خوانش ترجمه سوره بقره و آل‌عمران (براساس نظریه زیبایی شناسانه آیزر)

چکیده

نظریه دریافت یکی از رویکردهای انتقادی معاصر است که دارای شاخه ها یی می باشد؛ یکی از این شاخه ها نظریه زیباشناسانه دریافت ولفگانگ آیزر است. با توجه به اینکه اساس این نظریه دریافت خواننده از متن است و به مترجم به مثابه یک خواننده نگاه می کند پس در پی آن است که دریابد مترجم به عنوان یکی از خوانندگان چگونه و با چه روش هایی خلأها و شکاف های یک متن را بر اساس دریافت خود پر می کند. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی _تحلیلی از نوع انتقادی و در پرتو نظریه ولفگانگ آیزر، ترجمه های الهی قمشه‌ای، مکارم شیرازی و مشکینی از سوره بقره و آل عمران را به ‌عنوان یک متن ادبی برگزیده و پس از بررسی انواع شکاف های متن اصلی این دو سوره، چگونگی انعکاس آن در ترجمه فارسی را مورد بررسی قرار داده است. تحلیل ها نشان می دهد که بخش مجازی زبان (استعاره، کنایه، مجاز مرسل، تشبیه) نامشخص ترین بخش سوره هاست و در این میان استعاره بیشترین حجم شکاف زبانی را به خود اختصاص داده است. مترجمان برای پر کردن این فضاهای خالی از دو روش حذف و برجسته سازی بهره برده اند که از میان آنها، الهي قمشه ای با ترجمه آزاد از این دو سوره شریفه بیش از دیگران از روش برجسته سازی برای بازخوانی فضاهای خالی استفاده کرده است.

واژه های کلیدی

قرآن؛ سوره بقره؛ سوره آل عمران؛ ترجمه؛ زیبایی شناسی آیزر. 1. مقدمه

قرآن کتاب مقدس دین اسلام و در باور مسلمانان سخنان خداست که به صورت وحی توسط جبرئیل بر پیامبر اسلام نازل شده است. مسلمانان قرآن را بزرگترین معجزه حضرت محمد (ص) و روشن ترین دلیل بر پیام آوری او می دانند. این کتاب ارزشمند مدرسه ای است آکنده از شناخت انسان که تار و پود و سراسر زندگی جسمانی و روحانی او و جهان پیرامون او را به تصویر می‌کشد و تمام باید ها و نباید ها و قوانین یک زندگی سالم را برای انسان بازگو میکند. بر این کتاب مقدس و پر معنا تفاسیر و ترجمه‌های بسیاری نگاشته شده است. اما یکی از مهمترین دلایل تعدد و گاه تفاوت ترجمه ها «دریافتی» است که مترجم به عنوان خواننده متن، از متن اصلی دارد.

استادان و دانشجویان دانشگاه کنستانس در آلمان غربی در اواخر دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی زیباشناسی دریافت را پدید آوردند و جمله اعضای این مکتب به جای تولید و بررسی متون به خواندن و دریافت متون ادبی روی آوردند. (مکاریک) پایه گذاران این مکتب «ولفگانگ آیزر» و «هانس روبرت یاوس» بودند که نظریات خود را با عنوان زیبایی شناسی دریافت مدون کردند. (عرب) آیزر با تاکید بر نقش خواننده به جای نویسنده اندیشه ای را توسعه می دهد که در آخر به ارائه نوعی نظریه خوانش متن ادبی منجر می‌شود و در کتاب‌های خواننده پنهان و به ویژه کنش خواندن انعکاس یافته است.

نظریه دریافت با تکیه و تاکید بر خواننده و متن معتقد است که پویایی و استمرار متن وابسته به بازخوانی و خوانش متن توسط خواننده است چه بافت برون متنی در این خوانش تاثیر داشته باشد و یا فقط نگرش و ذهن خواننده در بازخوانی آن تاثیر بگذارد. نظریه زیبایی شناسی دریافت آیزر به عنوان شاخه‌ای از نظریه یاد شده تاثیر بافت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بر خوانش متن را می پذیرد و به دنبال آن است که بفهمد در جریان دریافت متن چه حذفیاتی در پدیدار خواننده رخ می دهد و یا بخش های ناخوانا و چند وجهی متن چگونه توسط خواننده سفید خوانی می شود. بدین ترتیب این نظریه بیانگر آن است که یک متن، دارای خلأ های مفهومی فراوان است که خواننده با قدرت خیال و ذهن خود که بر گرفته از موقعیت خارج از متن و بافت اجتماعی، فرهنگی و تاریخی است آن خلأها را پر می کند و به وسیله ذهن فضاهای خالی متن را ملموس و دست یافتنی می کند. خواننده برای این کار یا آنها را برجسته می‌ کند یا در برخی موارد آنها را حذف می کند. (مسبوق)

مکارم‌شیرازی، مشکینی و الهی قمشه ای از مترجمان معاصر قرآن کریم این کتاب مقدس را با رویکردی ادبی به فارسی بازگردانده اند و از این روش در ترجمه خود بهره برده اند.

2. پیشینه پژوهش

نظریه دریافت ولفگانگ آیزر، انعکاس وسیعی در ادبیات و به ویژه ترجمه متون ادبی داشته است. در ادبیات فارسی و عربی، بسیاری از مطالعات در راستای شرح و تبیین این نظریه انجام شده ‌اند و برخی نیز با تکیه بر این نظریه به بررسی متون ادبی پرداخته اند. مهمترین بخش نظریه دریافت برجسته سازی زبانی است. ما در این بخش به برخی مطالعات انجام شده در حیطه این نظریه اشاره خواهیم کرد: _ فهیمه میرزا حسین و پوپک عظیم پور تبریزی (۱۳۹۳)؛ مقاله ای تحت عنوان «عروسک های نمایشی بر اساس نظریه زیباشناسی دریافت آیزر» نگاشته اند. این مقاله یک نمایشنامه را بررسی و برجستگی ها و محذوفات آن را در بخش دریافت متن واکاوی نموده است. _ علی خزاعی فرید، (۱۳۹۴)؛ مقاله ای به عنوان «تعادل زیباشناختی در ترجمه متون ادبی از منظره زیبایی شناسی دریافت» نگاشته و به این نتیجه رسیده است که مترجمان بیش از آنکه در پی ایجاد تعادل زیباشناختی باشند به دنبال ایجاد و تصریح بیشتر و در نتیجه دور شدن از تعادل زیباشناختی بوده اند. _ احسان پناه بره و همکاران (۱۳۹۵)؛ مقاله ای با عنوان «تعادل زیبایی شناختی در ترجمه رباعیات خیام با استفاده از نظریات زیبایی شناسی دریافت و استعاره شناختی» را به نگارش در آورده اند. نویسندگان در این مقاله با در هم آمیختن دو نظریه استعاره شناختی و نظریه زیبایی شناسی دریافت، ترجمه برخی از رباعیات خیام به زبان انگلیسی را بررسی کرده اند. _ سید مهدی مسبوق (۱۳۹۷)؛ مقاله ای تحت عنوان «خوانش ترجمه های دعای عرفه در پرتو نظریه زیبایی شناسی دریافت آیزر» نگاشته است. وی در این پژوهش دریافته که استعاره به ویژه استعاره مصرحه و تبعیه و اصلیه، بیشترین شکاف های متن دعای عرفه را تشکیل می دهد.

تا آنجا که نگارندگان این پژوهش جستجو نموده اند تحقیقی که بر اساس نظریه دریافت آیزر ترجمه فارسی سوره های قرآن را بررسی نموده باشد یافت نشد، لذا این مقاله که به نقد و تحلیل سه ترجمه ادبی سوره های بقره و آل عمران بر اساس نظریه زیبایی شناسی دریافت آیزر پرداخته است است در نوع خود پژوهشی نو به شمار می ‌رود.

بنابراین پژوهش حاضر بر آن است که سه ترجمه یاد شده از سوره بقره و آل عمران را بر اساس نظریه زیباشناسی دریافت آیزر مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و از این رهگذر میکوشد که به پرسش ‌های زیر پاسخ گوید: 1. اصلی‌ترین شکاف ها و بخش های نامتعین سوره بقره و سوره آل عمران کدام است؟ 2. مترجمان برای پر کردن شکاف های متن مبدأ در ترجمه خود به چه نوع برجستگی های زبانی یا حذفیاتی روی آورده اند؟ 3. وجوه اشتراک و اختلاف این برجستگی ها در سه ترجمه یاد شده چیست؟

3. روش شناسی

از آنجا که این پژوهش در حوزه بررسی و تحلیل ترجمه دو سوره از قرآن براساس یکی از نظریات نوین میباشد بنابراین بر روش کیفی متمرکز است.

3.1. روش پژوهش

پژوهش با تکیه بر روش توصیفی_ تحلیلی به نگارش درآمده است؛ ابتدا در بخش نظری دو سوره بقره و آل عمران بطور خلاصه معرفی شده است سپس در خصوص نظریه دریافت، مختصر توضیح داده شده است، سپس در بخش داده های پژوهش نمونه آیاتی از سوره های مورد نظر همراه با ترجمه آنها به دقت مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و بر نظریه دریافت ایزر تطبیق داده شده است.

3.2.1. نگاهی به سوره های بقره و آل عمران

سوره بقره بزرگترین و دومین سوره در چینش کنونی قران است، در ترتیب نزول هشتاد و هفتمین سوره و همچنین اولین سوره مدنی معرفی شده است. این سوره دارای ۲۸۶ آیه ۶۱۵۶ کلمه و ۶۲۵۶ ۲حرف است. سوره بقره اولین سوره از سوره های هفتگانه طوال و اولین سوره از سوره های ۲۹ گانه مقطعات است (محقیقیان). طبق گفته خرمشاهی: «بزرگترین کلمه قران «فسیکفیکم الله» و بلندترین آیه آن «آیه۲۸۲» در این سوره مبارکه جای دارد.» (خرمشاهی،۱۳۹۵: "1236"). مکارم شیرازی در تفسیر نمونه علت نامگذاری این سوره را این گونه بیان کرده است: «بقره گاو ماده از داستان گاو بنی اسرائیل در آیات ۶۰ و ۷۰ تا ۷۳ گرفته شده که قرآن در این داستان به بهانه های بنی اسرائیل پرداخته است»(مکارم شیرازی،1373: 59). نام های دیگر این سوره فسطاط القران، سنام القران، سیدالقران و زهرا می باشد. به گفته خرمشاهی سوره بقره و آل عمران با هم زهراون نامیده می‌شوند(خرمشاهی). علامه طباطبایی در تفسیر المیزان آورده است که: «هدف عمده سوره بقره هدایت انسان و اعلام این مسئله است که انسان باید به همه آنچه خدا به وسیله پیامبرانش نازل کرده ایمان بیاورد و تفاوتی میان رسولان او قائل نشود" (طباطبایی، 1390: 43)؛ او انتقاد از کافران و منافقان و سرزنش اهل کتاب به جهت بدعت هایشان را از دیگر مطالب مهم این سوره دانسته است (طباطبایی). بقره را به لحاظ محتوا صورت جمعی دانستند که هم از اصول عقاید سخن گفته و هم احکام مسائل عبادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را مطرح کرده است. داستان آدم و فرشتگان، داستان های بنی اسرائیل، داستان حضرت ابراهیم (ص)، زنده شدن مردگان و داستان طالوت و جالوت از جمله داستان ها و روایات تاریخی در سوره بقره است. در روایتی از پیامبر سوره بقره با فضیلت ترین سوره قران و آیت الکرسی با فضیلت ترین آیه آن معرفی شده است (مکارم شیرازی).

سوره آل عمران در چینش کنونی مصحف سومین سوره و در ترتیب نزول هشتاد و نهمین سوره است. سراسر آیات این سوره مدنی است. سوره آل عمران ۲۰۰ آیه، ۳۵۰۸ کلمه و ۱۴۹۸۴ حرف دارد. این سوره دومین سوره از سوره های مقطعات است که با حروف مقطعه «الم» آغاز شده است و بعد از سوره بقره و سوره نساء سومین سوره بزرگ قرآن است و در زمره سوره های سبع طوال به شمار آمده است.‌ نامگذاری این سوره به نام آل عمران به دلیل وجود واژه عمران در دو آیه از آن است؛ در آیه ۳۳ به خاندان عمران تحت عنوان آل عمران و در آیه ۳۵ به عمران پدر حضرت مریم (ع) اشاره شده است. پس سوره آل عمران یادآور طبقات و رده هایی از انسان ها است که خداوند متعال آنها را از میان جامعه بشری گزینش کرده است که عبارتند از: آدم، نوح، آل ابراهیم و آل عمران. نام دیگر این سوره طیبه، یعنی پاک از آلودگی ها و تهمت ها است که اشاره به پاکی حضرت مریم از گناهان و تهمت ها دارد (سرمدی). به گفته برخی مفسران این سوره در خلال جنگ بدر و جنگ احد یعنی سال های دوم و سوم هجری نازل شده است و بخشی از حساس ترین دوران زندگی مسلمانان را در صدر اسلام نشان می دهد (مکارم شیرازی). علامه طباطبایی هدف اصلی سوره آل عمران را دعوت مومنان به اتحاد صبر و استقامت در برابر دشمنان اسلام دانسته است به گفته او، این سوره از مسلمانان می خواهد تا یکدیگر را به صبر سفارش کنند سپس برای رهایی آنها از شبهات دینی و وسوسه های شیطانی حقایق دین را به آنان یادآوری می کند (طباطبایی).

3.2.2. نظریه دریافت

زيبا شناسی دریافت به عنوان یکی از نظریات خواننده محوری، بر آن است که معنا در متن نهفته است و این مخاطب است که فراتر از کشف معنا، آن را خلق می کند. بدین ترتیب، اثر هنری زمانی تکمیل می شود که خوانندگان در دوره های مختلف آن را تفسیر کنند.آیزر بر اعمال آگاهی خواننده تمرکز می کند و در جستجوی امکانات معنایی متن است (احمدی). یاوس منادی تاریخ ادبی خوانندگان است تاریخی که نه بر تولید، بلکه بر دریافت تاکید می کند (هارلند). از نظر آیزر متن ادبی دارای دو بُعد است: بُعد هنری متن که مؤلف خالق آن است و بُعد زیباشناختی که خواننده آن را می‌آفریند. وی بنیان نظریه خود را طی یک سخنرانی در دانشگاه کنستانس در سال ۱۹۷۶ شکل داد. این سخنرانی که شرح نگاهی نو به ساختار و کارکرد متن بود بنای اصلی «واکنش زیبایی شناختی» آیزر را فراهم کرد. با انتشار دو کتاب به نام های «خواننده مستتر» و «کنش خواننده» انگاره تازه‌ای را در نظریه ادبی مطرح کرد که مطابق آن کانون توجه از متن به خواننده منتقل می شد.(برکت) در حقیقت آیزر به جای اینکه در پی معنای متن باشد در پی این است که دریابد دریافت خواننده از متن چیست. این چالش ذهنی و دغدغه فکری آیزر نظریه دریافت روبرت یاوس را به جلو می برد.

نظریه واکنش زیبایی شناختی آیزر با نظریه واکنش خواننده یاوس تفاوت دارد. زیرا به تحلیل از خوانش های موجود از یک متن نمی پردازد بلکه در صدد فهم فرآیندخوانش یک خواننده مستتر و آرمانی است (برکت). از خواننده مستتر انتظار می‌رود به ساخت های پاسخ طلب متن جواب دهد (شمیسا). از نظر آیزر روال کار خواننده مطلوب اینگونه است که ادبیات در یک فضای مجازی حاصل از تعامل خواننده و متن زمینه‌های تأثیرات و نتایج نوعی افق معنایی را فراهم می‌آورد و خواننده مستتر آرمانی نخست چندان در فرآیند خواندن درگیر می‌شود که "در مسیر این تاثیرات و نتایج قرار می‌گیرد و آن گاه فرصت می یابد که به معنای حاصل از تعامل با متن در مسیر طولانی و پیچیده دست یابد»(ایزر و صافاریان، 1372: 54). متن نوشته شده محدودیتهای ویژه ای را بر اشارات نوشته نشده تحمیل می‌کند تا از مبهم بودن آن جلوگیری کند؛ اما در همان زمان که این اشارات به وسیله تخیل خوانندگان حل می شوند موقعیت داده شده را در برابر پس زمینه ای قرار می دهد که اهمیت کمتری نسبت به آنچه برای آن در نظر گرفته شده است دارا ست (تقی نژاد رودبنه). با این روش صحنه های جزئی و کم مایه ناگهان شکلی از یک زندگی مستمر متن را متعهد می شوند که محصول نهایی اثر متقابل بین خواننده و متن است ( Iser).

از نظر آیزر اگر چه خواننده معنا را به متن فرافکنی می کند اما کنش های خوانشی (واپس نگری، تفکر دوباره، محقق شدن یا نشدن پیش بینی، بازنگری درک از شخصیت ها و وقایع و غیره) را که واسطه ای بر ساختن آن معنا هستند خود متن پیشاپیش ساختار داده یا در متن تعبیه کرده است (تایسن). بنابراین آیزر با تاکید بر بخش های زیبا شناختی متن می ‌خواهد به این پرسش پاسخ دهد که یک متن ادبی چه تاثیری در خواننده داشته و خواننده بخش های نامفهوم و سفید متن را چگونه دریافت می کند؟ بدین ترتیب در زیباشناسی دریافت خواننده متن را وارد ذهن خود می کند تا شالوده و اساس و همه اجزای متن را کشف و بازیابی کند، به عبارت دیگر از دیدگاه خود شروع به تفسیر و تبیین و شرح متن می ‌کند. زیباشناسی دریافت می کوشد تا علل گرایش یا عدم گرایش مخاطبان به یک اثر یا جریان هنری و ادبی را شناسایی کند (نامورمطلق). متن انتظارات معینی در ما بر می‌ انگیزد و ما به نوبه خود آنها را چنان بر متن بازمی تابانیم که امکانات چند معنایی را به تأویل واحدی که با انتظارات ایجاد شده ما خوانایی دارند کاهش می‌ دهیم و بدین سان معنای یگانه و صوری می آفرینیم. (آیزر و صافاریان). متن این قدرت را دارد که تفسیر های بعید را نفی کند و در حوزه ای منطقی تفسیر های متفاوت را پذیرا باشد (مقدادی). بنابراین نظریه دریافت معتقد است که یک متن واحد نزد افراد مختلف و در شرایط مکانی و زمانی متفاوت، به صورت متفاوت دریافت می‌شود و در واقع چگونگی و ارزش زیبایی شناسی یک متن در گروی دیدگاه جامعه خوانندگانی است که با تصورات و باورهای محیط و زمانه خود آن را می خوانند (جواری).

بدین ترتیب خواننده برای یافتن یک مفهوم و معنای واحد و منسجم از متن برای بازسازی و پر کردن شکاف‌های متن و یا به تعبیری از قوه به فعل درآوردن واقعیت غیر مترقبه متن (آیزر و صافاریان) دو کار را انجام می دهد: حذف و برجسته سازی. بر اساس این نظریه، درون متن شکاف های مفهومی فراوانی وجود دارد که خواننده با قدرت ذهنی و طرح واره های فکری خود آن ها را پر می کند و با استفاده از تفسیر ذهنی، دست به ملموس سازی فضاهای خالی متن می زند.

خوانندگان با حل کرد کردن تناقضات میان دیدگاه های گوناگون موجود در متن یا با پر کردن شکاف‌های میان این دیدگاه ها به شیوه های مختلف، متن را وارد آگاهی خود می کنند و آن را به تجربه خویش تبدیل می نمایند (سلدن). خواننده با حذف یا برجسته کردن برخی عناصر پاره‌ای از عناصر را به شیوه‌ای خاص عینیت می بخشد و برای آنکه خیالی یکپارچه پدید آورد می کوشد تا از درون اثر چشم انداز های مختلفی را بگیرد یا از چشم اندازی به چشم‌انداز دیگر حرکت کند (میرزا حسین و عظیم پور).

مترجم در حقیقت یکی از خوانندگان متن است و بعد از دریافت متن آن را به زبان مورد نظر ترجمه و باز گردانی می کند، بنابراین در این مقاله آنچه ما به دنبال بررسی و تحلیل آن هستیم دریافتی است که مترجم از متن دارد و با تکیه بر دریافت شخصی خود، می کوشد فاصله بین متن اصلی و متن مقصد را کم کند، بر این اساس متنی ثانوی تولید می‌کند که ممکن است بسیاری از نشانه‌های متن اصلی درآن تغییر کرده یا جایگزین شود. بنابراین حوزه معنی، به عنوان انعطاف پذیرترین سطح زبان، بیش از دیگر سطوح زبان در برجسته سازی ادبی مورد استفاده قرار می‌گیرد (صفوی، ۱۳۹۰: ۲ : ۳۶).

3.3. داده ها و یافته ها

بررسی ترجمه های سوره های بقره و آل عمران بر اساس نظریه زیبایی شناسی دریافت

قرآن کریم علاوه بر مضامین والای خود، در نهایت استحکام ادبی بنیان نهاده شده است. ساختار واژگانی، نحوی، آوایی و بلاغی با معانی الهی آن به هم تنیده شده و در یک راستا پیوند خورده اند. مترجمان این کتاب مقدس با توجه به ادبی بودن متن آن، هر کدام به روشی سعی دارند ترجمه ای متعادل و وفادار ارائه دهند. آنها بخش های نامتعین و فضاهای خالی دعا را به روش های مختلفی ترجمه کرده اند. اساسی ترین بخش های نامتعین سوره های بقره و آل عمران، مربوط به بخش مجازی و بلاغی زبان در دو محور جانشینی و همنشینی است؛ در محور جانشینی استعاره و کنایه و در محور همنشینی، تشبیه و مجاز(عقلی و مرسل)، باعث دوری متن از زبان خودکار و ایجاد شکاف زبانی می شود. مترجمان در ترجمه این بخش از سوره ها، هر کدام به روشی آن را برجسته و یا حذف کرده اند که در ادامه به صورت مفصل بررسی خواهد شد. 3.3.1. استعاره یکی از صنایع ادبی که به ایجاد گسستگی و خلأ در متن می انجامد استعاره است. خواننده در برخورد با استعاره ابتدا به تصویری که ایجاد کرده است پی می برد سپس معنا و مفهوم نهفته در آن را درمی یابد؛ در این هنگام در بُعد شناختی و ادراک خواننده بین تصویر ارائه شده و مفهوم آن یک شکاف و از هم گسستگی ایجاد می‌شود، خواننده برای از میان بردن این شکاف با استفاده از تخیل و ادراک خود میان این تصویر و مفهوم آن ارتباط ایجاد می کند بدین ترتیب این ارتباط و همبستگی خلأهای موجود در متن را پوشش می‌دهد. استعاره بلیغ ترین نوع مجاز است بنابراین از واقعیت دورتر و شکاف حاصل از آن عمیق تر است، پس عجیب نیست که ذهن برای پر کردن شکاف های حاصل از آن بایستی تلاش بیشتری داشته باشد، از این رو در انواع استعاره ها (مصرحه، مکنیه، تبعیه، اصلیه و تخییلیه) عمق شکاف بستگی به عمق تصویر و دوری آن از واقعیت دارد.

اینک به تحلیل و بررسی استعاره در ترجمه های سه گانه در نمونه هایی از آیات سوره های بقره و آل عمران بر اساس نظریه دریافت آیزر می پردازیم: فی قُلوبهِم مرضٌ (البقره:۱۰) در دل های آنها یک نوع بیماری است.‌ (مکارم شیرازی) در دل های آنها بیماری (از کفر و شرک و نفاق) است. (مشکینی) در دل های ایشان بیماری (جهل و عناد) است. ( الهی قمشه ای)

در لفظ «مرض» لجاجت و عقیده بدی که قلب منافقان را احاطه کرده به مرض و بیماری تشبیه شده است و بین این مفهوم و تصویر شکل گرفته، یک نوع خلأ ایجاد شده است. مکارم شیرازی برای پر کردن شکاف، عنصر تصویر را حذف و فقط به ارائه مفهوم آن بسنده کرده است، اما مشکینی از طریق تلفیق تصویر و مفهوم، متن را برجسته و شکاف آن را از بین برده است چنان که برای برجسته سازی کلمه مرض، از واژگان کفر و شرک و نفاق استفاده کرده است. هر چند که منظور از «مرض» در این آیه نفاق و کفر و سوء عقیده منافقان است اما او نتوانسته شکاف و خلأ ایجاد شده را به طور کامل از میان ببرد و حتی از میزان تأثیر گذاری عبارت نیز کاسته است. الهی قمشه ای نیز به این تصویرسازی و برجسته نمایی روی آورده و منظور از مرض را جهل و عناد دانسته است و تا حدودی در این کار موفق عمل نموده است. أولئكَ الّذينَ اشتَروُا الضَّلالةَ بالهُدى فما رَبحت تجارتُهم (البقره:۱۶) آنان کسانی هستند که هدایت را به گمراهی فروخته اند و این تجارت به آنها سودی نداده و هدایت نیافته‌اند. (مکارم شیرازی) آنها کسانی هستند که گمراهی را به بهای هدایت خریدند پس نه تجارت سود داد و نه از راه یافتگان بودند. (مشکینی) آنان اند که گمراهی را به راه راست خریدن از تجارتشان سود نکرده و راه هدایت نیافتند. (الهی قمشه ای)

"اشتروا الضلالة" یک استعاره تصریحیه و مرشحه است و بدین معناست که آنها ضلالت را به جای هدایت برگزیدند و آن را با هدایت معاوضه کردند. در حقیقت واژه "ضلالة" که به معنی گمراهی است به کالایی تشبیه شده که قابل خرید و فروش یا معاوضه می باشد. "اشتروا" برای خرید و فروش و معاملات تجاری به کار می رود ولی در اینجا منظور جابجا کردن است. در این عبارت خداوند به وسیله واژه "اشتروا" عمق تمایل به گمراهی گناهکاران را نشان داده و این عمل آنان را به خرید کردن تشبیه کرده است. در ترجمه این بخش از آیه هر سه مترجم با ترجمه ای تحت اللفظی سعی در رفع و از بین بردن شکاف ایجاد شده، دارند؛ ولی این شکاف با این نوع ترجمه به طور کامل از میان نرفته است. مَن ذا الّذي يَقرضُ اللهَ قرضاً حسناً فيُضاعفُه له أضعافاً كثيرةً (البقره: ۲۴۵) کیست که بخدا قرض الحسنه دهد و از اموالی که خدا به او بخشیده انفاق کند تا آن را برای او چندین برابر کند. (مكارم شيرازی) کیست آنکه به خداوند قرض الحسنه دهد تا برای او چندین برابر کند. (مشکینی) کیست که خدا را قرض الحسنه دهد تا خدا بر او چندین برابر بیفزاید. (الهی قمشه ای)

کلمه "یقرض" استعاره تصریحیه است. در این استعاره، مشبه یعنی عمل صالح حذف شده و مشبه به، چیزی شبیه مال است که انسان‌ها به هم قرض می‌دهند و باقی مانده است. پس مضاعف کردن که یکی از ویژگی‌های مشبه به است و با آن تناسب دارد در این آیه آورده شده است. در این آیه "یقرض" به معنی قرض دادن و استعاره از عمل صالح است.

همانطور که مشاهده می شود، میان این تصویر و معنای حقیقی خلائی وجود دارد که مکارم شیرازی نسبت به دو مترجم دیگر، از طریق برجستگی حاصل از استعاره و ارائه توضیحی بیشتر در ترجمه خود در رفع آن کوشا تر بوده است. اما باز هم نتوانسته شکاف آن را به طور کامل از میان ببرد.

3.3.2. کنایه

از دیگر عوامل ایجاد خلأ و شکاف در این دو سوره کنایه است. کنایه شکاف کمتری نسبت به استعاره در متن ایجاد می کند چراکه هم معنای مجازی و هم معنای حقیقی را در بردارد و در نتیجه از بلاغت کمتری برخوردار است. کنایه بر ۵ نوع است: تعریض، تلویح، رمز، ایما و اشاره؛ که هریک بر حسب نوع خود در متن شکاف ایجاد می‌کنند. کنایه هرچقدر که دارای معنای حقیقی تری باشد شکاف و خلا ایجاد شده در آن کمتر است وبالعکس. بدین رو تعریض نسبت به سایر انواع کنایه، شکاف و خلا بیشتری دارد.

مترجمان در بازگرداندن کنایات معمولاً از سه روش ترجمه تحت اللفظی، ترجمه تفسیری و ترجمه کنایه ارتباطی استفاده می کنند؛ ترجمه تحت اللفظی کنایه را به‌ صورت تحت‌اللفظی ترجمه می ‌کند، ترجمه تفسیری در واقع شرح و تفسیر کنایه می باشد و ترجمه ارتباطی معادل کنایه در زبان مقصد جستجو می شود (مسبوق).

بهترین این سه نوع ترجمه کنایه، روش ترجمه کنایی یا ارتباطی می باشد. در این هنگام این پرسش ها به وجود می ‌آید که آیا این سه روش شکاف موجود در کنایه را از بین می‌ برند و کدام یک از این روش ‌ها تأثیر بیشتری در رفع خلأ و شکاف موجود در آیات دارند؟ برای پاسخ به این پرسش ‌ها در ادامه به بررسی برخی کنایات در این دو سوره در خلال ترجمه آنها می پردازیم. نساؤُكم حرثٌ لكُم فَأتُوا حرثَكُم أنّىَ شِئتُم (البقره:٢٢٣) زنان شما محل بذرافشانی شما هستند پس هر زمان که بخواهید می توانید با آنها آمیزش کنید. (مکارم شیرازی) زنان شما کشتزار شمایند پس از هر سو و هر وقت که خواستید به کشتزار خود درآیید. (مشکینی). زنان شما کشتزار شمایند پس (برای کشت فرزند صالح) بدانها نزدیک شوید. (الهی قمشه ای) در این آیه برای زیبا ساختن سخن و برای رعایت ادب و احترام با آوردن لفظ "حرث" به صورت کنایی به رابطه زناشویی اشاره شده است. واژه "حرث" دارای معنای عمیق کنایی می باشد. در ترجمه این آیه هر سه مترجم از روش معنایی استفاده کرده اند و بنابراین معنا و مفهوم کنایی را در ترجمه خود رسانده اند ولی تصویر کنایه به خوبی ارائه نشده است؛ بدین ترتیب شکاف و خلأ در زبان مقصد به خوبی برطرف نگردیده است. يا أيُّها الَّذينَ آمَنوا لا تأخُذوا بطانةً مِن دونِكُم (آل عمران: ١١٨) ای کسانی که ایمان آورده اید محرم اسراری از غیر خود انتخاب نکنید. (مكارم شيرازي) ای کسانی که ایمان آوردید از غیر خود برای خویش دوست محرم‌ راز نگیرید. (مشکینی) ای اهل ایمان از غیر هم دینان دوست صمیمی هم راز نگیرید. (الهی قمشه ای)

"بطانه" به لباس زیر گفته می‌شود که به بدن و شکم میچسبد. این کلمه کنایه از محرم اسرار است و خداوند به طرز زیبایی دوست صمیمی و محرم اسرار را به لباس زیر تشبیه کرده و حاصل این تشبیه عبارت و معنای کنایی است، بنابراین به جای اشاره مستقیم به دوست، به صورت کنایه به آن اشاره کرده است. هر سه مترجم این عبارت را به صورت تحت اللفظی و معنایی ترجمه کرده اند. در این روش اگر چه معنای کنایی باقی مانده است اما در همه ساختارهای کنایی به ویژه کنایاتی که از مفهوم حقیقی خود دورتر و معنای مجازی تری دارند مانند تعویض بدترین نوع روش است (مسبوق). این عبارت کنایی از نوع ایما و اشاره است پس با ترجمه تحت اللفظی معنای کنایی آن حفظ شده و مقداری از شکاف و خلأ برداشته شده است. لِيقطعَ طرفاً مِن الذينَ كفرُوا أو يكبتَهم فينقَلبوا خائبينَ. (البقره: ١٢٧) -این وعده را که خدا به شما داده- برای این است که قسمتی از پیکر لشکر کافران را قطع کند یا آنها را با ذلت برگرداند تا مأیوس و ناامید به وطن خود بازگردند. (مکارم شیرازی) تا پاره‌ ای از کافران را از بن براندازد یا آنها را سرکوب کند تا ناامید بازگردند. (مشکینی) تا گروهی از کافران را هلاک گرداند یا خوار کند تا از مقصود خود ناامید بازگردند. (الهی قمشه ای)

هر سه مترجم شکاف حاصل از کنایه را به روش ترجمه معنایی یا تحت الفظی ترجمه کرده اند ولی ترجمه آنها کنایه موجود در آیه را حفظ نکرده است بنابراین این شکاف از میان نرفته است. در این نوع ترجمه مفهوم کنایه به خوبی درک شده اما ساختار کنایی آن از میان رفته و از هم گسیختگی میان متن مبدأ و مقصد همچنان پا برجاست.

3.3.3. تشبیه

تشبیه در سوره بقره نسبت به سوره آل عمران از بسامد بالاتری برخوردار است. در بیشتر مواقع تشبیهات در قالب استعاره بیان شده‌اند و مترجمان در ترجمه تشبیهات، آنها را به صورت همان تشبیه بازگردانده اند تا خلأ و شکاف از میان برداشته شود، اما بسته به نوع تشبیه میزان موفقیت آنها در ترجمه و بازگرداندن آنها متفاوت بوده است. موارد زیر از جمله تشبیهاتی است که در سوره‌های آل عمران و بقره آمده است: - مثَلُ الذينَ یُنفِقونَ أموالَهم فی سبیلِ اللهِ کمَثل حبهٍ أنبَتت سبعَ سنابلَ فی کلِّ سُنبلهٍ مئةُ حَبة ٍ (البقره:۲۶۱) کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه یکصد دانه باشد. (مکارم شیرازی) مثل انفاقات کسانی که اموالشان را در راه خدا انفاق می کنند مثل دانه ای است که هفت خوشه برویاند در هر خوشه یک صد دانه باشد.(مشکینی) مثل آنان که اموالشان را انفاق می کنند به مانند دانه ای است که از آن هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد (الهی قمشه ای)

هر سه مترجم به طور کامل در تر جمۀ خود تشبیه را حفظ کرده و تشبیه را به صورت تشبیه، ترجمه تحت الفظی کرده اند. پس شکاف و خلأ میان آیه و ترجمه آن تا حدودی از بین رفته است. هنَّ لباسٌ لکُم و أنتُم لباسٌ لهُنّ (البقره: ۱۸۷) آنها لباس شما هستند و شما لباس آنها. (مکارم شیرازی) آنها لباس اند برای شما و شما لباسید برای آنها. (مشکینی) آنها جامه عفاف شما و شما لباس عفت آنها هستید. (الهی قمشه ای)

در ترجمه مکارم شیرازی و مشکینی واحد ساختار تشبیه، چالش و خلأ زبانی از بین رفته است ولی در ترجمه الهی قمشه ای تصویر برآمده از لباس همان تصویر عفاف است و در حقیقت تصویر لباس بناگزیر مفهوم عفاف را در ذهن متبادر می‌کند، بنابراین در هر سه ترجمه هدف و شکاف زبانی به نحو نیکو از میان رفته است

3.3.4. مجاز

یکی دیگر از صنایع بیانی در این دو سوره مجاز است و در این پژوهش ما فقط مجاز مرسل را مورد واکاوی قرار می‌دهیم. مجاز نیز به عنوان یکی از صنایع بیانی با توجه به تصویری که ایجاد می‌کند باعث ایجاد خلأ و شکاف بین متن مبدأ و مقصد می‌شود. نمونه هایی از مجاز های مرسل در دو سوره بقره و آل عمران مورد بررسی قرار می گیرد: يَجعلونَ أصابعَهم في آذانِهم (البقره: ۱۹) انگشتشان را در گوش های خود می گذارند. (مكارم شيرازي) آنها انگشتان خود را در گوش ها می کنند. (مشكيني) آنان انگشتان شان را از ترس مرگ در گوش نهند. (إلهی قمشه ای)

«اصابع» جمع «اصبع» و به ‌معنای انگشتان است. در این آیه واژۀ "اصابع" برای "انامل" یعنی سر انگشتان که از اجزای اصابع هست به کار رفته است و هر سه مترجم این واژه را به صورت انگشتانشان ترجمه کرده اند و از همان واژه با مفهوم مجازی خود در بازگردانی بهره برده اند و مجازی که به شکاف زبانی منجر شده را در ترجمه حذف نکرده اند، از آنجا که در زبان فارسی نیز انگشتان در همان معنای مجازی به کار می‌رود پس می‌توان ادعا کرد که شکاف میان زبان مبدأ و زبان مقصد به طور کامل از میان رفته است. و اركَعوُا معَ الراكِعينَ (بقره/ ۴۳) همراه رکوع کنندگان رکوع کنید. (مکارم شیرازی) با رکوع کنندگان رکوع نمایید. (مشکینی) و با خدا پرستان حق را پرستش کنید. (الهی قمشه ای) «رکوع» در لغت به معنی «انحنا» است (دهخدا)، اما علاوه بر معنای اولیه و حقیقی یک معنای مجازی در این واژه نهفته است و آن همان نماز یا عمل پرستش می باشد، پس در این آیه از تعبیر رکوع که جزئی از نماز است اراده نماز شده است. در ترجمه سه مترجم، مکارم شیرازی و مشکینی همان معنای حقیقی و اولیه را آورده اند اما الهی قمشه‌ای آن را به صورت پرستش در جامعه ترجمه کرده است، پس در دو ترجمه این واژه به معنای حقیقی خود بازگردانده شده است و الهی قمشه‌ای در ترجمه خود تنها به معنای مجازی آن اشاره کرده است. بدین رو در هر سه ترجمه شکاف همچنان برقرار است ولی در ترجمه الهی قمشه ای شکاف کمتری نسبت به دو ترجمه دیگر مشهود است.

4. نتیجه گیری

نظریه زیبایی شناسی دریافت آیزر به عنوان قسمتی از نظریه دریافت در پی شناخت این امر است که مترجم به عنوان یک خواننده در جریان دریافت متن چگونه با استفاده از قوه خیال و قدرت ذهنی خود که برخاسته از تشکیلات و مقتضیات اجتماعی، فرهنگی و تاریخی است شکاف‌های متن را سفیدخوانی میکند. _ شکاف ها و خلأهای متن برخاسته از چهار گونه (تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز) است، این چهار نوع شکلی از تصویر و معنا را در مقابل مترجم ترسیم می‌کند و او برای بازگرداندن این بخش های ناخوانا و چند وجهی از دو روش حذف یا برجسته سازی استفاده می کند. ¬_استعاره به خصوص استعاره مصرحه نسبت به مجاز، تشبیه و کنایه بیشترین شکاف های متن سوره های بقره و آل عمران را تشکیل می‌دهد و بعد از آن کنایه، سپس مجاز و اندکی تشبیه با درهم آمیختگی تصویر و معنا در متن باعث ایجاد خلأ میان متن مبدأ و مقصد شده است. مکارم شیرازی، الهی قمشه‌ای و مشکینی به عنوان سه مترجم تلاش کرده اند در ترجمه آیات این شکاف را با حذف بخش‌هایی و برجسته کردن بخش‌هایی دیگر پر کنند، هر قدر عمق تصاویر و معنا بیشتر می‌شود مترجمان در بازگرداندن و پرکردن شکاف آنها باید تصاویر و معانی عمیق تری ارائه نمایند. _ تفاوت های میان دو زبان به خصوص در رابطه با آیات قران باعث می شود مترجمان در بازگرداندن متن، تصاویر را حذف یا تغییر دهند، در میان این سه مترجم، الهی قمشه ای نسبت به دو مترجم دیگر به بازگردانی تصاویر به همراه معانی مقیدتر است و علت شکاف های زبانی را بهتر از دو مترجم دیگر بازنمایی و خلق کرده است.

پانویس و منابع

1. آیزر، ولفگانگ و صافاریان، روبرت. (۱۳۷۲ش). فرآیند خواندن: نگرش پدیدار شناختی، مجله کیهان فرهنگی، شماره ۱۰۱، صص۲۴_۲۶

2. احمدی، بابک. (۱۳۸۹). ساختار و تأویل متن، چ۹، تهران: نشر مرکز.

3. الهی قمشه‌ای، مهدی. (۱۳۸۰ش). ترجمه قرآن کریم. چ۲، قم: انتشارات فاطمه زهرا.

4. برکت، بهزاد.(۱۳۹۳ش). کنش خواندن و انسان شناسی ادبیات: تصویری از اندیشه ولفگانگ آیزز. مجله جسارتهای ادبی. سال47. شماره ۱۸۴. صص۵۱_۷۱

5. تایسن، لوئیس. (۱۳۸۷). نظریه های نقد ادبی معاصر. ترجمه مازیار حسین زاده و فاطمه حسینی، تهران: نگاه امروز. (متن ترجمه شده)

6. جواری، محمد حسین. ( ۱۳۸۴ش). نظریه زیبایی شناسی دریافت: روشی برای خوانش های جدید در ادب فارسی. فصلنامه دانشگاه تربیت معلم آذربایجان، سال۲، شماره ۵، صص۵۷_ ۷۲.

7. خرمشاهی، بهاء الدین. (۱۳۹۵). دانشنامه قرآن و قران پژوهی. جلد دوم، چ۵، نشر دوستان.

8. دهخدا، علی اکبر. (۱۳۷۳ش). لغت نامه، تهران: انتشارات دانشگاه.

9. سلدن، رامان.(1۳۷۲). راهنمای نظریه ادبی معاصر. ترجمه عباس مخبر، تهران: طرح نو. (متن ترجمه شده)

10. شمیسا، سیروس.(۱۳۸۸ش). نقد ادبی. چ۳. تهران: میترا.

11. صفوی، کورش. (۱۳۹۰ش). از زبان شناسی به ادبیات. جلد ۲،چ۳، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.

12. طباطبایی، سید محمد حسین. (1390). المیزان في تفسیر القرآن. چ۵، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

13. عرب، رضا. (۱۳۹۴). پدیدار شناسی متن؛ زیبایی شناسی دریافت. عصر نو، در www.asre.nou.net

14. نامور مطلق، بهمن. (۱۳۸۷ش). یائوس و آیزر: نظریه دریافت، پژوهشنامه فرهنگستان هنر، ش۱۱، صص۹۳_ ۱۱۰.

15. محقیقیان، رضا. (۱۳۹۶). انوار ثقلین در تفسیر قرآن: ارتباط شناسی بین قرآن و عترت سوره بقره، چ۱، ناشر: رضا محقیقیان.

16. مسبوق، سید مهدی. (۱۳۹۷). خوانش ترجمه های دعای عرفه در پرتو نظریه زیبایی شناسی دریافت آیزر، دو فصلنامه مطالعات ترجمه قرآن و حدیث، دور۵،شماره۹، صص ۱۳۷_۱۶۱.

17. مشکینی، علی. (۱۳۸۱ش). ترجمه قرآن کریم. چ دوم، قمشه، انتشارات الهادی.

18. مقدادی، بهرام. (۱۲۹۳). دانشنامه نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، تهران: نشر چشمه.

19. مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۳). ترجمه قرآن کریم. چ ۲، قم، انتشارات دار القرآن.

20. مکارم شیرازی، ناصر.(۱۳۸۶). برگزیده تفسیر نمونه، جلد۱، تهران: دارالکتب اسلامیه.

21. مکاریک، ایرنا. (۱۳۸۴). دانشنامه نظریه های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

22. میرزا حسین، فهیمه و عظیم پور تبریزی، پوپک. (۱۳۹۴). خوانش عروسک های نمایشی بر اساس نظریه زیبایی شناسی دریافت آیزر، نشریه علمی پژوهشی نامه هنری های نمایشی و موسیقی، ش۱۰، صص۲۱_۳۱.

23. هارلند، ریچارد (۱۳۸۶). دیباچه ای تاریخی بر نظریه ادبی از افلاطون تا بارت. ترجمه بهزاد برکت، رشت: دانشگاه گیلان.

24. _Iser, W. (1972). "The Reading process: A phenomenological Approach". New Ljterary His tory 3(2), 279_280.