بررسی اثرات شفابخش عسل بر زخمهای عفونی از دیدگاه قرآن و پزشکی نوین
چکیده
یکی از جنبههای اعجاز قرآن، اعجاز علمی آن است. حقایقی که پیشرفت دانش بشری بر حقانیت آنها مهر تایید زده و موجب شده است تا همگان در برابر عظمتش سر تسلیم فرود آورند. یکی از این موارد اعجاز، اشاره به قدرت شفابخشی عسل در سوره نحل آیههای 68 و 69 میباشد. مطالعات انجام شده توسط دانشمندان علوم پزشکی در دو دهه اخیر اثرات شفابخش عسل بر روی زخمهای انفکته به ویژه زخمهای عفونی مقاوم به درمان را نشان داده است و این امر یکی دیگر از موارد اعجاب آوری است که بر اعجاز قرآن مجید صحه میگذارد. مطالعه مروری حاضر با هدف بررسی اثرات شفابخشی عسل از دیدگاه قرآن و پزشکی نوین انجام شده است. یافتههای این پژوهش نشانگر اثرات شفابخش عسل موضعی در درمان زخمهای عفونی به ویژه زخمهای عفونی مقاوم به درمانهای کلاسیک پزشکی است. بنابر این استفاده از عسل موضعی برای دبریدمان و پانسمان محل زخم در بیمارانی که دارای زخمهای مقاوم به انواع آنتی بیوتیکهای وسیع الطیف هستند، میتواند ضمن درمان وجلوگیری از گسترش عفونت، فرآیند ترمیم زخم را تسریع نموده و از ایجاد عوارض حاصله مثل زخم بستر (Bed Sore)، سپتی سمی و یا قطع عضو جلوگیری نماید. =واژههای کلیدی=: قرآن، عسل، شفابخشی، زخمهای عفونی، پزشکی نوین
مقدمه
يكي از جنبههاي اعجاز قرآن، اعجاز علمي آن است. اعجازي كه بيانگر عظمت بي مانند اين كتاب مبين است. در سراسر اين كتاب آسماني آيات بسياري وجود دارد كه متضمن حقايق علمي است. حقايقي كه پيشرفت دانش بشري بر حقانيت آنها صحه گذاشته و موجب شده است تا همگان در برابر عظمتش سر تسليم فرود آورند. يكي از اين موارد اعجاز، اشاره به قدرت شفابخشي عسل در سوره نحل آيههاي 68 و 69 مي باشد. « وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُون ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونََ»
«و پروردگار تو به زنبور عسل وحي نمود كه از كوهها و درختان و داربستهايي كه (مردم) مي سازند خانههايي برگزين. سپس از تمام ثمرات (وشيره گلها) بخور و راههايي كه پروردگارت براي تو تعيين كرده است به راحتي بپيما از درون شكم آنها نوشيدني با رنگهاي مختلف خارج مي شود كه در آن شفا براي مردم است، به يقين در اين امر نشانه روشني براي جمعيتي است كه مي انديشند.»] 1[. در كتاب كافى آمده است: امام صادق عليه السلام فرمود: مردم به هيچ چيز مانند عسل، درمان نشده اند.
نيز از پيامبر اكرم نقل شده است كه «لم یستشف المریض بمثل شربة العسل» يعني «هیچ مریضی، به مانند نوشیدن عسل شفاء پیدا نمیكند.»» و همچنين «عسل داراي اثر درماني براي هر بيماري جسمي است و قرآن داراي اثر درماني براي بيماريهاي روحي است بنابراين هر دو را براي شما توصيه مي کنم»] 2[. در تاريخ پزشكي استفاده از عسل براي درمان زخمهاي انفكته پيشينه اي 2000 ساله دارد. در سال 50 قبل از ميلاد Dioscorides از عسل به عنوان دارويي موثر در درمان زخمهاي عميق و زخمهايي كه منجر به ايجاد حفره مي شده نام برده است. ابن سينا نيز از عسل براي ترميم زخمهاي سوختگي استفاده مي كرده است] 3[. در عصر حاضر به اثربخشي عسل در درمان زخمها و عفونتهاي جلدي مجددا پي برده شده است]4[. در پزشكي نوين، استفاده از عسل موضعي در درمان زخمها براي نخستين بار در سال 1989 و در Journal of Royal Society of Medicine مطرح شد]5[. در آن زمان شواهد اندكي در مورد اثربخشي عسل از ديدگاه پزشكي نوين وجود داشت اما با توجه به شواهد استفاده موفقيت آميز آن در درمان زخمها متخصصين علوم باليني به اين فكر افتادند تا در خصوص اثرات عسل بر روي زخمهاي عفوني و جراحي تحقيق نمايند]6[. از سوي ديگر گسترش موارد مقاومت دارويي به آنتي بيوتيكها به ويژه در بيماران مبتلا به بيماريهاي مزمن و ضعيف كننده سيستم ايمني و تمايل جامعه پزشكي به استفاده از درمانهاي كم عارضه براي اين گروه، سبب گرايش پزشكان به استفاده از درمانهاي سنتي و مرسوم در طب مكمل شد كه عسل يكي از كم عارضه ترين آنها محسوب مي شد ]7[. اين موضوع به انجام مطالعات باليني و تجربي در خصوص تاثير عسل بر بهبود زخم انجاميد. اين پژوهشها بر اثربخشي عسل در درمان زخمهاي انفكته مقاوم به درمانهاي كلاسيك، مهر تاييد گذارد]8[ و] 9[.
از اين روي، مطالعه حاضر با هدف معرفي يكي از جنبههاي اعجاز علمي قرآن يعني اثبات اثرات شفابخش عسل در پزشكي نوين انجام شده است.
روش كار
اين پژوهش از انواع پژوهشهاي مروري است و به بررسي اثرات شفابخشي عسل از ديدگاه طب نوين پرداخته است. بدين منظور اين مطالعه در چهار مرحله انجام شد. در مرحله نخست آيات و احاديث مربوط به عسل كه در آن به اثرات شفابخشي عسل اشاره شده بود بررسي و شناسايي شد. در مرحله دوم مطالعات مربوط به طب نوين در خصوص عسل و اثرات آن بر روي زخمهاي عفوني و جراحي بررسي و استخراج شد. بدين منظور از Databaseهاي موجود در منابع اينترنتي از سال 1980 تا 2009 به منظور آگاهی از روند مطالعات و پژوهشهاي انجام شده در مورد عسل و اثرات درماني آن استفاده شد و در اين راستا از واژگان كليدي Honey therapy و Wound Careو Topical Honeyاستفاده شد. در مرحله سوم تحليل و جمع بندي اطلاعات موجود در خصوص اثرات عسل بر زخمهاي عفوني و جراحي انجام شد و در نهايت فوايد استفاده از عسل در درمان زخمهاي انفكته ارائه گرديد.
نتايج
مطالعات اخير نشان داده است كه عسل داراي اثرات مهاري(inhibitory) بر روي حدود 60 گونه از باكتريها اعم از هوازي، بي هوازي، گرم مثبت و گرم منفي است]10 [. خاصيت ضد قارچ عسل بر روي برخي مخمرها و گونههاي آسپرژيلوس و پني سيليوم و همه ي درماتوفيتهاي شايع شناخته شده است]11 [. اثرات اسموتيك عسل، PH اسيدي آن، آزاد شدن مستمر پراكسيد هيدروژن در زخم انفكته آغشته به عسل، اجزاء فيتوكميكال عسل، تحريك افزايش تعداد لنفوسيتها و افزايش فعاليت فاگوسيتها وخاصيت آنتي باكتريال عسل در مطالعات مشاهده اي و مداخله اي متعددي نشان داده شده اند]12[ و ]13[ و ]14[. خواص آنتي ميكروبيال اثر موجب مي شود تا از رشد ميكروبها در محيط مرطوب زخم جلوگيري شود]15 [. عسل داراي اثرات مغذي است ضمن اين كه به كمك پديده اسمز موجب خروج لنف از داخل سلولها و نتيجتا كاهش التهاب و ورم در آنها مي شود. خاصيت اسموتيك عسل در تماس با زخم مانع از سخت و خشك شدن پانسمان شده و به اين ترتيب به هنگام تعويض پانسمان درد و يا آسيب بافتي ايجاد نخواهد شد]16 [. فقدان عوارض جانبي استفاده از عسل خود عامل مهم ديگري است كه جراحان و محققين را در استفاده از اين ماده طبيعي تشويق مي نمايد. چون برخلاف ديگر آنتي سپتيكهاي موضعي عسل هيچگونه آسيب بافتي را موجب نمي شود]17[. گزارشات حاصل از مشاهدات باليني نيز بيانگر آن بوده است كه با استفاده از عسل براي پانسمان زخمهاي عفوني، عفونت، التهاب، ورم و درد به سرعت بر طرف شده، بوي زخم كاهش يافته، بافتهاي نكروتيك و مرده جدا مي شوند. تشكيل بافت جوانه اي و اپيتليزاسيون آن تسريع مي شود و ترميم زخم با سرعت بيشتر و اسكار كمتري انجام مي شود]18 [.اين امر در مورد زخمهاي ناشي از سوختگي از اهميت بسياري برخوردار است چون پانسمان با عسل از ميزان اسكار سوختگي مي كاهد]19 [. كارآزماييهاي باليني تصادفي بسياري نشان داده است كه عسل در مقايسه با سيلورسولفاديازين و پانسمان با لايههاي پلي اورتان براي درمان مبتلايان به سوختگي از اثربخشي بيشتري برخوردار است]20 [. اسيديته عسل مي تواند سبب تحريك پروسه ترميم شود و در عين حال مي تواند به عنوان سدي براي محافظت زخم در برابر هجوم باكتريها عمل نمايد و به اين ترتيب از عفونت ثانويه زخم جلوگيري نمايد]21 [. مزيت ديگري كه استفاده از عسل گزارش شده است، اين است كه ماليدن عسل بر محل زخم سبب تميز شدن و دبريد شدن زخم مي گردد و به اين ترتيب نيازي به انجام اقدامات معمول جراحي براي بريدن و تخليه چرك از محل زخم نيست. در شرايط استفاده از آنتي سپتيكهاي كلاسيك، معمولا اولين اقدامي كه براي درمان زخمهاي انفكته انجام مي گيرد دبريدمان زخم يعني پاك كردن محل زخم از بافتهاي مرده و درناژ چرك و عفونت است حال آن كه استفاده از عسل، نياز به انجام چنين مداخلاتي را برطرف مي كند]22[ و ]23[ و ]24[. عسل قادر است ضمن تميز كردن محل زخم و دبريدمان آن سبب تخليه و درناژ آبسههاي چركي گردد]25 [. در طب كلاسيك براي تميز كردن محل زخم و قبل از انجام پانسمان از تركيبات ضدعفوني كننده مختلفي استفاده مي شود كه مي توان به پراكسيد هيدروژن رقيق شده، بتادين، كلرهگزيدين 1% و الكل رقيق شده اشاره نمود كه اثرات سايتوتوكسيك آنها ثابت شده استكاربرد عسل مي تواند اين اثرات جانبي را به حداقل رساند] 26[. مشاهدات باليني نشان داده است كه استفاده از عسل به عنوان ماده پوشاننده زخمهاي عفوني و پانسمان محل عمل جراحي، سبب استريل شدن محل زخم در طي 3 تا 6 روز مي شود ]27[و ]28[.
نتيجه گيري
يكي از مشكلاتي كه متخصصين علوم باليني به ويژه متخصصين رشتههاي جراحي با آن مواجهند، عفونت محل زخم است اين عفونت يا ناشي از اولسراسيون پوستي در نواحي مختلف بدن در اثر عوامل فيزيكي و شيميايي است و يا ثانويه به برشهاي ايجاد شده بر روي پوست (incision) براي انجام عمل جراحي است. بيماريهاي زمينه اي همچون ديابت، نارسايي كليه، سرطانها و بيماريهاي ضعيف كننده سيستم ايمني مي توانند زمينه ساز زخمهاي عفوني مقاوم به درمان باشند. از سوي ديگر متعاقب انجام عمل جراحي عوامل گوناگوني در ايجاد عفونت زخمهاي جراحي(wound infection Post-operative) مقاوم به درمان دخيل مي باشند كه از جمله اين عوامل مي توان به تكنيكهاي جراحي، ويرولانس ميكروبها و فاكتورهاي موضعي مثل له شدگي، تجمع سروما و ادم اشاره كرد. مطالعات انجام شده در خصوص اثرات شفابخش عسل در درمان زخمهاي عفوني مويد آن است كه استفاده از عسل موضعي براي دبريدمان و پانسمان محل زخم در بيماراني كه داراي زخمهاي مقاوم به انواع آنتي بيوتيكهاي وسيع الطيف هستند، مي تواند ضمن درمان وجلوگيري از گسترش عفونت، فرآيند ترميم زخم را تسريع نموده و از ايجاد عوارض حاصله مثل زخم بستر (Bed Sore)، سپتي سمي و يا قطع عضو جلوگيري نمايد و اين مويد بعد ديگري از ابعاد اعجاز قرآن مجيد است كه در بيش از هفت صد سال پيش به اثرات درماني عسل اشاره كرده است. اثرات درماني ماده اي كه در سايه پيشرفت دانش بشري تنها به بخش اندكي از خواص آن پي برده شده است.
منابع
1- قرآن كريم، سوره نحل آيههاي 68 و 69
2- http://www.roham.ws/web/ftopict-2453.html#ixzz0eB43hE4P
3- واسعي نرگس، جهانگيري كتايون، بررسي مداخله اي درمان موضعي با عسل پس از عمل جراحي در مبتلايان به سينوس پايلونيدال، پايش، سال هفتم شماره چهارم، پاييز ١٣٨۷ صص375-378
4- Molan, PC. Honey for the treatment of infections. The New Zealand Beekeeper 1992; 216:19-20. [Reprinted in Bee Informed 1996: 3: 6-9]
5- Zumla A, Lulat A. Honey - a remedy rediscovered. J R Soc Med 1989; 82:384-385.
6- Greenwood D. Sixty years on: antimicrobial drug resistance comes of age. Lancet 1995; 346(Supplement 1):s1.
7- Forrest RD. Early history of wound treatment. J R Soc Med 1982; 75:198-205.
8- Molan, P. C. "A brief review of the use of honey as a clinical dressing." The Australian Journal of Wound Management, 6 (4): 148-158, 1998.
9- Armon PJ. The use of honey in the treatment of infected wounds. Trop Doct 1980; 10:91.
10-Molan PC. The antibacterial activity of honey: the nature of the antibacterial activity. Bee World 1992; 73: 5-28 Bose B. Honey or sugar in treatment of infected wounds? Lancet 1982; 1: 963
11- Pruitt KM, Reiter B. Biochemistry of peroxidase system: antimicrobial effects. In: Pruitt KM, Tenovuo JO. The Lactoperoxidase System: Chemistry and Biological Significance. Marcel Dekker: New York, 1985: 144-78
12- Abuharfeil N, Al-Oran R, Abo-Shehada M. The effect of bee honey on the proliferative activity of human B- and T-lymphocytes and the activity of phagocytes. Food and Agriculture Immunology 1999; 11: 169-77
13- Molan P, Brett M. Honey has potential as a dressing for wounds infected with MRSA, The Second Australian Wound Management Association Conference, Brisbane, Australia, 18-21 March, 1998, 1998.
14- Dumronglert E. A follow-up study of chronic wound healing dressing with pure natural honey. J Nat Res Counc Thail 1983; 15(2):39-66
15- Chirife J, Herszage L, Joseph A, Kohn ES. In vitro study of bacterial growth inhibition in concentrated sugar solutions: microbiological basis for the use of sugar in treating infected wounds. Antimicrobial Agents and Chemotherapy 1983; 23: 766-73
16- Yang KL. The use of honey in the treatment of chilblains, non-specific ulcers, and small wounds. Chin Med J 1944; 62:55-60.
17- Robson V, Ward RG, Molan PC. The use of honey in split-skin grafting. 10th Conference of the European Wound Management Association, 2000; Harrogate, UK
18-Dunford C, Cooper R, Molan P. Using honey as a dressing for infected skin lesions. Nursing Times 2000; 96: 7-9
19. Subrahmanyam M. A prospective randomised clinical and histological study of superficial burn wound healing with honey and silver sulfadiazine. Burns 1998; 24(2):157-161.
20- Subrahmanyam M. Topical application of honey in treatment of burns. Br J Surg 1991; 78(4):497-498.
21- Bergman A, Yanai J, Weiss J, Bell D, David MP. Acceleration of wound healing by topical application of honey. An animal model. Am J Surg 1983; 145:374-376.
22- Efem SEE. Clinical observations on the wound healing properties of honey. Br J Surg 1988;
23- Vardi A, Barzilay Z, Linder N, Cohen HA, Paret G, Barzilai A. Local application of honey for treatment of neonatal postoperative wound infection. Acta Paediatr 1998; 87(4):429-432.
24- Willix DJ, Molan PC, Harfoot CJ. A comparison of the sensitivity of wound-infecting species of bacteria to the antibacterial activity of manuka honey and other honey. J Appl Bacteriol 1992; 73:388-394.
25- Bergman A, Yanai J, Weiss J, Bell D, David MP. Acceleration of wound healing by topical application of honey. An animal model. Am J Surg 1983; 145:374-376.
26- Bulman MW. Honey as a surgical dressing. Middlesex Hosp J 1955; 55:188-189.
27- Cavanagh D, Beazley J, Ostapowicz F. Radical operation for carcinoma of the vulva. A new approach to wound healing. J Obstet Gynaecol Br Commonw 1970; 77(11):1037-1040.
28- Braniki FJ. Surgery in Western Kenya. Ann R Coll Surg Engl 1981; 63:348-352.
29- Efem S E E. Clinical observations on the wound healing properties of honey. Br J Surg 1988