کنشهای گفتاری تعهدی سور جمعه و منافقون براساس نظریه کارگفت سرل واکاوی
چکیده
پژوهش حاضر تلاش دارد تا با تکیه بر یکی از نظریه¬های مطرح در تحلیل گفتمان، یعنی نظریه کارگفت سِرل (۱۹۷۵)، که جایگاه ویژه¬ای در فهم و دستیابی به لایه¬های عمیق¬تر معنایی متون مقدس ایفا می¬کند، به بررسی نقش کارگفت تعهّدی در سور جمعه و منافقون بپردازد. ماهیت کارگفت تعهّدی، الزام به انجام کاری در آینده و همچنین میزان التزام به آن را شامل می¬شود و قصد گوینده از به¬کارگیری آن، بازتاب گزاره¬ای در محیط پیرامون است. به منظور انجام این پژوهش، ابتدا با درنظرگرفتن معیارهای نحوی، واژگانی و معنایی، مواردی که دارای کنش تعهّدی بود، استخراج و سپس برای هر مورد، ویژگی¬های مختلفی از جمله قالب گفتمانی کنش، صریح یا غیرصریح بودن آن، طرف متعهّد شونده و مضمون تعهّد (با بهره¬گیری از تفسیر المیزان و نمونه) تعیین شد. تحليل داده¬ها و بررسی کمّی آن¬ها نشان می¬دهد که در سوره جمعه از مجموع نه مورد کنش تعهدی که هفت مورد آن به صورت صریح و بقیه به صورت غیرصریح به¬کاررفته و در همگی آنها خداوند متعهّد به انجام عملی شدهاست، هفت مورد در قالب تهدید و دو مورد به صورت وعده بیان شدهاست. با توجه به مضمون این تعهدات (سزای اعمال، رحمت و هدایت الهی، معاد و علم مطلق خدا) می¬توان گفت که انتخاب نوع این کارگفت¬ها با هدف سوره که برحذر داشتن مؤمنان از دنیا و تشویق آنها به انجام عمل نیک است، تناسب دارد. همچنین، از مجموع پنج مورد کنش تعهّدی سوره منافقون که همگی به صورت صریح بیان شده و مباحثی چون سزای اعمال، هدایت الهی و آزار مؤمنان را در بر می¬گیرند، چهار مورد به شیوه تهدید از جانب خداوند و یک مورد به شکل سوگند خوردن منافقان آمدهاست. تهدید شیوه غالب این نوع کارگفت در این سوره است که با محتوای کلّی آن¬ که افشای ماهیّت منافقان و عوامل حفظ ایمان از نفاق است، مطابقت دارد.
واژگان کلیدی
نظریه کارگفت؛کارگفت تعهّدی؛ قرآن؛ سوره جمعه؛ سوره منافقون.
1. مقدمه
متن قرآن دربرگیرنده لایه¬های ژرف معنایی است و هدف اصلی تلاوت این متن مقدس، درک درست این معانی و پیام خداوند است. برای نیل به این هدف ارزشمند می¬توان این متن را از جنبه¬های متفاوت از جمله از منظر گوینده)خداوند)، کلام (لفظ)، محتوی (متن) و روش و شیوه بیان مفاهیم مورد واکاوی قرار داد. در حوزه مطالعات زبان¬شناختی، بهره-گیری از نظریه¬های مطرح در کاربردشناسی که روش¬های متفاوتی برای تجزیه و تحلیل و فهم داده¬های زبانی ارائه می¬کند، می¬تواند در فهم نظام¬مند معانی قرآنی تأثیر بسزایی داشته باشد و افق¬های جدیدی را در مطالعات قرآنی بر روی پژوهشگران بگشاید. یکی از نظریه¬های بسیار مهم در این زمینه، نظریه کنش¬گفتار (Speech Act Theory) است که توسط آستین (۱۹۶۲) در مقابله و نقد دیدگاه منطقیون مثبت¬گرا ارائه شد و سپس توسط یکی از دانشجویان وی یعنی سرل (۱۹۷۵) اصلاحاتی بر روی آن انجام شد. از نظر آستین، زمانی که گوینده جمله¬ای را بیان می¬کند، سه نوع کنشگفتاری به¬طور همزمان صورت می¬گیرد: کنش بیانی (Locutioary Act)، کنش منظوری (Illocutionary Act) و کنش تأثیری (Perlocutionary Act). در سطح اول (کنش بیانی) گوینده صداهای دارای معنا را به صورت واژه، عبارات و جملات معنادار تولید می¬کند؛ در سطح دوم (کنش منظوری) گوینده واژه¬ها و عبارات را جهت افاده بار معنایی خاصي نظير تعهد، ارائه پیشنهاد یا درخواست بيان می¬کند؛ و در سطح سوم (کنش تأثیری) گوينده با اظهار عبارت زبانی در مخاطب خود تأثیری ایجاد می¬کند (سرل، ۱۳۸۷: ۳۳. (شایان ذکر است که محور تحليل در نظریه کنشگفتار، کنش منظوری است نه کنش تأثیری. در واقع هدف گوینده یا نویسنده از به¬کارگیری کنشگفتارها، انتقال بهتر مفهوم و ارتباط¬گیری بهتر با مخاطب است. به بیان دیگر، گوینده متناسب با منظور خود، نوع کنشگفتار را انتخاب و به کار می¬گیرد. در همین رابطه، سرل یک تقسیم¬بندی پنج¬گانه برای اهداف کنش¬های منظوری ارائه می¬دهد که عبارت¬اند از: اظهاری (assertive)، ترغیبی(directive)، تعهدی(commissive)، عاطفی(expressive) و اعلامی (declarative). با توجه به اهمیت نقش کارگفت¬ها در قرآن و مقدمه کوتاهی که ذکر شد، جستار حاضر سعی دارد تا کاربست یکی از این پنج¬گانه¬ها یعنی کنش¬گفتاری تعهدی را در دو سوره جمعه و منافقون مورد بررسی قرار دهد. در کنشگفتاری از نوع تعهدی، هدف گوینده موظف¬داشتن خود به تحقق¬بخشیدن کاری است که در محتوای گزاره بیان شدهاست. به بیان دیگر، گوینده با کنش تعهدی از طریق خود بین جهان خارج و وضعیت مطلوب خود مطابقت ایجاد می-کند.
1.2. پیشینه پژوهش
در دهه اخير، قرآنپژوهان و پژوهشگران علوم اسلامی تلاش کردهاند هر یک از زاویهای خاص به واکاوی ویژگیهای بارز گفتمانی متون اسلامی بهویژه متون مقدس از جمله قرآن بر اساس نظریه کارگفت بپردازند. دستاورد این تحقیقات علاوهبر توصیف ویژگیهای مشترک این متون، تعیین برخی ویژگیهای متن ویژه نیز بودهاست. در ادامه مروری گذرا و اجمالی خواهیم داشت بر پژوهشهای انجامشده در رابطه با بحث کنشهای گفتاری در قرآن که با موضوع پژوهش حاضر مرتبط است و از بیان مطالعات انجام¬شده بر روی متون اسلامی از جمله نهج البلاغه، زیارتنامه¬ها و نظیر آنها که ارتباط کم¬رنگ¬تری با بحث حاضر دارد، خودداری می¬کنیم. از جمله تحقیقات ارزشمندی که در این رابطه انجام شدهاست می¬توان به موارد ذیل اشاره کرد:
عباسی (۱۳۹۲) به بررسی نظریه کنش¬گفتار در جزء۳۰ قرآن کریم پرداخت و با مطالعه این آیات نتیجه گرفت که کنشهای ترغیبی، اعلامی، عاطفی و تعهدی در آن بهکار رفتهاست. از زیرگروههای کنش ترغیبی استفاده شده در این آیات، میتوان به کنش انگیزشی و آگاهی، دعوت به تفکّر و جلب توجّه و از زیرگروههای کنش اعلامی، به بیان تأکید، علّت، انگیزش، وقوع و بیان نتیجه اشاره کرد. در کنش عاطفی، مواردی چون دقّت انسان به آفرینش، تحسّر، نفرین و توصیه مشاهده شده و در کنشهای تعهدی، بیان سوگند نقش پر رنگی ایفا کرده است. کنش ترغیبی، اعلامی، عاطفی و تعهدی به ترتیب بیشترین نقش را در این آیات به خود اختصاص دادهاند.
کاظمی ابنوی (۱۳۹۲) بر اساس طبقهبندی سرل، تفاوت آیات مکی و مدنی را مورد تحلیل و بررسی قرار دادهاست. وی ۳۳۰ کنش بهکار رفته در آیات مکی و ۳۳۰ کنش بهکار رفته در آیات مدنی را مشخص و فراوانی هر یک را محاسبه کرده است. نتایج تحقیق وی نشان می¬دهد که بیشترین کنش¬گفتاری به¬کاررفته در آیات مکی و مدنی مربوط به کنش اظهاری است. علاوه¬براین، در آیات مکی کمترین بسامد مربوط به کنش تعهّدی بوده و کنش اعلامی اصلا در آنها بهکار نرفته است؛ این در صورتی است که در آیات مدنی بیشترین فراوانی مربوط به کنش اظهاری و کمترین فراوانی مربوط به کنش اعلامی است. باج (۱۳۹۳) به بررسی کنشهای ترغیبی ۵۰۰ آیه از آیات الاحکام قرآن کریم به ترجمه فولادوند، طبق نظریه کنشگفتار آستین و سرل پرداخته است. وی کنش¬گفتار ترغیبی در این آیات را به دو دسته تقسیم کرده است: کنش ترغیبی (امری) مستقیم (جملات قابل فهم برای مخاطب) و کنش ترغیبی (امری) غیرمستقیم (مواردی که جمله قابل فهم نیست). گروه اول دربرگیرنده حدود ۲۳۰ آیه است که گفتارهایی از نوع توصیه، بیشترین بسامد و انذار و توبیخ کمترین فراوانی را در آن دارند. در گروه دوم که شامل ۱۶۵ آیه است؛ توصیه، بیشترین و توبیخ کمترین بسامد را به خود اختصاص دادهاند. این مقایسه نشان میدهد که بیشترین کنشها در قالب توصیه صورت گرفته است و مواردی در قالب انذار، نکوهش، توبیخ و نظایر آن کمتر استفاده شدهاست که این موضوع نشان از مهر و عطوفت خداوند در راهنمایی و هدایت بندگان دارد.
دل افکار و همکاران (۱۳۹۳) در پژوهش خود با ترسیم بافت پیرامونی انذار و بررسی شرایط تحقق این کارگفت در قرآن به چگونگی فهم نیت گوینده (انذار) و عدم برداشت کارگفتهای دیگر نظیر تشویق، توبیخ و تهدید از سوی مخاطب پرداختند. به نظر آنها از آنجاییکه انذار از سوی خداوند و بر مبنای دلسوزی و محبت نسبت به مخاطبان بوده همواره با درنظرگرفتن توانایی عقلی و اختیار مخاطب بیان شدهاست و مخاطب هیچگاه در این موارد احساس جبر نکرده و انگیزه لازم برای دوری از خطر در او بهوجود آمدهاست.
جرفی و محمدیان (۱۳۹۳) در بررسی سوره مبارکه عبس، با توجه به مبانی گفتمانی و مسائل مرتبط با بافت و متن این سوره، چنین نتیجه گرفتند که پیوست معنایی میان آیات، کنش گفتاری و سبک نحوی جمله ها با اصول نحوی کاملاً همسو بوده و بسامد کنشهای گفتاری به کار رفته در این سوره و سبک نحوی آن رابطه مستقیم با بافت اجتماعی برقرار کردهاست. علاوهبراین، کنشگفتاری ترغیبی (برانگیختن عواطف مخاطب) و کنشگفتاری عاطفی (توبیخ و عتاب)، بیشترین میزان کاربرد را در این سوره به خود اختصاص دادهاند.
توکلی سعدآباد (۱۳۹۴) نظریه کنشگفتار را در ۱۴سوره مدنی مورد مطالعه قرار دادهاست. در این پژوهش وی پس از تعیین انواع کنشها از طریق ساختار و بافت نتیجه گرفتهاست که بیشترین فراوانی مربوط به کنش اظهاری (۵۰ درصد) و کمترین بسامد مربوط به کنش اعلامی (۵/۰ درصد) بوده و دیگر انواع کنشها با درصدهای مابین این دو کنش بهکار رفتهاند. این ارقام نشاندهنده ارزش بالای کنش اظهاری و کم اهمیّت بودن کنش اعلامی در این دسته از آیات و سور بودهاست.
حسینی معصوم و رادمرد (۱۳۹۴) در بررسی تأثیر بافت زمانی ـ مکانی بر تحلیل کنشگفتار در سورههای مکّی و مدنی به این نتیجه رسیدند که در سور مکّی، کنش اظهاری بیشترین فراوانی را داشته و سایر کنشها در مرتبه پایینتری نسبت به آن قرار دارند و این به دلیل بیان اخبار و معارف الهی و اسلامی بوده که در آغاز اسلام حجم بیشتری از آیات را به خود اختصاص دادهبود. اما در سور مدنی، فراوانی کنش اظهاری به نفع کنشهای دیگر کاهش یافته و این درحالیاست که کنشهای گفتاری مربوط به اوامر و نواهی، تشویقی و ترغیبی، تبشیر و انذار در سورههای مدنی اولویت بیشتری دارند و باید گفت که علاوه بر تغییر بافت زمانی و مکانی، تفاوت مخاطب از مشرک به مسلمان نیز بر میزان کاربرد کنشگفتار تاثیرگذار بودهاست.
ویسی و اورکی (۱۳۹۴) در پانزده جزء دوم قرآن کریم با شیوه تحلیلی ـ توصیفی و بر اساس کنش منظوری به بررسی ساختار و کاربرد استفهام، جدای از معنای اولیه آن (طلب آگاهی) پرداختهاند. نتایج تحقیق آنها نشان میدهد که اکثر جملات استفهامی قرآن در معنای ثانویه خود به کار رفتهاند؛ یعنی رابطه مستقیمی میان ساختار نحوی و کارکرد معنایی آنها برقرار نشده است. خداوند آگاه به تمام امور برای هدایت انسانها از معنای ثانویه و یا کنش منظوری برای فهم بهتر قرآن برای مخاطب بهره بردهاست.
سلطانی و مقدسی نیا (۱۳۹۵) با روش توصیفی ـ تحلیلی کنشهای گفتاری را در دو نوع از فرامین قرآنی مورد بررسی قرار دادند. به طور معمول انتظار میرود که فرمانهای قرآنی که مبنای قانونگذاری قرار گرفتهاند به شکل و ساختار جملات امری بیان شوند. اما از جملات خبری بعنوان امر غیرمستقیم نیز استفاده شدهاست. نتایج پژوهش آنها نشان میدهد که در استفاده از جملات امری، گوینده مرزهای دقیقتری برای امرکردن، مشخص کرده و غالباً در روابط بین فردی از آن استفاده کردهاست، ولی قوانینی که با جملات خبری بیان شدهاست، حالت تداوم، فوریتزدایی و مخاطبزایی را برای قوانین ایجاد کردهاست. به عبارت دیگر، قانون مورد نظر، شمول پیدا کردهاست.
ویسی و دریس (۱۳۹۵) سوره مبارکه نبأ را از نظر سیاق، انسجام و کنشهای گفتاری بهکاررفته در آن مورد بررسی قرار دادند. طبق بیانات علامه طباطبائی در المیزان، در هر آیه مقصود از کلام وحی نیز آمدهاست (کنش منظوری) و تأثیری که بر روی مخاطب گذاشته در راستای هدایت وی به سمت انجام دستورات الهی (کنش تأثیری) بودهاست. درنتیجه با توجه به سیاق و محتوای آیات این سوره، بیشترین بسامد مربوط به کنشهای اظهاری و ترغیبی بوده که مرتبط با بحث اطلاع رسانی و هشدار مخاطبان است.
مدرس (۱۳۹۵) کنشگفتار تعّهدی و بلاغی را در ۱۵جزء آغازین قرآن کریم مورد مطالعه قرار داده و چنین نتیجه گرفتهاست که از میان ۳۴۱ مورد کنش تعهدی که در ۱۵ جزء اول بهکار رفته است، بیشترین تعداد مربوط به آیات تهدید و کمترین تعداد مربوط به سوگند و قسم بودهاست.
نامداری (۱۳۹۶) آیات منتخبی از بشارت را که یکی از سنّتهای خداوند و گوهر رسالت بودهاست را برای تحقیق خود برگزیدهاست. وی با بررسی این آیات چنین نتیجه گرفتهاست که در کارگفت بشارت تلاش برای ایجاد انگیزه در مخاطب در سایه اختیار بوده و کنش اظهاری بیشترین بسامد را در آیات تبشیر داشته و کنش اعلامی و عاطفی در آنها بهکار نرفتهاست. این در حالی است که در آیات انذار، کنش عاطفی دیده شدهاست.
خاکپور و عقدایی (۱۳۹۷) با بررسی اجمالی تفاسیر و به روش تحلیل محتوا، پارهگفتارهای سوره لقمان را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادهاند و چنین نتیجه گرفتهاند که از مجموع ۱۰۷ کنشگفتار بهکاررفته در این سوره، به ترتیب کنش¬های ترغیبی، اظهاری و عاطفی بیشترین بسامد را به خود اختصاص دادهاند و کنش تعهدی تنها با یک مورد کمترین بسامد را داشتهاست. محتوای سوره، یعنی دعوت به مباحث توحیدی و معاد با استفاده از کنشهای ترغیبی و اظهاری کاملاً منطبق بوده و از کنش عاطفی، تعهّدی و اعلامی فاصله داشتهاست.
احمدی نرگسه و همکاران (۱۳۹۷) با استفاده از روش کتابخانهای و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی، سور قرآن را از نظر بهکارگیری کارگفت ترغیبی مورد مطالعه قرار دادند. نتیجه مطالعه آنها نشان میدهد که ساختار کارگفت ترغیبی بهکاررفته در قرآن را میتوان به نُه دسته مختلف تقسیم کرد: استفهامی، خبری، امری، اظهاری، مدح، ذم، تعجّبی، دوستی و تعاملی. علاوهبراین، این موارد بیشتر به صورت غیرمستقیم بهکاررفتهاست که این موضوع بیانگر وجود ابعاد و معانی مختلف آیات قرآن بوده و همچنین انسان را به تعقل و درک معانی تشویق میکند.
حسنوند (۱۳۹۸) بیانمیکند با توجه به اینکه از نظریه کنشگفتار برای دستیابی به مقصود گوینده استفاده میشود، هدف از به¬کارگیری این نظریه بر روی قرآن، دستیابی به معانی عمیق آیات قرآن است. وی با بررسی کنشهای گفتاری سوره مریم چنین نتیجه گرفتهاست که با در نظر گرفتن موضوعات و محتوای این سوره، کنشهای اظهاری و ترغیبی بیشتر از دیگر کنشهای گفتاری در متن آن به¬کاررفتهاست که دلیل آن آگاه کردن مخاطبان نسبت به سرگذشت اقوام پیشین بودهاست.
دسترنج و عرب (۱۳۹۹) در پژوهش خود، ۱۲۰ آیه از آیات قرآن که به صورت صریح و غیرصریح به جهاد اشاره کردهاند را با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که در این گروه از آیات، کنشگفتاری اظهاری با ۵۳ درصد، بیشترین و کنشهای ترغیبی، اعلامی، عاطفی، تعهدی به ترتیب در رتبههای بعدی قرار دارند.
پس از ارائه پیشینه مطالعات صورت¬گرفته در این زمینه تلاش میشود به منظور پاسخگویی به سوالات پیشرو ضمن پرداختن به روش تحقیق به¬کاررفته در این پژوهش، داده¬ها مورد بررسی قرارگرفته و درنهایت نتیجه¬گیری کلی ارائه شود. پرسش¬هایی که پژوهش حاضر به دنبال یافتن پاسخی برای آنها است عبارت¬اند از: 1. کنش¬های تعهدی به¬کاررفته در دو سوره جمعه و منافقون کدام ¬است؟ 2. آیا بین قالب¬های بیانی به¬کاررفته در این سوره¬ها و محتوا و مضمون آنها رابطه معناداری وجود دارد؟
1.2. روش شناسی
جستار حاضر تلاش دارد بر اساس نظریه کنش¬گفتاری آستین و بر مبنای یکی از پنجگانه¬های سرل یعنی کنش¬گفتاری تعهدی به شیوه توصیفی ـ تحلیلی، آیات دو سوره جمعه و منافقون را مورد بررسی قرار دهد. همان¬طور که ذکر شد در کارگفت تعهدی که پژوهش حاضر بر آن متمرکز است، گوینده خود را متعهد میسازد تا عملی را در آینده انجام دهد. این کارگفت به دو صورت مستقیم/صریح (direct) و غیرمستقیم/ غیرصریح (indirect) و در قالب چهار ساختار زبانی متفاوت یعنی قول و وعده، تهدید، سوگند و قسم و عهد و پیمان بازنمایی می¬شود. لازم به ذکر است که هرگاه میان معنای جمله و معنای مدنظر گوینده مطابقت وجود داشته باشد، کارگفت صریح شمرده می¬شود و هرگاه مطابقتی بین این دو وجود نداشته باشد، آن را غیرصریح، قلمداد می¬کنند. به منظور پیادهسازی این نظریه بر روی سور مورد نظر، در ابتدا آیاتی که براساس تحلیلهای زبانی و با درنظرگرفتن ملاک¬های نحوی، واژگانی و معنایی مشخص می¬شود که دربرگیرنده کنشتعهّدی است، استخراج و صریح و غیرصریح بودن آن تعیین می¬شود. در ادامه با بهره¬گیری از تفاسیر المیزان و نمونه، موضوع و نوع کنشگفتاری تعهّدی آن¬ها مشخص میشود. در مرحله بعد پس از تعیین بسامد قالب¬های بیانی مختلف برای بازنمایی کنش-گفتاری تعهدی در این آیات، رابطه میان این قالب¬های بیانی و محتوای سور مورد بررسی قرار می¬گیرد و در نهایت نتیجه¬کلی ارائه می¬شود.
2. یافته ها و بحث و بررسی
در این بخش با توجه به تعریفهای ارائهشده، پس از معرفی دو سوره جمعه و منافقون، به واکاوی آیات این دو سوره می¬پردازیم و به منظور انسجام¬بخشی مطالب، هر سوره را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار میدهیم.
2.1. سوره جمعه
سوره جمعه، شصت و دومین سوره قرآن است که جزء سور مدنی محسوب می¬شود. اسم جمعه از آيه نهم اين سوره گرفته شده و اهميت و عظمت نماز جمعه را بيان مى¬كند. این سوره بعد از سوره تحريم، نازل شده است و تاريخ نزول آن به دوران بين صلح حديبيه و جنگ تبوك برمی¬گردد. در ادامه تعهدات به¬کاررفته در این سوره را مشاهده میکنیم (جدول ۱). منظور از متعهد در ستون ششم شخص یا اشخاصی است که تعهد از جانب آنها صورت گرفتهاست. ستون هفتم این جدول نیز دربرگیرنده نشانگر کنش تعهدی است. منظور از نشانگر، حروف و یا افعالی است که در آیه دلالت بر تعهد دارند. نوع کنش تعهدی یکی از چهار قِسم قول و وعده، تهدید، سوگند و قسم و عهد و پیمان است. جدول (۱): نوع و ساختار کنش¬های تعهدی به¬کاررفته در سوره جمعه
| ردیف | شماره آیه | آیه | ترجمه | مضمون | متعهِّد | نشانگر کنش تعهدی | نوع بیان | نوع کنش تعهدی |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | ۴ | ذلکَ فَضلُ اللهِ یؤتیهِ مَن یَشاء | این (رسالت و نزول قرآن) فضل و کرامت خداست که آن لطف را در حق هرکه بخواهد میکند | رحمت الهی | خداوند | .... | صریح | قول و وعده |
| ۲ | ۵ | بِئسَ مَثَلُ القَومِ الذینَ کَذَّبوا بِآیاتِ الله | قومی که مثل حالشان این است که آیات خدا را تکذیب کردند، بسیار مردمی بدی هستند | سزای اعمال | خداوند | .... | غیرصریح | تهدید |
| ۳ | - | والله لایَهدی القَومَ الظالِمین | و خدا هرگز (به راه سعادت) ستمکاران را رهبری نخواهد کرد | هدایت الهی | خداوند | .... | صریح | تهدید |
| ۴ | ۷ | وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ | و حال آنکه در اثر آن کردار بدی که به دست خود (برای آخرت خویش) پیش فرستادهاند ابداً آرزوی مرگ نمیکنند | سزای اعمال | خداوند | .... | صریح | تهدید |
| ۵ | ۸ | قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِيكُمْ | ای رسول ما (به جهودان) بگو عاقبت مرگی که از آن میگریزید شما را البته ملاقات خواهد کرد | مرگ | خداوند | .... | صریح | تهدید |
| ۶ | - | ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ | و پس از مرگ به سوی خدایی که دانای پیدا و پنهان است باز میگردید | معاد | خداوند | .... | صریح | تهدید |
| ۷ | - | فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ | و او شما را به آنچه (از نیک و بد) کردهاید آگاه میسازد | علم مطلق خدا | خداوند | .... | صریح | تهدید |
| ۸ | ۹ | ذلکُم خَیرٌ لَکُم إن کُنتُم تعلمون | اگر بفهمید این برای شما بهتر است | سزای اعمال | خداوند | .... | صریح | قول و وعده |
| ۹ | ۱۱ | قُلْ ما عندَ اللهِ خَیرٌ مِنَ اللَّهوِ وَ مِنَ التِّجاره | بگو آنچه نزد خدا است از لهو و تجارت بهتر است | سزای اعمال | خداوند | .... | غیرصریح | تهدید |
همان¬طور که داده¬های جدول ۱ نشان می¬دهد، شش آیه از مجموع ۱۱ آیه این سوره، حاوی کنش¬تعهدی است. از مجموع چهار قالب بیانی برای بازنمایی کنش تعهّدی تنها دو مورد آن یعنی تهدید و قول و وعده در این سوره مشاهده می¬شود (شکل ۱).
شکل (۱): انواع قالب¬های بیانی بیانگر کنش تعهدی سوره جمعه
به منظور پاسخگویی به پرسش دوم که مربوط به ارتباط بین محتوای آیات و نوع کنش تعهدی بهکاررفته در آنها است، ضروری است که محتوای کلی سوره و همچنین مضمون هر یک از آیات سوره جمعه را مورد بررسی قرار دهیم (شکل ۲) .
اهمیت عمل به بهویژه نمازجمعه احکام دینی
| گفتار سوم؛ آیه ۹–۱۱ | گفتار دوم؛ آیه ۵–۸ | گفتار اول؛ آیه ۱–۴ |
|---|---|---|
| تشویق مسلمانان به نمازجمعه | نکوهش یهودیان بهخاطر عملنکردن به تورات | تشریع احکام دینی، لطف خدا به بندگان است |
| مطلب اول؛ آیه ۹–۱۰ | مطلب اول؛ آیه ۵ | مطلب اول؛ آیه ۱ |
| وظایف مؤمنان نسبت به نمازجمعه | توصیف یهودیانی که به تورات عمل نکردند | بینیازی خدا از عبادت بندگان |
| مطلب دوم؛ آیه ۱۱ | مطلب دوم؛ آیه ۶–۸ | مطلب دوم؛ آیه ۲–۴ |
| نکوهش کوتاهی در ادای نمازجمعه | نژادپرستی یهودیان، علت عملنکردن آنان به تورات | هدایت انسانها با بعثت پیامبر اسلام |
با توجه به داده¬های جدول (۲) می¬توان گفت که محتوای اصلی این سوره بر حول سه محور تشریع احکام دینی، نکوهش یهودیان و تشویق مسلمانان به نماز جمعه استوار است. به بیان دیگر، سوره جمعه با بیانی کاملاً واضح و مشخص نماز جمعه را از شعائر بزرگ اسلام معرفی کرده و مسلمین را به برپا داشتن آن وادار و از اینکه مانند یهود به کتاب و احکامش عمل نکنند برحذر میدارد. بدین ترتیب با توجه به محتوا و مضمون تعهدات (سزای اعمال، رحمت و هدایت الهی، معاد و علم مطلق خدا) این سوره می¬توان چنین نتیجه گرفت که انتخاب نوع این کارگفت¬ها و بسامد آنها با هدف کلی سوره که همانا برحذر داشتن مؤمنان از دنیا و تشویق آنها به انجام عمل نیک است، تناسب دارد.
2.2. سوره منافقون
سوره منافقون شصت و سومین سوره قرآن و از سوره های مدنی است. محور اصلی بحث¬های این سوره را مسائل مربوط به منافقان شکل مىدهد که علت نامگذاری این سوره به این اسم، همین مساله است. در ادامه به بررسی تعهدات این سوره می¬پردازیم:
جدو ل(۲): نوع و ساختار کنش¬های تعهدی به¬کاررفته در سوره منافقون
| ردیف | شماره آیه | آیه | ترجمه | مضمون | متعهِّد | نشانگر کنش تعهدی | نوع بیان | نوع کنش تعهدی |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | ۶ | سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ | ای رسول، تو از آنان برای خدا آمرزش بخواهی یا نخواهی به حالشان یکسان است؛ خدا هرگز آنان را نمیبخشد | سزای اعمال | خداوند | حرف (لن) | صریح | تهدید |
| ۲ | - | إنَّ اللهَ لایَهدی القَومَ الفاسِقین | همانا قوم نابکار فاسق را خدا هیچگاه به راه سعادت هدایت نخواهد کرد | هدایت الهی | خداوند | .... | صریح | تهدید |
| ۳ | ۸ | يَقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلىَ الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنهْا الْأَذَلَّ | آنها (پنهانى) مىگویند اگر به مدینه بازگردیم، البته افراد عزیزتر، خواران را از آن بیرون خواهند کرد | آزار مؤمنان | منافقان | حرف (لام موطئه) | صریح | سوگند |
| ۴ | ۹ | يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ ۚ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ | ... و هرکس چنین کند زیانکار است، زیرا زیانکاران افرادی اینچنیناند | سزای اعمال | خداوند | .... | صریح | تهدید |
| ۵ | ۱۱ | وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا | ولیکن خدای تعالی به کسی که اجلش رسیده مهلت نخواهد داد | مرگ | خداوند | .... | صریح | تهدید |
سوره منافقون نیز مانند سوره جمعه شامل ۱۱ آیه است که در چهار آیه آن کنش تعهدی به¬کاررفتهاست. در این سوره در دو مورد نشانگرهای حرفی لن و لام موطئه به تشخیص کنش تعهدی در آیه کمک می¬کنند. همان¬طور که مشاهده می¬شود در این سوره نیز کنش تعهدی تنها در قالب تهدید و سوگند ارائه شدهاست (شکل۳).
شکل۳: انواع قالب¬های بیانی بیانگر کنش تعهدی سوره منافقون
در رابطه با محتوای سوره منافقون می¬توان گفت که علاوه بر مضمون اصلی سوره که در مورد منافقان است، شاهد اندرزهایی برای مسلمانان نیز هستیم (شکل۴).
افشای ماهیت منافقان
| گفتار اول | گفتار دوم | گفتار سوم |
|---|---|---|
| ماهیت دینی منافقان (آیات ۱–۶) |
توطئههای منافقان (آیات ۷–۸) |
عوامل حفظ ایمان از نفاق (آیات ۹–۱۱) |
|
|
|
همان¬طور که داده¬های شکل ۴ نشان می¬دهد برحذر داشتن مؤمنان از توطئههاى منافقان و لزوم مراقبت دائم در اين زمينه، هشدار به مؤمنان از جهت غفلت از ذکر خداوند با وجود مواهب مادى دنيا و همچنین توصيه به انفاق در راه خدا و بهرهگيرى از اموال پيش از فرارسیدن مرگ (مکارم شیرازی،۱۳۷۱: ۲۴/۱۴۳)، سه پیام اصلی¬ای است که در این سوره گنجانده شدهاست. دليل تأكيد و سفارش تلاوت سوره منافقون در نماز جمعه نیز همین است كه امت اسلامى همواره توطئههاى منافقان را به خاطر بياورند و دائما مراقب تحريك¬ها، تخريب¬ها و نقشههاى شوم آنها باشند. به این ترتیب می¬توان نتیجه گرفت که تهدید که شیوه غالب این نوع کارگفت در این سوره است با محتوای کلّی آن¬ که افشای ماهیّت منافقان و عوامل حفظ ایمان از نفاق است، مطابقت دارد.
3. نتیجه گیری
در پژوهش حاضر تلاش شد انواع کنش¬های تعهدی به¬کاررفته در سور مبارکه جمعه و منافقون و ارتباط میان نوع کنش¬های به¬کاررفته و محتوای هر سوره مورد واکاوی قرار بگیرد. یافته¬های تحقیق در مورد سوره جمعه نشان می¬دهد که از نُه مورد تعهد به¬کاررفته در سوره جمعه، هفت مورد به شکل تهدید و دو مورد در قالب قول و وعده بیان شده است و اثری از دیگر انواع تعهد در این سوره به¬چشم نمی¬خورد. اکثر تهدیدهای این سوره به صورت صریح به¬کاررفته ¬است و در تمامی این موارد متعهد، خداوند یکتا است. در سوره منافقون نیز پنج مورد تعهد صریح دیده شد که چهار مورد آن تهدیدی از جانب خداوند است و یک مورد آن سوگندی مبنی بر آزار همیشگی مومنان از سوی منافقان است. به این ترتیب می¬توان گفت که کنش تعهدی از نوع تهدید در این دو سوره نقش ویژه¬ای ایفا می¬کند. محتوای کلی هر دو سوره و همچنین جزئیات مطرح شده در آیات آنها دلیل اصلی بسامد بالای کاربرد این نوع از کنش تعهدی است. از طرف دیگر، به دلیل اهمیت بالای موضوعات مطرح¬شده در این سوره¬ها، خداوند با بیان صریح این تهدیدات، راه هرگونه شبهه و ابهامی را که ممکن است با بیان غیرصریح برای مخاطب ایجاد شود، سد کردهاست.
پانویس و منابع
1. قرآن کریم
2. احمدی نرگسه، رحیم، گرجیان، بهمن، نقیزاده، محمود و حسینی، سیدحسام الدین. (۱۳۹۷ش). کارگفتهای ترغیبی در قرآن کریم. پژوهشهای ادبی ـ قرآنی، دوره۶، شماره۲، صص ۲۱-۳۴. doi: 10.29252/paq.6.2.21
3. باج، رقیه. (۱۳۹۶ش). بررسی کنشهای امری در آیات الاحکام قرآن کریم براساس نظریه کنش گفتار آستین (۱۹۶۲) و سرل (۱۹۷۹). پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
4. توکلی سعدآباد، لیلی. (۱۳۹۴ش). تحلیل کنشگفتاری چهارده سوره مدنی قرآن کریم بر پایه نظریه سرل. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
5. جرفی، محمد و محمدیان، عباد. (۱۳۹۳ش). بررسی سورۀ « عَبَس» از دیدگاه سبکشناسی گفتمانی میشل فوکو. پژوهشهای ادبی ـ قرآنی، دور۲، شماره۲، صص ۹-۲۶.doi: 10.29252/paq.2.2.9
6. حسنوند، صحبت اله. (۱۳۹۸ش). تحلیل متن سوره مریم براساس نظریه کنش گفتاری با تأکید بر الگوی جان سرل. پژوهشهای ادبی ـ قرآنی، دور۷، شماره۲، صص ۴۵-۶۵.. doi: 10.29252/paq.7.2.45
7. حسینی معصوم، سید محمد و رادمرد، عبدالله. (۱۳۹۴ش). تأثیر بافت زمانی ـ مکانی بر تحلیل کنشگفتار؛ مقایسه فراوانی انواع کنشهای گفتار در سورههای مکّی و مدنی قرآن کریم. جستارهای زبانی، دور۶، شماره۳، صص ۶۵-۹۲.
8. دست¬رنج، فاطمه و عرب، منصوره. (۱۳۹۹ش). کاربست نظریه «کنشگفتاری» در خوانش آیات جهاد. مطالعات تاریخی جنگ، دوره4، شماره2، صص ۲۳-۵۲. doi: 10.29252/HSOW.4.2.23
9. دل¬افکار، علیرضا، صانعی¬پور، محمدحسن، زندی، بهمن و ارجمندفر، مهدی. (۱۳۹۳ش). تحلیل ساختار کارگفت انذار در قرآن کریم. پژوهش¬های زبانشناختی قرآن، دور۳، شماره۱، صص ۳۹-۶۰.
10. سرل، جان راجرز. (۱۳۷۸ش). افعال گفتاری. ترجمة محمدعلي عبداللهي. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي.
11. سلطانی، علی اصغر و مقدسی نیا، مهدی. (۱۳۹۵ش). بررسی کنشهای فراگفتاری در دو نوع متفاوت از فرامین قرآنی و شیوه برخورد مترجمان انگلیسی با آن. مطالعات ترجمه قرآن و حدیث، دوره۳، شماره ۶، صص ۱۹۱-۲۱۷.
12. طباطبائی، سید محمد حسین. (۱۳۷۴ش). ترجمه تفسیر المیزان. ترجمه محمدباقر موسوی. قم: دفتر انتشارات اسلامى. جلد دهم. چاپ پنجم.
13. عباسی، مهدی. (۱۳۹۲ش). بررسی کنش¬های گفتاری در ترجمه جزء سی قرآن¬کریم براساس نظرات آستین (۱۹۶۲) و سرل (۱۹۶۹). پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
14. عقدایی، فاطمه و خاکپور، حسین. (۱۳۹۷ش). تحلیل متن شناختی سوره لقمان براساس نظریه کنش گفتار سرل. مطالعات ادبی متون اسلامی، دوره۳، شماره۱۰، صص ۹-۳۵ doi: 10.22081/jrla.2019.50997.1182
15. کاظمی ابنوی، مرضیه. (۱۳۹۲ش). بررسی تفاوت کنش های گفتاری آیات مکی و مدنی براساس طبقه بندی سرل از کنش های گفتار. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه شیراز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
16. مدرس، مهری. (۱۳۹۵ش). بررسی کنش گفتار تعهدی و بلاغی ۱۵ جزء قرآن کریم. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده اصول دین.
17. مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۱ش). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه. جلد هجدهم. چاپ دهم.
18. نامداری، اسما. (۱۳۹۶ش). مطالعۀ موردی برخی آیات بشارتدهنده در قرآن کریم از منظر نظریۀ زبانی کارگفت. مطالعات زبانها و گویشهای غرب ایران، دوره5، شماره۱۹، صص۱۰۳-۱۱۸.
19. ویسی، الخاص و اورکی، غلامحسن. (۱۳۹۴). کارکردهای معنایی و توان منظوری جملات استفهامی قرآن کریم با توجه به نظریه «کنشگفتاری». ذهن، دوره۱۶، شماره۶۲، صص ۵-۳۰.
20. ویسی، الخاص و دریس، فاطمه. (۱۳۹۵ش). بررسی مقابلهای تحلیل سیاق سورۀ «نبأ» در تفسیر المیزان و یافتههای زبانشناسی معاصر. آموزه های قرآنی، دوره۱۳، شماره۲۴، صص ۸۱-۱۰۸
21. https://fa.wikishia.net/view
22. Austin, J. (1962) How to do things with words. London: Oxford University Press.