی برای عموم»، چاپ اول، نشر کوثر، تهران.

11- علویان، سید موید(1392): «راهنمای جامع سیروز کبدی برای عموم»، چاپ اول، نشر کوثر، تهران.

12- الفراهیدی، خلیل بن احمد(1410): «کتاب العین»، تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائي، الطبعة الثانية، دارالهجرة، قم.

13- محمد علی، محمد سامی(1381): «اعجاز علمی در قرآن کریم»، مترجم: سید حسن کاظمی، چاپ اول، نشر رزقی، بیرجند؟.

14- نجار، زغلول راغب(2008): «قضیة الاعجاز العلمي في القرآن الکریم بین المؤید و المعارض»، الطبعة الثانية، نشر جمعية المحافظة علی القرآن الکریم، اردن، عمان.

15- نوری شادکام، محمود(1378): «قرآن و طب نوین»، چاپ اول، دار الکتب الاسلامیة، تهران.

16- نوری، سید محمدرضا(1384): «بهداشت در قرآن»، چاپ اول، انتشارات واقفی، مشهد.

17- www.quranmed.com «تأثیر مصرف مشروبات الکلی بر سلامت انسان از دیدگاه قرآن کریم و طب نوین»، محمد حسن قوسیان مقدم. تاریخ مراجعه: 23/11/94.

18- http://behsite.ir، «تغذیه افراد الکلی»، سیما کربلایی صالح، پایگاه اطلاع رسانی تغذیه و سلامت، تاریخ مراجعه: 24/11/94.