سیر تاریخی شبهات قرآنی با تاکید بر شناخت مبانی شبهه‌کنندگان (مقاله)

چکیده

در طول تاریخ، افراد و اشخاص بسیار زیادی با ایجاد شبهه قرآنی به‌دنبال تضعیف اسلام و تقویت جبهه باطل و تشویش اذهان جوانان بوده‌‌‌اند و اشخاصی نیز، که دفاع از حریم قرآن کریم را وظیفه خود می‌‌‌دانستند، هدف این است که جهت پاسخ مناسب به شبهات، باید متقدمین و متاخرین از شبهه‌افکنان و متقابلا پاسخ‌دهندگان به شبهه شناخته شوند. لذا متقدمین از کسانی که در جهت پاسخ‌‌‌گویی برآمده‌‌‌اند؛ مقاتل بن سلیمان و سفیان بن عیینه و قطرب نحوی و دیگران هستند و متاخرین نیز مانند: معبد جهنی و غیلان دمشقی، شنقیطی خلیل یاسین و آیت الله خویی هستند. روش این مقاله استقرایی-تحلیلی است. نتیجه مشترک‌ بودن مبانی و پیش‌‌‌فرض‌‌‌های شبهه‌‌‌کنندگان می‌‌‌باشد که در هر دوره‌‌‌ای لباس جدیدی به تن نموده‌ است. این تحقیق در کنار پاسخ به شبهات، زیر ساخت‌‌‌های فکری جبهه مهاجم را شناسایی و با نگاه منطقی و علمی تزلزل آن را نشان می‌‌‌دهد.

کلمات کلیدی

شبهه، متقدمین، متاخرین، سیر تاریخی شبهات قرآنی.

طرح مسئله

در هر علمی آشنایی با سیر تاریخی آن می¬تواند ما را در فهم آن یاری کند. شبهات قرآنی و روش پاسخ به آن هم امروز به یک علم تبدیل شده است و دارای اصول مبانی و پیشینه¬ای است که با توجه به اثرات مخرب آن در اعتقادات مسلمانان، نیازمند توجه دو چندان می¬باشد. سیر تاریخی نشان می¬دهد بسیاری از شبهات ریشه در گذشته دارد و به نوعی با روزآمد کردن آنها این مطلب را القاء می¬کنند که شبهه جدیدی به شبهات اضافه شده است. گرچه انگیزه افراد در مطرح کردن شبهات متفاوت بوده است، اما در یک جهت مشترک هستند و آن پیچیده¬تر شدن شبهات در هر زمان است. در نتیجه پاسخ به آنها هم دقت و ظرافت بیشتری را می¬طلبد. آشنایی با افرادی که در طول تاریخ شبهات را مطرح کرده¬اند و یا به آنها پاسخ داده¬اند ما را با روش¬های آنها آشنا می¬سازد.

1. مفهوم شناسی شبهه

کلمه شبهه برگرفته از ریشه شبه است. شبه به معنای مانند و مثل است.(لسان العرب، بی تا: 13/ 504) البته این همانندی ممکن است به معنی جایگزینی شی به جای دیگری به جهت وجود مناسبت و یا به معنای هم شکل بودن در صورت باشد.( أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة: هو تنزيل شي‏ء مقام شي‏ء آخر بمناسبة و مشاكلة بينهما في الصورة، و هذا بخلاف المماثلة فهو التجانس و التناسب في مادّة و ذات. (مصطفوی، بی تا: 6/ 11) اما شبهه طبق دیدگاه ابن منظور به معنی التباس است.(لسان العرب، بی تا: 13/ 504) همین معنا در کلام راغب نیز منعکس شده است«شبهه آن است كه چيزى از ديگرى كه ميانشان همسانى و شباهت است، تميز داده نشود، این مشابهت ممکن است از جهت جسم يا كيفيّت و یا معنى باشد».( راغب اصفهانی، 1416: 443) ‏ شبهه، نتیجه مشابهتی است که موجب می شود انسان نتواند مشبه را از مشبه به تشخیص دهد. هر چه این تشابه بیشتر باشد امکان تشخیص، کمتر و مشکل تر خواهد بود. اگر می بینیم در برخی کتب لغت به معنای التباس آمده است در حقیقت نتیجه تشابه و همانندی است . این مشابهت ممکن است تنها شکلی و ظاهری باشد و یا از نظر جنس به هم شباهت داشته باشند .

2. پیشینه شبهات قرآنی

پیشینه شبهات قرآنی را در سه بخش متقدمین، متاخرین و شبهه افکنان این-چنین است؛ 1-2. متقدمین

طرح شبهات درباره اسلام و قرآن و نقد آن‌ها به زمان نزول قرآن بر می‌گردد. نخستین شبهه¬کنندگان مشرکین مکه و نخستین ناقد، خود قرآن کریم بود. اولین شبهه‌ای که پیرامون قرآن مطرح شد شبهه سحر و بشری بودن قرآن کریم بود که در اوایل نزول آن توسط ولید بن‌ مغیره ادعا شد و در سوره مدثر(سوره چهارم مکی) آیات 24-25 بدان پاسخ داده شد. سیر نقد شبهات تا پایان نزول ادامه داشت و سوره‌های قرآن مملو از نقد شبهاتی است که مشرکان و یا اهل کتاب و یا منافقین و یا بیمار دلان القا می‌کردند. نکته جالب این‌که بسیاری از شبهاتی که در سده‌های بعدی القاشده، در حقیقت تکرار همان شبهه‌هایی است که مخالفان در زمان نزول مطرح نموده‌اند بنابراین می‌توان ادعا کرد که پاسخ بسیاری از شبهات در خود قرآن وجود دارد.(معرفت، 27:1393)

بعد از رحلت پیامبر اسلام (ص) اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) مسئولیت پاسخ به شبهات را به دوش کشیدند ،(ر.ک. طبرسی، 1403: 240) یاران و اصحاب اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) مانند «هشام بن حکم» و «هشام بن سالم» و «قیس¬بن¬ماصر» و «حمران¬بن¬اعین» و «مؤمن¬طاق» نیز به این مهم می‌پرداختند به‌ عنوان نمونه کتاب «الرد¬ علی ¬من زعم ان النبی (ص) علی دین قومه» تألیف «حسین¬بن¬اشکیب» از اصحاب امام حسن عسکری(ع) است.(معرفت، 1393: 29) این سؤالات گاهی از روی جهل و گاهی به جهت ضربه زدن به اسلام و تضعیف اعتقادات مسلمانان ایجاد می‌شد. با توجه به سیر تاریخی، افرادی که در¬زمینه پاسخ به شبهات قرآنی کتابی نگاشته-اند را نام می‌بریم. 1-1-2. مقاتل بن سلیمان(ت 150 ق) ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر ازدی مروزی بلخی از مفسران و محدثان مشهور قرن دوم هجری هست. تولد او در بلخ بوده است و به بلاد مختلفی مانند مرو، بغداد، بصره، کوفه و خراسان سفر نموده است و در برخی از آن‌ها چون خراسان اقامت و حضور مؤثری داشته است و سرانجام در بصره وفات یافته است.(خرمی،شماره 6:146) آیت‌الله خویی(ره) در شرح‌ حال ایشان می‌نویسد: «شيخ طوسى (ره) یک‌بار او را از اصحاب امام باقر (ع) شمرده است و گفته دنباله ندارد و بار ديگر در عداد اصحاب امام صادق (ع) شمرده است و او را با خراسانى بودن توصيف كرده است. او از امام صادق (ع) روايت كرده است و حسن بن محبوب از او روايت مى‏نمايد».(خویی، 1395: 18/311 (اما علی‌رغم این توصیفات ابن ندیم ایشان را از زیدیه می‌داند.(ابن ندیم، 1415: 227) کتاب‌های «تفسير خمسمائه آية من القرآن»، «الوجوه و النظائر فى القرآن»، «لغات القرآن»، «الجوابات فى القرآن»، «الناسخ و المنسوخ»، «نوادر التفسير» و «التفسير الكبير» از تألیفات اوست. او اولین مؤلفی است که کتاب مستقلی در پاسخ به شبهات نوشته است نام این کتاب «الجوابات فی القرآن» است.(استادی، 1383:344) این کتاب باقی نمانده است. 2-1-2. سفیان بن عیینة (م107 ق(ابن سعد، بی تا: 6/41) ، ت 198 ق)(علوی مهر، 1384: 25) سفيان بن عيينة الهلالي الكوفي ابن ابى عمران كنيه‏اش ابو محمد است.‏ ابن ندیم ایشان را زیدی می¬داند و می¬نویسد «کتابی از ایشان شناخته‌نشده است گرچه روایات زیادی از ایشان نقل‌شده است».(ابن ندیم، 1415: 1/28) شمس‌الدین محمد داوودى (م 945 ق) در كتاب خود طبقات المفسرين پس ‌از اینکه او را امام المجتهدين و شیخ ‌الاسلام مى‏خواند به شرح‌ حال وى پرداخته و تفسيرى به نام «جوابات القرآن» به او نسبت داده است(داوودی، بی تا: 1/172) البته ممکن است این کتاب همان کتاب تفسیر «الهلالی»باشد.(صالحی، 1381: 50) 3-1-2. قطرب نحوی (206 ق) محمّد بن مستنير بن احمد ابو على مشهور به قطرب، نحوى و اديب و زبان‏شناس بصره، معتزلى و نخستين كسى است كه مثلث را در زبان وضع كرد و از آثارش مى‏توان به «معانى القرآن»، «النوادر»، «الازمنة»، «الاضداد» و »غريب الحديث» و «المثلثات» اشاره كرد(سلوی وسیدی، 1382: 1/199)؛ ایشان در پاسخ به شبهات کتابی با عنوان «الرد علی الملحدین فی تشابه القرآن» نگاشته است.(سیوطی، 1380: 3/179) بررسی گرچه سیوطی اولین مؤلف در رد شبهات را قطرب نحوی می‌داند،(همان:2/50) اما با توجه به آنچه گذشت خلاف آن روشن شد. با توجه به اینکه هیچ‌کدام از این سه کتاب باقی نمانده نمی‌توان ناظر بودن این کتب بر همدیگر را ثابت کرد. شاید دلیل سیوطی تشکیکاتی است که در اصل وجود کتاب سفیان شده است، اما دلیل نادیده گرفتن کتاب مقاتل روشن نیست. 4-1-2. ابی علی محمد بن مستنیر بصری(206 ق) وی ادیب و از اصحاب امام صادق (ع) بود و کتابی درباره همین موضوع به ترتیب سوره‌ها به نام «الرد علی الملحدین فی تشابه القرآن» تألیف کرد.(رضایی و حلیم اف، شماره6: 110) 5-1-2. احمدبن حنبل(241 ق)

احمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن اسد بن ادریس بن عبدالله الشیبانی المروزی البغدادی است که مکتب فقه حنبلی، یکی از فرق اربعه¬ سنت، پس از مرگ وی به وسیله شاگردانش ایجاد شد.او کتاب¬های خود در پاسخ به شبهات قرآنی را موسوم به «جوابات القرآن» و «الرد علی الزنادقه و الجهمیه فیما شکوا فیه من مشتبه القرآن و تاولوه علی غیر تاویله» به رشته تحریر درآورده است.(داوودی، بی تا: 1/72)

مقصود او از جهميّه همه كسانى است كه منكر مخلوق نبودن قرآن و منكر رؤيت خدا در قيامت بودند، در كتاب به دو نكته اشاره شده است: يكى اينكه، مسئله بر سر جواز رؤيت خدا در روز قيامت است نه در دنيا، درواقع او نيز رؤيت خدا را در دنيا جایز نمى‏داند ولى در آخرت روا مى‏شمرد. دوّم اینکه اين رؤيت مختص مؤمنان است نه كافران. پس به اعتقاد او، مؤمنان خدا را خواهند ديد. او با آيه«وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى‏ رَبِّها ناظِرَةٌ»(قیامت/23)؛ صورت‌هایی كه شاد و خرّم هستند، به‏سوى خداى خويش مى‏نگرند. اين آيه تصريح دارد كه در آن روز مؤمنان به پروردگار خود خواهند نگريست.(بخشایشی، 1382: 182) 6-1-2. ابن قتیبه دینوری(276ق)

ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری مشهور به ابن قتیبه در کتاب خود به نام «تأویل مشکل القرآن» شبهات دشمنان را پاسخ داده است.آیت‌الله معرفت این کتاب را بهترین کتاب می‌داند که در مواجهه با مشکلات معانی قرآن نوشته‌شده است و به ادعای تناقض و اختلاف در قرآن پاسخ داده است. (معرفت، 1418: 2/511)

ایشان در مقدمه کتاب انگیزه خود را از تألیف کتاب این‌گونه بیان می‌دارد:«برخی از ملحدان طعن‌هایی را درباره قرآن کریم به‌کاربرده‌اند و فتنه گران به تأویل متشابهات آن پرداخته‌اند.این افراد کلام خداوند متعال را تحریف کرده‌اند».(مهدوی راد، 1379: 34) ابن قتيبه دينورى پس از جاحظ كه به خطيب اهل سنت معروف است، در ردّ كسانى كه بر بلاغت قرآن طعن زده‏اند، كتاب «تأويل مشكل القرآن» را تأليف مى‏كند. او در اين تفسير انواع متشابهات قرآن و نيز آنچه مخالفان به‌عنوان تناقضات قرآن مطرح كرده‏اند، موردبررسی و تفسير قرار مى‏دهد. ايشان افزون بر نكات فوق متعرض اشباه و نظاير در معانى الفاظ قرآن شده است‏.(علوی مهر، 1384: 165) این کتاب با شرح و تصحیح و مقدمه نویسی سید احمد صقر از سوی دارالتراث به سال 1393 ق در قاهره انتشاریافته است.(دیاری بیگدلی، بی تا: 295) 7-1-2.- ابوالحسین خیاط(م 300 ق) أبو الحسين عبد الرحيم بن محمد بن عثمان الخياط مؤلف كتاب «الانتصار و الرد على ابن الراوندى الملحد» که در این کتاب از معتزله دفاع کرده است و اشکالات ابن راوندی را در کتاب «فضیحه المعتزله» پاسخ داده است.( آمدی، 1423 5/49)

8-1-2.- ابوالحسن اشعری (324 ق)
 علىّ بن اسماعيل مشهور به ابوالحسن‏ اشعرى است. نَسَب ابوالحسن به ابوموسى اشعرى مى‏رسد. او نخست بر مذهب معتزله بود؛ ولى از آن روى گرداند و حول-وحوش سال 300 قمری اصول مذهب خويش را بنيان نهاد و نظريّه‏هاى كلامى خويش را در آثارى همچون‏ «الابانة عن اصول الدّيانة، مقالات الاسلاميّين‏، اللّمع‏ و رسالة فى استحسان الحوض»‏ مطرح ساخت.(پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1386: 78)
رئیس فرقه اشعریه در رد شبهات ابن راوندی رساله‌ای را با عنوان «الرد علی ابن راوندی فی الصفات و القرآن» نوشت. 

9-1-2. ابن بابویه (381 ق)

ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به «شیخ صدوق»(معرفت، 1418: 1/61) در کتاب التوحید در بابی با عنوان باب «الرد علی الثنویه و الزنادقه» به شبهات آنان پاسخ داده است ایشان در این باب شش روایت طولانی را نقل می‌کند که در آن سؤال و جواب بین ائمه معصومین (ع) و شبهه کنندگان  مطرح‌شده است.(شیخ صدوق، 1389: 243)

10-1-2. سید شریف رضی(406 ق)

سيد شريف رضى، برادر سيد مرتضى است و جدش به امام كاظم علیه‌السلام و از طريق مادر به امام سجاد علیه‌السلام مى‏رسد. وى از دانشمندان بزرگ شيعه، اديب، شاعر، فقيه و مفسر است. ايشان از سن بیست‌سالگی شعر مى‏سروده و همان كسى است كه نهج‌البلاغه را گردآوری كرده است. از وى آثار زيادى نام‌برده شده است. در بحث‌های قرآنى افزون بر اين تفسير، كتاب تلخيص البيان عن مجازات و معانى القرآن را نگاشته. او ازنظر علمى محبوب دانشمندان عصر خود بوده و ازنظر سياسى و اجتماعى جايگاه رفيعى نزد دولتمردان و سياستمداران زمان خود داشته است.(معرفت، 1383: 217) ایشان کتاب «حقائق التأویل فی متشابه التنزیل» را در پاسخ به شبهات قرانی نوشت.(رضایی،شماره 6: 111 اين تفسير- همان‌طور كه از نام آن پيداست- به بررسى آياتى مى‏پردازد كه ابهامى داشته و پرسش‌های اعتقادى در آن‌ها مطرح باشد يا اينكه مشكل بوده و از متشابهات باشد. شيوه آن بدین‌صورت است كه در آغاز آيه را مطرح و تفسير آن به‌صورت پرسش و پاسخ ارائه مى‏كند و پاسخ‌ها، بسيار علمى و دقيق است. اين كتاب درواقع «جزء پنجم» از ده جزئى است كه نه جزء ديگر آن مفقودشده و در دست نيست. (علوی مهر، 1384: 217)

11-1-2. قاضی عبدالجبار همدانی(415 ق)

ابوالحسن عبدالجبار بن احمد بن عبدالجبار بن احمد بن خليل همدانى اسدآبادى در فقه از مذهب امام شافعی پيروى می‌کرد. متکلم مشهور معتزلی با تألیف کتاب «تنزیه القرآن عن المطاعن» شبهات قرآنی را پاسخ داده است.(همان: 215)

این کتاب برای رد کسانی است که سعی کرده‌اند به آیات قرآن طعنی وارد کنند حال چه منشاء این طعن لغت باشد یا اعراب یا نظم یا معانی لذا این تصور که کتاب اختصاص به طعن‌های وارده در مورد تناقضات مربوط به معانی است صحیح نیست.(ر.ک.عبد الجبارابن احمد، 1426: 9) 12-1-2. خطیب اسکافی(421 ق)

محمد بن عبدالله اصفهانی معروف به خطیب اسکافی کتاب خود به نام «دره التنزیل و غره التاویل» را در رد شبهات و پاسخ به آن‌ها نگاشته است. به‌عنوان ‌مثال در مورد دو آیه  «فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنْباءُ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ»(انعام/5) و «فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنْبؤُا ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ»(شعرا/6)می¬¬نویسد ممکن است کسی سؤال کند چرا در یک آیه سوف به کار رفته است اما در آیه دیگر سین استفاده‌شده است سپس به‌تفصیل به این سؤال پاسخ می¬گوید.(خطیب الاسکافی، 1422: 77)

13-1-2. أبي محمد مكي بن أبي طالب القيسي(437 ق)

او کتاب‌های زیادی در قرآن کریم و در ادب و لغت نوشته است.(معرفت، 1418: 508) یکی از کتاب‌های ایشان «تفسير المشكل من غريب القرآن»است.(زرکشی، 1428: 1/390)

14-1-2. محمد بن احمد بن مطرف کنانی(454 ق)

«القرطين» تأليف ابن مطرف كنانى است اين كتاب ساخته‌شده از دو كتاب «مشكل القرآن» و «غريب القرآن» ابن قتيبه در يك مجلد است. (استادی، 1383: 350)

15-1-2. ابن حزم اندلسی (456 ق)

علی بن احمد بن سعید بن حزم الظاهری ابو محمد اندلسی که یکی از علمای اندلس بوده است.ایشان رساله‌ای جداگانه «الردّ على الكندي الفيلسوف‏» در رد ادعاهای باطل او نسبت به قرآن نوشت. (اندلسی، 1987: 362)

16-1-2. أبي القاسم العكبريّ عبد الله بن محمد (516ق) ایشان كتاب «مشكل القرآن» نوشته است در این کتاب ابهامات و سؤالات را مطرح و به آن‌ها پاسخ داده است.(ابن قتیبه، 1339: 66) 17-1-2. بيان الحق النيسابوري(553 ق)

محمود بن أبي الحسن (علي) بن الحسين النيسابورىّ الغزنوي، أبو القاسم، مشهور به بیان الحق ایشان کتاب  «وضح البرهان في مشكلات القرآن» را نگاشتند.(سیوطی، 1380: 2/620)

جمع‌بندی همان‌گونه که مشاهده شد پاسخ به شبهات در قالب کتاب‌های مستقل و غیرمستقلی در این باب نوشته‌شده است البته تعداد کتاب‌ها بیشتر از آن چیزی است که در این نوشته آمده است.اگر کتاب‌های ذکرشده است که هدف اصلی آن پاسخ به شبهات نبوده است اما دریکی از بخش‌های کتاب به آن پرداخته‌اند به جهت جایگاه مؤلف آن بوده است که می‌توان به کتاب‌های الاتقان و الاحتجاج اشاره کرد. شبهات می‌توانست در دو زمینه لفظی و معنوی مطرح شود که در هر دو زمینه کتاب‌هایی نوشته‌شده است که در پاسخ به شبهات لفظی کتاب «دره التنزیل و غره التاویل» خطیب اسکافی و عمده کتاب‌هایی که ذکر شد در زمینه شبهات معنوی به رشته تحریر درآمده¬است. آنچه پررنگ دیده می‌شود حضور علمای شیعه و عامه است که در کنار هم از حریم قرآن کریم دفاع کرده‌اند.برخی از تألیفات ذکرشده که در دفاع از قرآن کریم نوشته‌شده است متأسفانه با شائبه انتقام نوشته‌شده است و از شخصیت‌هایی مانند ابن راوندی دشمن فرضی ساخته‌شده است و تا سر حد کفر بر او تاخته‌اند درحالی‌که در تاریخ نوعی دعوای بین معتزله و ابن راوندی زمینه‌ساز این اختلاف شده است. با توجه به حجم بالای کتب نوشته‌شده در این زمینه محققین بزرگوار می‌توانند به کتاب «الطعن فی القرآن الکریم و الرد علی الطاعنین فی القرن الرابع عشر الهجری» نوشته «عبدالمحسن بن زبن بن متعب المطيري» که رساله دکتری ایشان است مراجعه کنند.(مطیری، 1427: .) ایشان در این کتاب (باب اول مبحث چهارم ) در سه بخش مؤلفینی که در این زمینه کتابی را نگاشته‌اند معرفی می‌کند.در بخش اول که کتب چاپ‌شده است بیست‌وپنج مؤلف را ذکر می‌کند و در بخش دوم مؤلفینی که کتب خطی دارند را ذکر می‌کند که بیست‌وچهار کتاب است در بخش سوم مؤلفینی را ذکر می‌کند که تنها نامی از کتاب آن‌ها باقی‌مانده است و اصل کتاب موجود نیست که شصت عنوان است.درمجموع ایشان 109 مولف را معرفی می نماید.(مطیری، 1427: .) 2-2. متاخرین گرچه ماهیت شبهات در دوره‌های مختلف چندان تغییری نمی‌کند اما در قرن اخیر با توجه به تغییر روشی شبهات و مواجهه معاندین با قرآن، پاسخ آن نیز نیازمند تبحر و تخصص خاص شده است.در این دوران بزرگانی چون آیت‌الله خویی(ره) و آیت‌الله معرفت(ره) پا به این میدان گذاشته‌اند. 1-2-2. محمد الأمين بن محمد المختار بن عبد القادر الجكنى الشنقيطى(1393 ق)

این مؤلف کتاب «دفع إيهام الاضطراب عن آيات الكتاب» را نگاشته است و توسط انتشارات مکتبه ابن تیمیه بالقاهره به چاپ رسیده است.
در پايان تفسير «اضواء البيان فى ايضاح القرآن بالقرآن»‏ که از تألیفات ایشان است دو اثر ديگر مؤلف با عنوان‏هاى «دفع ايهام الاضطراب عن آيات الكتاب و كتاب منع جواز المجاز فى المنزل للتعبد و الاعجاز» ضمیمه‌شده است. در اثر اول، وجه جمع آياتى كه شبهه تعارض در مورد آن‏ها مطرح بوده، به ترتيب سور و آيات قرآن بیان‌شده است. وجه جمع آيات غالبا با ذكر اولين آيه‏اى كه بين آن و بين آيات بعد  شبهه تعارض وجود دارد، بيان مى‏شود و گاهى با ذكر آيات بعد به شبهه تنافى آن با آيات پيشين اشاره و در رفع آن سخن گفته مى‏شود به‏ويژه در مواردى كه شبهه در آيه بعد مطرح باشد.(بابایی، 1374: 2/312)

2-2-2. خليل ياسين (1328- 1405 ق) کتاب «اضواء على متشابهات القرآن» اثر شيخ خليل ياسين فرزند شيخ ابراهيم عاملى، از علما و مفسران شيعه در لبنان است. تفسير موردبحث به زبان عربى و تفسيرى گزينشى و به ترتيب سوره‏هاى قرآن كريم است. مفسر در هر سوره از قرآن که داراى آيه متشابه است آن را یادکرده سپس اشكال و اعتراض را به‏عنوان سؤال مطرح مى‏نمايد و بعد تحت عنوان جواب تفسير آيه را به طرز محققانه و به سبك بسيار قانع‏كننده و استدلالى و موجز بيان مى‏دارد. اين تفسير در دو جلد در 1600 سؤال و جواب در بيروت چاپ گرديد و سپس در 1651 سؤال و جواب تجديد چاپ‌شده است.(صالحی، 1381: 348) 3-2-2. خویی سید ابوالقاسم(1413 ق)

آیت‌الله‌العظمی سيد ابوالقاسم خويى شب پانزدهم ماه رجب سال‏1317 هجرى قمرى، در خانواده علم و دانش و تقوا در شهرستان ‏خوى ديده به جهان گشود. ایشان یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های علمی جهان تشیع است تألیفات ایشان در زمین‌های مختلف می‌باشد که به برخی اشاره می‌کنیم 1- التنقيح، در فقه، 8 جلد 2- مستند العروة الوثقى، در 5 جلد 3- فقه الشيعة، در 5 جلد 4- منهاج الصالحين، 2 جلد شامل يك دوره اجمالى فقه 5- مصباح الفقاهة، در 3 جلد 6- مصباح الأصول، در 2 جلد 7- البيان في تفسير القرآن، كه در آن مقدمات علوم قرآنى موردبررسی قرارگرفته است. 8- معجم رجال الحديث، در 23 جلد 9- تقريرات درس‌های علامه نائينى كه در دو جلد بانام أجود التقريرات منتشرشده است.

‏ کتاب «حسن الإيجاز في إبطال الإعجاز» توسط فردى آمریکایی بانام مستعار نصیرالدین ظافر، عليه اعجاز قرآن نگاشته شده است‏.(شاهرودی، 1383: 360) اين رساله، كتابى است کم‌حجم از يك نويسنده مسيحى كه در سال 1912 ميلادى در بولاق مصر از سوى يك چاپخانه انگليسى انتشاریافته است‏.(خویی، 1395: 144) آیت‌الله خویی (ره )در رد این کتاب ، کتابی به نام «نفحات الاعجاز فی رد الکتاب المسمی حسن الایجاز» را نوشتند. 4-2-2.محمد هادی معرفت (1386 / 1428 ق )

محمدهادی معرفت در سال 1309( ه ش) در خانواده روحانى در شهر كربلا متولد شد. پدرش شيخ على از خطباى بنام كربلا در آن دوران بود. توانست كتاب ارزشمند «التمهيد» را در شش مجلد و نيز كتاب التفسير و المفسرون را در دو مجلد تألیف نمايد. در سال 1351 كه حكومت بعث عراق دستور مهاجرت ايرانيان را صادر نمود به‌اتفاق خانواده رهسپار ايران شد و در حوزه علميه قم به فعاليت‏هاى علمى خود همچون تدريس و تألیف ادامه داد كه محصول آن تألیف كتاب ارزشمند« صيانة القرآن من التحريف» و ترجمه كتاب« التفسير و المفسرون» مى‏باشد. ایشان بعدازآن به  مشغول تألیف كتابى به نام« التفسير الجامع الاثرى» شد كه در آن روايات تفسيرى فريقين جمع‌آوری و موردنقد و بررسى قرارگرفته است. وى در سال 1386 شمسى در شهر مقدس قم به ملكوت اعلى پيوست. 

ایشان ازجمله علمایی که در عصر حاضر به شبهات قرآنی پاسخ داده است.ایشان در کتاب «شبهات و ردود حول القرآن الکریم» مصادیقی از شبهات وارده را ذکر می‌کند و به آن‌ها پاسخ می‌گوید.به‌ویژه در دو باب سوم که با نام «موهم الاختلاف و التناقض» و باب چهارم که با نام «هل هناک فی القرآن مخالفات مع العلم او التاریخ او الادب» که به شکل جدی به پاسخ شبهات می¬پردازند. شاید اولین اثر جدی در پاسخ به شبهات در قرن جدید کتاب شبهات و ردود ایشان باشد.(ر.ک.معرفت، 1393) 5-2-2. محمد علی رضایی اصفهانی محمدعلی رضایی اصفهانی از شاگردان آیت‌الله معرفت (ره) هستند. در موسسه قرآنی المهدی «عج» با تشکیل کارگروه‌های ویژه به پاسخ شبهات و سؤالات پرداختند.نتیجه این فعالیت علمی کتبی مانند پرسش‌های قرآنی جوانان در دوازده جلد و دو جلد کتاب مبانی نقد قرآن دکتر سها می‌باشد.ایشان در حال حاضر از اعضای هیئت‌علمی جامعه المصطفی (ص) می‌باشند. 6-2-2. غازى عناية(1416 ق) ایشان در پاسخ به شبهات قرآنی کتابی به نام «شبهات حول القرآن و تنفیدها» را نوشتند.این کتاب در دوازده باب نوشته‌شده است.ازجمله مباحثی که در این کتاب مطرح‌شده است شبهات درباره وحی و جمع‌آوری قرآن و نسخ و اعجاز قرآن کریم است 7-2-2. قاسم عاشور کتاب 1000 سؤال و جواب فی القرآن توسط این نویسنده در پاسخ به شبهات نوشته‌شده است..این کتاب در بردارنده مباحثی درباره اعجاز عددی و قصص انبیاء و زن در قرآن و غیره است. 8-2-2. بدوی،عبدالرحمن (2002 م ) ایشان کتابی به نام «دفاع عن القرآن ضد منتقدیه» را نوشتند و به سؤالات و پرسش‌های مطرح‌شده پاسخ داده‌اند.مباحثی از قبیل امی بودن پیامبر عظیم الشان اسلام و یا قضیه هامان از آن جمله است.این کتاب در سیزده فصل نگاشته شده است. 9-2-2. سید محمد حسن جواهری ایشان کتاب «پرسمان علوم قرآنی» را نوشتند.این کتاب دارای هشت فصل در موضوعات تاریخ قرآن ،تحریف ناپذیری،ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه،تفاسیر و مفسران و غیره نوشتند 10-2-2. مجید معارف کتاب پرسش و پاسخ‌هایی در شناخت تاریخ و علوم قرآنی نوشته ایشان است.همان‌گونه که از نام این کتاب پیداست دو بخش اصلی آن تاریخ قرآن کریم و علوم قرآنی است.مباحثی ازجمله تاریخ وحی و نزول و کتابت و جمع‌آوری و در بخش علوم قرآنی سؤالاتی درباره ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و اعجاز و غیره را مطرح می‌نماید. 11-2-2. محمود ماضی «الوحی القرآنی فی المنظورالاستشراقی» کتاب این نویسنده است.در این کتاب شبهات قرآنی پاسخ‌داده‌شده است.البته تمرکز ایشان بر شبهات مستشرقین می‌باشد. فصل پنجم این کتاب به این شبهات درمورد وحی بر پیامبر اسلام اختصاص دارد. بررسی آنچه محققین متأخر را از علمای متقدم متمایز می‌کند رو آوردن به کتاب‌های مستقل در پاسخ‌گویی به شبهات است.امروزه پاسخ به شبهات دارای مبانی و ساختار و روش خاص به خود شده است که در این نوشتار به آن‌ها خواهیم پرداخت. شبهات ارائه داده‌شده در فضای اینترنت تمام عرصه‌ها را در کمترین زمان ممکن طی می‌کند و اذهان را با خود همراه می‌کند. واقعیتی که نباید از آن فاصله گرفت این است که ما متأسفانه نتوانسته‌ایم سازوکاری را طراحی کنیم که شبهات از قبل پیش‌بینی‌شده و پاسخ‌های درخور ارائه داده شود. اما توقف در پاسخ‌گویی و انفعال موفقیت چندانی را برای ما رقم نخواهد زد باید اتاق‌های فکر شبهه کنندگان و جبهه متخاصم شناسایی شود و مبانی نظری آن‌ها مورد هجمه قرار گیرد.در شرائط کنونی بهترین دفاع، حمله است. 3-2. شبهه افکنان تاريخ یادآور نام كسانى است که به معارضه با قرآن کریم بر خواسته‌اند و سعی کرده‌اند از هر ابزاری برای مقابله با قرآن کریم استفاده کنند از آن جمله مسيلمه، سجّاح بنت الحارث، طليحه بن خويلد، عبهلة بن كعب موسوم به اسود، نصر بن حارث، ابن مقفّع، ابو شاكر ديصانى، ابن ابى العوجاء و ابن راوندى، ابو الطيب متنبى، ابو العلاء معرّى، نويسنده مسيحى مقاله «حسن الايجاز» و فرق گمراه نوبنياد بابيه، بهائيه و قاديانيه ... است كه سعی کردند به هر شکل همانند قرآن آیاتی بیاورند و به معارضه با آن بپردازند. امّا اين انديشه‏هاى رهزن فرجامى ناخرسند را در کاروبار اين تقليد ورزان فروهشته است.(سعیدی روشن، 1379: 94) معارضه با قرآن کریم به دو شکل بوده است یکی آوردن آیاتی مانند قرآن کریم و دیگری مطرح کردن شبهاتی در این زمینه است. با توجه به موضوع این نوشته شبهه کنندگان به قصد معارضه ذکر می‌شود. 2-3-1. معبد جهنی(80 ق) شاید اولین مسئله‌ای که زمینه شبهات را فراهم کرد مسئله قدر بود که توسط معبد جهنى که از تابعين بود مطرح‌شده است،ایشان نزد حسن بصرى مى‏آمد و مى‏گفت:« هؤلاء الملوك يسفكون دماء المسلمين و يقولون انما تجرى اعمالنا على قدر اللّه»این پادشاهان خون مسلمانان را می‌ریزند و می‌گویند اعمال ما مطابق قدر الهی است»او با ابن اشعث خروج كرد و حجاج او را كشت.(کمالی دزفولی، بی تا: 96) معبد جهنی‌، به‌ دلیل‌ قائل‌ شدن‌ به‌ قدر، مورد طعن و تکفیر بسیاری‌ از معاصرانش‌، ازجمله‌ حسنِ بصری‌، قرار گرفت‌ تا جایی که‌ نقل‌شده‌ است‌ حسن‌ بصری‌ مردم‌ را از مجالست‌ با معبد بر حذر می‌داشت‌ و وی‌ را گمراه‌ و گمراه‌کننده‌ می‌دانست‌.(ذهبی، 1363: 4/141) 2-3-2. غیلان دمشقی(105 ق) غيلان دمشقى قبطى بود كه بعد از معبد در قدر سخن گفت، با ربيعة الرأى و عمر بن عبد العزيز و اوزاعى مناقشه داشت، مردى زاهد و عالم بود قول او در ايمان قول مرجئه است، كه ايمان معرفت و اقرار است و عمل در آن داخل نيست و کم‌وزیاد نمى‏شود. اراده انسان از او است، صفات خداوند عين ذات‌اند، قرآن مخلوق است، خلافت براى غير قرشى جائز است. عبد الملك مروان او را كشت‏.(همان) افکار غيلان دمشقي از تفکر دینی به دور بود.تا جایی که متأخرین از صحابه مانند عبد اللّه بن عمر، و جابر ابن عبد اللّه، و أبي هريرة، و ابن عباس،؛ و أنس بن مالك، و عبد اللّه بن أبي أوفى و عقبة بن عامر الجهني از او برائت جستند.(نصرحامد، 1998: 20) 3-3-2. ابن راوندی(298 ق)

ابو الحسن احمد بن يحيى معروف به ابن راوندى كه به زندقه و الحاد شهرتى دارد،(حلبی، 1374: 137) از کسانی است که کتاب «الدامغ و الزمرده» را نوشت و طعن¬های بسیاری بر قرآن کریم وارد کرد. درباره زندقه  و الحاد او اختلاف‌ است. ابن‌ مرتضی‌ )د ۸۴۰ق‌/ ۱۴۳۶م‌) دراین‌باره‌ می‌گوید:« برخی‌ پنداشته‌اند که‌ از شدت‌ تنگدستی‌ و گروهی‌ دیگر بر این‌ باورند که‌ بر اثر ناکامی‌ و محرومیت‌ و نرسیدن‌ به‌ مقام‌، به‌ این‌ راه‌ کشیده‌ شده‌ و برای‌ یهودیان‌، ترسایان ‌، گبران‌ و معطلان‌ کتاب‌هایی‌ نوشته‌ است‌. گفته‌اند که‌ او ۳۰ دینار از رافضیان  گرفت‌ و کتاب‌ الامامة را نگاشت‌ و پس‌ از آشکار شدن‌ زندقه او، معتزلیان‌ به‌ پای‌ خواستند و از سلطان‌ در کشتن‌ او یاری‌ جستند و ابن‌ راوندی‌ به‌ کوفه گریخت‌. (ابن مرتضی، 1399: 1/180)

مشهوراست كه وى كتابى به نام «التاج» در معارضه با قرآن، و كتاب ديگرى به نام «الدافع» در طعن آن نگاشت. ظاهراً سيد مرتضى به او حسن ظن داشته است. آیت‌الله معرفت نيز انتساب چنين امرى را به او رد مى‏كند. (معرفت، 1423: 4/245-249) با بررسی آثار بر جای مانده از معتزلیان مانن ابوالحسین خیاط(300 ق) و عبدالجبار(415 ق) پنج کتاب التاج، الزمرده، الدامغ، الفرید، نعت الحکمه و کتاب التعدیل و التجویر را می‌توان آثار دانست که معتزلیان مدعی الحادی بودن آن‌ها هستند.(طبسی، بی تا: 122) از میان این کتاب¬ها کتابی که مربوط به بحث ما یعنی شبهات قرآنی است «کتاب الدامغ» یا «الدامغ» یا «الدامغ فی الرد علی القرآن» است که از معروف¬ترین و پر¬بحث¬ترین آثار ابن راوندی است که با موضوع قرآن نوشته شده است. عمده گزارش های مربوط به این این کتاب که از معتزلیان است و در دیگر منابع راه-یافته¬است. این احتمال وجود دارد که این کتاب نظرات گروه¬های مختلف در باب قرآن را آورده و به بیان نقد و بررسی آن¬ها پرداخته است ولی معتزلیان نظرات مخالفان نقل شده در این کتاب را به خود ابن راوندی نسبت داده¬اند و از سوی دیگری با تکرار الحادی بودن الدامغ در آثار کلامی و مقالات نگاری شان چهره منفی از این کتاب ساختند که در متون بعدی انعکاس یافته است لذا عین اتهامات معتزلیان را می¬توان در متون مختلف به ویژه تراجم نگاری اهل سنت مشاهده کرد. البته نکته دیگری هم نباید از نظر دور داشت و آن این که ابن راوندی این کتاب را در ایامی نگاشت که معتزلی نبود و اندیشه های تشیع را پذیرفت. از سوی دیگر ظاهراً ابن راوندی مانند برخی از متکلمان امامیه در کوفه قائل به تحریف قرآن بوده است. احتمالاً ابن راوندی در بخش هایی از این کتاب به این موضوع پرداخته است. موضوعی که معتزلیان به شدت آن را رد می¬کردند. همین نکته باعث موضع گیری های تند معتزلیان علیه الدامغ شده است.(همان، 135) 2-3-4. اسحاق بن حنین کندی(299 ق)

اسحاق كندى يكى از فلاسفه اسلام و عرب شمرده مى‏شود كتابى در مورد «تناقضات قرآن» برحسب زعم و پندار خويش تأليف مى‏كرد و مدّتى را در منزل عزلت و گوشه‏نشينى اختيار كرده بود روزى برخى از شاگردان او، به محضر امام حسن عسکری (ع) شرفياب شدند تا چشم حضرت به آنان افتاد فرمودند: «آيا در ميان شما مرد رشيدى وجود ندارد تا گفته‏هاى استادتان كندى را پاسخ گويد؟ يكى از شاگردان عرض كرد ما همگى از شاگردان او هستيم و از ما ساخته نيست در برابر استاد قد علم كرده يا اعتراض و سخنى داشته باشيم. امام (ع) فرمود: اگر مطالبى به شما تلقين و تفهيم شود مى‏توانيد آنها را نقل و بازگو نمائيد.

گفتند چرا؟ امام (ع) فرمود: وقتى به حضور استادتان رسيديد با او با گرمى و محبّت رفتار نمائيد و سعى كنيد با او انس و ألفت داشته باشيد هنگامى كه انس و ألفت برقرار شد با او اين مسئله را در ميان بگذاريد كه: مسئله‏اى به من عارض شده است و جز شخص شما كسى را شايستگى حلّ آن نيست و آن مسئله اينست: آيا گوينده قرآن مى‏تواند از گفتار خود، غير آن معانى را كه شما حدس مى‏زنيد اراده كرده باشد؟ او به شما پاسخ خواهد داد: بلى، چنين امكانى وجود دارد. وقتى او چنين اعتراف و اقرارى را ابراز نمود به او بگوئيد: پس تو چه ميدانى شايد گوينده قرآن ازمعانى موردنظر شما كه احتمال تناقض مى‏دهى، غير آن معانى را اراده كرده باشد كه تو حدس مى‏زنى، و اصولا معانى ديگرى متفاوت از آن معنى كه تو پنداشته‏اى اراده كرده باشد و تو آن¬ها را در غير آن مورد خاصّ خود به‏كار مى‏برى؟ ذهن روشن و فكر کندی حقيقت را فوراً دريافت و دستور داد نوشته‏ها و مسودّه‏هائى را كه در اين‏باره به رشته تحرير درآورده بود از بين ببرند.(داوودی، بی تا: 197)

5-3-2. یوسف بن اسماعیل(ابن نغریله)
کاتب معروف به ابن نغریله یهودی، ادعاهای باطل دیگران را تکرار می کند و کتاب «التناقض فی کلام الله» را قبل از 459 ق می نویسد. ابن نغريله از علما و شاعران و شخصیت¬های مهم يهودی در اندلس بود که یهودیان او را به نام شموئيل هانجيد می¬شناسند. او کتاب¬های زیادی در یهود نوشت. از جمله آن مقدمه بر تلمود بود. البته در مورد اسلام و قرآن هم طعن هایی وارد کرد.(المسیری، 1999:  3/121)
6-3-2. گلدزیهر(1921 م)
گلدزيهر (Ignác Goldziher)، مستشرق مجارستانى يهودىّ الاصل (1850- 1921) در بوداپست و برلين و لايپزيك درس خواند. بعد با شيخ طاهر جزائرى (1268- 1338 ه. ق.) از علماى معروف الجزاير آشنا شد. به مصر، و فلسطين رفت، و تصانيف زيادى به زبان‏هاى آلمانى، انگليسى و فرانسوى انتشار داد. در اسلام شناسى، بويژه فقه و ادب، صاحب نام بود. از آثار او العقيدة و الشريعة فى الاسلام مشهور است. هر چند پژوهشگرى دقيق و چيره دست بوده، امّا به نظر صاحب نظران مسلمان، اغراض سياسى و دينى در تحقيقات او مدخليّت تام داشته است.(حلبی، 1374: 274)

7-3-2. یوسف دره حداد(1913-1979م): يكي از پر طرفدارترين ديدگاه‌ها در ميان مستشرقان پيرامون قرآن، ديدگاه اقتباس است. با اينكه افرادي نظير تئودور نولدكه آلماني (1836ـ 1931) و گلدزيهر يهودي (1850ـ 1921) در اين زمينه در نزد خاورشناسان از شهرت، اعتبار و جايگاه ويژه‌اي برخوردارند، به نظر مي‌رسد پرحجم‌ترين كار تحقيقي كه از سوي غيرمسلمانان براي انكار وحياني بودن قرآن و اثبات ديدگاه اقتباس صورت گرفته است از يوسف دُرّه حدّاد (1913ـ 1979) كشيش مسيحي معاصر است. به زعم وي، قرآن كتابي جديد، دعوتي نو و يا دربردارنده نبوتي مستقل نيست؛ زيرا اسلام و توحيدي كه قرآن از آن تبليغ مي‌كند، همان اسلام و توحيد تورات و انجيل است. تنها تفاوت در اين است كه پيامبر اسلام با زبان عربي و براي مخاطبان عرب‌زبان خود به تبليغ اسلامِ «الكتاب» مي‌پردازد. آثاري كه وي در اين زمينه به رشته تحرير درآورده است در دو بخش قرار مي‌گيرد: بخش نخست با عنوان «دروس قرآنية» مشتمل بر پنج جلد كتاب است كه عبارتند از: 1. الإنجيل في القرآن؛ 2. القرآن و الكتاب: بيئة القرآن الكتابية؛ 3. القرآن و الكتاب: أطوار الدعوة القرآنية؛ 4. نظم القرآن و الكتاب: إعجاز القرآن؛ 5. نظم القرآن و الكتاب: معجزة القرآن. بخش دوم نيز با عنوان «في سبيل الحوار الإسلامي المسيحي» مشتمل بر شش جلد كتاب است كه عبارتند از: 1. مدخل إلي الحوار الإسلامي المسيحي؛ 2. القرآن دعوة نصرانية؛ 3. القرآن والمسيحية؛ 4. أسرار القرآن؛ 5. المسيح و محمد في عرف القرآن؛ 6. سيرة محمد و سرّه. (فقیه، شماره1: 179-112)

نتیجه گیری

برای فهم بهتر شبهاتی که امروز با آنها مواجه هستیم و پاسخ متقن به آنها چاره¬ای جز شناخت دو جبهه شبهه افکنان و پاسخ¬دهندگان به آنها نداریم. البته بایستی در کنار معرفی چهره¬های تاثیر گذار با مبانی فکری آنها هم آشنا شویم، متاسفانه تا کنون کار جدی در احصاء اصول حاکم بر شبهات در طول تاریخ صورت نگرفته است یقینا شیعه و اهل سنت در دفاع از اصل قرآن هیچ اختلافی ندارند. شخصیت¬هایی مانند آیت الله خویی ره که گرچه ایشان را به عنوان فقیه بزرگ می¬شناسند، اما وقتی می¬بیند که شبهاتی نسبت به قرآن کریم وارد شده است تمام قد در مقابل آن می¬ایستد و یا علمایی مانند سیوطی و زرکشی که به پاسخ به شبهات پرداخته¬اند. بررسی دقیق تاریخی نشان می دهد برخی از تالیفات که به نام دفاع از قرآن کریم نوشته شده، با انگیزه انتقام جویی بوده است. به عنوان نمونه ابن راوندی قربانی اختلاف بین معتزله با ایشان می¬شود و تا سر حد کفر به او تاخته¬اند.

منابع

1. قرآن کریم

2. ابن حزم، رسائل، 1987م، بیروت، موسسه العربیه الدراسات والنشر.

3. ابن قتیبه دینوری، 1339م، المعارف، الهیئة المصریه، العامة للکتاب،چاپ دوم.

4. ابن مرتضی، احمد، 1399ق، المنیه والعمل فی شرح الملل و النحل، به کوشش محمد جواد مشکور، بیروت، بی جا.

5. ابن ندیم، محمد ابن اسحاق، 1415ق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه.

6. استادی، رضا،1383ش، آشنایی با تفاسیر، تهران، قدس، چاپ دوم.

7. آمدی، سیف الدین،1423ق، ابکار الافکار فی اصوال الدین، به تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب.

8. بابایی، علی اکبر، 1374ش، مکاتب تفسیری، تهران، اساطیر، چاپ اول.

9. پژوهشکده تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، 1386ش، ، قم، زمزم هدایت، چاپ دوم.

10. حلبی، علی اصغر، 1374ش، آشنایی با علوم قرآنی، تهران، اساطیر، چاپ چهارم.

11. خطیب الاسکافی، محمد بن عبدالله، 1422ق، درة التنزیل، وغرة التأویل فی بلیان الایات المتشابهات فی کتاب الله العزیز، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول.

12. خرمّي، مرتضي و رسول، ناوشكي، دوفصلنامه كاوش هاي ديني ، سال سوم ، شماره ششم، پاييز و زمستان 1390، مقاله سيري در احوال مقاتل بن سليمان و روش تفسيري وي نوشته و ص 146

13. خویی، سید ابوالقاسم، 1395ق، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالزهرا، چاپ چهارم.

14. ................................. 1403ق، معجم رجال الحدیث، قم، مدینة العلم، چاپ سوم،.

15. ............................، 1411ق، نفهات الاعجازفی رد الکتاب المسمی( حسن الایجاز)، بیروت، دارالمورخ العربی، چاپ سوم.

16. داوودی، محمد بن علی، بی تا، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی جا.

17. ذهبی، محمد بن احمد، 1363م، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، قاهره، چاپ علی محمد بجاوی.

18. رازی، محمد بن ابی بکر، 1423ق، اسئله القرآن واجوبتها، بیروت، المکتب العصریه، چاپ اول.

19. رضایی اصفهان، محمد، حلیم اف، محمد الله، مبانی نظری مستشرقان در مورد تناقضات قرآن، قرآن پژوهی خاورشناسان(قرآن و مستشرقان)شماره ششم،بهار و تابستان 1388.

20. زرکشی، بدرالدین، محمدبن عبدالله ابن بهادر، 1428ق، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارکتب العلمیه، چاپ اول.

21. سعیدی، روشن، 1379 ش، علوم قرآن، قم، موسسه آموزی و پژوهشی امام خمینی ره، چاپ دوم.

22. سلوی، محمد بن علوا و سید حسین سیدی، 1382ش، بررسی زبان شناختی وجوه و نظایر در قرآن، مشهر، به نشر.

23. سیوطی، جلال الدین، بی تا، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی جا.

24. سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، 1380ش، الاتقان فی علوم القرآن، قم، فخر الدین، چاپ اول.

25. شاهرودی، عبدالوهاب، 1383ش، ارغنون آسمانی، رشت، مبین، چاپ اول.

26. شهیدی، صالحی، عبدالحسین، 1381ش، تفسیر وتفاسیر شیعه، قزوین، حدیث روز، چاپ اول.

27. شیخ صدوق، التوحید، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ اول.

28. طبرسی، ابو منصور، 1389ش، الاحتجاج، مشهد، مرتضی، چاپ اول 1403ق.

29. عبدالجبار ابن احمد، الهمدانی، 1426ق، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت، دارالنهضه، الحدیثه، چاپ دوم.

30. عقایقی، بخشایشی، 1387ش، طبقات مفسران شیعه، قم، نوید اسلام، چاپ چهارم.

31. علوی مهر، حسین، 1384ش، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول.

32. غازی، عنایه، بی تا، شبهات حول القرآن وتنفیدها، مکتبه الهلال، بیروت، بی جا،

33. فقیه، حسین، مجله معرفت کلامی، سال اول، شماره اول، بهار 89، دیدگاه اقتباس قرآن از منظر یوسف دره حداد،ص 79 تا 112.

34. کمالی دزفولی، سید علی، بی تا، تاریخ تفسیر، تهران، صدر.

35. مسیری، عبد الوهاب،،1999م، موسوعه الیهود والیهودیه و الصهیونیه، قاهره، موقع الصید الفوائد.

36. مطیری، عبد المحسن بن زین ابن متعب،1427ق، الطعن فی القرآن والرد علی الطاعنین فی القرآن الرابع عشرالهجری، تحت اشراف ابراهیم عبد الرحمن، بیروت، دارالبشائرالاسلامیه، چاپ اول.

37. معارف، مجید، 1383ش، پرسش و پاسخ هایی در شناخت تاریخ وعلوم قرآنی، تهران، کویر، چاپ هشم.

38. معرفت، محمد باقر، 1393ش، نقد شبهات پیرامون قرآن کریم به ضمیمه مروری بر اصول و روش های نقد شبهات قرآنی ، قم، رشید.

39. معرفت، محمد هادی، 1418 ق، التفسیر والمفسرون، جامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، چاپ اول.

40. ......................... ، 1415ق، التمهید فی علوم القرآن، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ دوم.

41. ........................... ، 1423ق، شبهات و ردود حول القرآن، قم، التمهید، چاپ اول.

42. مهدوی راد، محمد علی، 1379ش، سیر نگارش های علوم قرآنی، تهران، دبیرخانه نمایشگاه قرآن کریم، چاپ اول.

43. نصر حامد، ابوزید، 1998م، الاتجاه العقلی فی التفسیر، بیروت، مرکز الثقافی العربی، چاپ چهارم.