فرآیند شکل گیری کوه‌ها و نقش آن در پایداری زمین از منظر قرآن و علم

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَٰرًا وَسُبُلًا لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

و در زمین، کوه‌های ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد؛ و نهرها و راه‌هایی ایجاد کرد، تا هدایت شوید.

آیه 15 سوره نحل

چکیده

از مهمترین واژه‌هایی که خداوند برای اشاره به کوه‌ها در قرآن به کار برده، واژه رواسی است. در آیات متعددی از قرآن کریم ایجاد رواسی موجب جلوگیری از لرزش و اضطراب زمین معرفی شده است. اینکه واژه رواسی در بردارنده چه ویژگی‌هایی است و اشاره به کدام یک از انواع کوه‌ها دارد و نیز چگونگی تاثیر آن بر پایداری و عدم لرزش زمین از دیدگاه زمین‌شناسی موضوعی است که در این نوشتار درصدد بررسی آن هستیم تا در نهایت مشخص نماییم که اشارات قرآن به رواسی، ویژگی‌ها و پدیده‌های همراه آن و نیز نقش آن در پایداری پوسته زمین می‌تواند از مصادیق اعجاز علمی قرآن به شمار آید یا خیر.

کلید واژه‌ها

رواسی، کوه، پایداری زمین، اعجاز علمی قرآن

مقدمه

کوه‌ها یکی از آفریده‌های شگفت انگیز خداوند هستند که در آیات متعددی به عنوان نماد و مثالی از عظمت و استواری مطرح گردیده‌اند. کوه در آیات قرآن با الفاظ جبل ، رواسی، اعلام و طود آمده است.

خداوند متعال در 9 آیه از آیات قرآن کریم درباره پدیده‌ای به نام «رواسی»، چگونگی تشکیل آن و نقش آن در پایداری و تکامل زمین سخن می‌گوید. با بررسی و دقت در این آیات در می‌یابیم که خداوند به نکات بسیار جالبی درباره نحوه تشکیل کوه‌ها و علم زمین‌شناسی اشاره کرده است که جای تحقیق و بررسی گسترده‌ای دارد تا جلوه‌ای دیگر از اعجاز و شگفتی قرآن نمودار گردد.

رواسی در قرآن

ایجاد و شکل‌گیری رواسی در زمین با دو فعل «جعل» به معنای قرار دادن و «القی» به معنای افکندن آمده است. همچنین از پدیده دیگری به نام «مدّ الارض» یا همان کشش پوسته زمین در 3 آیه از این 9 آیه به عنوان پیش درآمد و مقدمه تشکیل رواسی نام برده شده است. در جدول زیر نحوه کاربرد پدیده رواسی با دو فعل «القی» و «جعل» و همچنین با پدیده‌های «مد الارض» و «مَید» (لرزش و اضطراب زمین) در آیات مختلف نشان داده شده است.

انواع کاربردهای رواسی در آیات قرآن
	رواسی + القی	رواسی + جعل
رواسی + مد الارض	وَٱلْأَرْضَ مَدَدْنَٰهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ شَىْءٍ مَّوْزُونٍ آیه 19 سوره حجر	وَهُوَ ٱلَّذِى مَدَّ ٱلْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنْهَٰرًا وَمِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ ٱثْنَيْنِ يُغْشِى ٱلَّيْلَ ٱلنَّهَارَ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ آیه 3 سوره رعد
	وَٱلْأَرْضَ مَدَدْنَٰهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ آیه 7 سوره ق
رواسی + مَید (لرزش و اضطراب زمین)	وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَٰرًا وَسُبُلًا لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ آیه 15 سوره نحل	وَجَعَلْنَا فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَّعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ آیه 31 سوره انبیاء
	خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ آیه 10 سوره لقمان
رواسی + خصوصیات دیگر	------------------	أَمَّن جَعَلَ ٱلْأَرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلَٰلَهَآ أَنْهَٰرًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَٰسِىَ وَجَعَلَ بَيْنَ ٱلْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا أَءِلَٰهٌ مَّعَ ٱللَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ آیه 61 سوره نمل
		وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ شَٰمِخَٰتٍ وَأَسْقَيْنَٰكُم مَّآءً فُرَاتًا آیه 27 سوره مرسلات
		وَجَعَلَ فِيهَا رَوَٰسِىَ مِن فَوْقِهَا وَبَٰرَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَآ أَقْوَٰتَهَا فِىٓ أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَآءً لِّلسَّآئِلِينَ آیه 10 سوره فصلت

«رواسی» در لغت

واژه رواسی از ریشه (ر، س، حرف معتل) است که بر ثبات دلالت می‌نماید. فعل این ریشه «رسا، یرسو» به معنای ثابت بودن، پایدار و استوار بودن است. همچنین فعل «رسا» درباره لنگر انداختن و ساکن شدن کشتی نیز به کار رفته است. «رست السفینة» به این معناست که کشتی در آب ساکن شد و دیگر حرکت ندارد. «مرساة» نیز همان لنگر کشتی است که با طناب بسته شده و به دریا انداخته می‌شود و به وسیله آن کشتی نگه داشته شده و در آب بی حرکت می‌ایستد. از این ماده واژه مُرسی نیز در قرآن آمده است. این واژه مصدر از «أرسيت السفينة» است. چنانکه در آیه

وَقَالَ ٱرْكَبُوا۟ فِيهَا بِسْمِ ٱللَّهِ مَجْر۪ىٰهَا وَمُرْسَىٰهَآ إِنَّ رَبِّى لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ

او گفت: «به نام خدا بر آن سوار شوید! و هنگام حرکت و توقف کشتی، یاد او کنید، که پروردگارم آمرزنده و مهربان است!»

آیه 41 سوره هود

نیز درباره سکون و از حرکت باز ایستادن کشتی نوح به کار رفته است . ابن منظورمی‌گوید: «أَرْسَيْتُ الوَتِدَ في الأَرض» به معنای کوبیدن میخ در زمین و «رَسَا الجَبَلُ يَرْسُو» به معنای ثابت شدن ریشه کوه در زمین است.

واژه رواسی جمع «راسیة» اسم فاعل از این ماده بوده و به معنای ثابت، استوار و لنگر انداخته است. لفظ رواسی صفتی است برای چیزهایی که ثابت و استوار باشند، ولی به دلیل کثرت استعمال در مورد کوه‌ها، معنای جبال در آن غلبه یافته است، به صورتی که اگر لفظ رواسی بدون ذکر موصوف آن به کار رود، از آن معنای جبال فهمیده می‌شود . از همین روست که اکثر مفسران رواسی را به معنای کوه‌های ثابت و استوار دانسته‌اند اما با این وجود نمی‌توان معنای اصلی این واژه را که می‌تواند به هر چیز ثابت و استواری اطلاق شود، نیز از نظر دور داشت.

با توجه به آنچه که در معنای لغوی ریشه رواسی و کاربردهای مختلف آن گفته شد، می توان ویژگی‌های زیر را برای این واژه محتمل دانست:

• ثابت و پابرجا بودن

• ریشه داشتن در چیزی؛ زیرا اینکه فعل این ماده یعنی «رسا» برای لنگر انداختن یا کوبیده شدن میخ به کار می‌رود، می‌تواند نشان دهد که ثابت شدن در این ماده همراه با نفوذ و ریشه پیدا کردن (در چیزی) است.

• ثابت ماندن روی یک جسم سیال؛ زیرا اینکه فعل این ماده برای ثابت و ساکن شدن کشتی روی آب یا ابر در هوا به کار رفته، می‌تواند نشان دهد که ثابت شدن در این ماده معمولاً به معنای ثابت شدن یک جسم روی یک ماده سیال است، همانند کشتی روی آب، یا ابر در هوا.

• ثابت ماندن در عین وجود حرکت‌های جزئی؛ همانند ثابت شدن کشتی روی آب که حرکت‌های جزئی دارد، ولی در کل ثابت است.

ویژگی‌های «رواسی» در آیات

به منظور شناخت هرچه بیشتر پدیده‌ای که خداوند از آن با لفظ «رواسی» یاد می‌نماید، می‌بایست چگونگی کاربرد این واژه در آیات مختلف را بررسی کرده و ویژگی‌های مربوط به آن را شناسایی نماییم. این ویژگی‌ها به اختصار عبارتند از:

• واژه «رواسی» همواره به صورت جمع به کار رفته است.

• «رواسی» همواره به صورت نکره به کار رفته است.

• این واژه همواره در سیاق آیات مربوط به آفرینش آسمان و زمین آمده است.

• «رواسی» تنها با دو فعل القی و جعل به کار رفته است.

ویژگی‌های «جبال» در آیات

چنانکه گفته شد، مهمترین الفاظی که برای کوه‌ها در قرآن به کار رفته است، الفاظ «جبال» و «رواسی» است. روشن است که شناخت ویژگی‌های «جبال» و مقایسه آن با «رواسی» می‌تواند راهگشای ما در جهت شناخت بهتر پدیده «رواسی» باشد. بدین منظور به بررسی و تحلیل ویژگی‌های «جبال» در آیات قرآن پرداخته و در قسمت بعد، علت تفاوت این ویژگی‌ها با ویژگی‌های «رواسی» را بیان می‌نماییم:

1. واژه «جبال» به هر دو صورت مفرد و جمع به کار رفته است؛ کاربرد مفرد آن در مواردی است که منظور، یک کوه یا کوه خاصی است .

وَإِذْ نَتَقْنَا ٱلْجَبَلَ فَوْقَهُمْ كَأَنَّهُۥ ظُلَّةٌ وَظَنُّوٓا۟ أَنَّهُۥ وَاقِعٌۢ بِهِمْ خُذُوا۟ مَآ ءَاتَيْنَٰكُم بِقُوَّةٍ وَٱذْكُرُوا۟ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

و (نیز به خاطر بیاور) هنگامی که کوه را همچون سایبانی بر فراز آنها بلند کردیم، آنچنان که گمان کردند بر آنان فرود می‌آمد؛ (و در همین حال، از آنها پیمان گرفتیم و گفتیم:) آنچه را (از احکام و دستورها) به شما داده‌ایم، با قوّت (و جدیت) بگیرید! و آنچه در آن است، به یاد داشته باشید، (و عمل کنید،) تا پرهیزگار شوید!

آیه 171 سوره اعراف

ولی در مواردی که به طور کلی از کوه سخن به میان می‌آید، همواره به صورت جمع به کار می‌رود.

وَإِلَى ٱلْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ

و به کوه‌ها که چگونه در جای خود نصب گردیده!

آیه 19 سوره غاشیه

2. جبال غالباً به صورت معرفه به کار رفته است، ولی در دو مورد زیر به صورت نکره آمده است:

• در سوره نور و آیه 43 ... وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فيها مِنْ بَرَدٍ... برای تشبیه ابرهای مولد تگرگ به کوه و نشان دادن کوه مانندی آنها، خداوند به جای لفظ ابر از کوه‌هایی که در آسمان است و تگرگ از آنها می‌بارد، سخن می‌گوید.

• در سوره سبأ، آیه 10... يا جِبالُ أَوِّبي‏ مَعَهُ ...کوه مورد خطاب قرار گرفته و منادای نکره مقصوده است و می‌توان گفت که در حکم معرفه به حساب می‌رود.

3. کاربرد جبال تنها در سیاق آیات مربوط به آفرینش آسمان و زمین نیست، بلکه در موارد و موضوعات متعدد و گوناگونی به کار رفته است، از قبیل:

• آیات مربوط به ابتدای خلقت

أَلَمْ نَجْعَلِ ٱلْأَرْضَ مِهَٰدًا

آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟!

آیه 6 سوره نبأ

وَٱلْجِبَالَ أَوْتَادًا

و کوه‌ها را میخهای زمین؟!

آیه 7 سوره نبأ

وَٱلْجِبَالَ أَرْسَىٰهَا

و کوه‌ها را ثابت و محکم نمود!

آیه 32 سوره نازعات

• آیات مربوط به زمان کنونی و دوره استقرار انسان‌ها بر روی زمین

فَفَهَّمْنَٰهَا سُلَيْمَٰنَ وَكُلًّا ءَاتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُۥدَ ٱلْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَٱلطَّيْرَ وَكُنَّا فَٰعِلِينَ

ما (حکم واقعی) آن را به سلیمان فهماندیم؛ و به هر یک از آنان (شایستگی) داوری، و علم فراوانی دادیم؛ و کوه‌ها و پرندگان را با داوود مسخّر ساختیم، که (همراه او) تسبیح (خدا) می‌گفتند؛ و ما این کار را انجام دادیم!

آیه 79 سوره انبیاء

وَتَنْحِتُونَ مِنَ ٱلْجِبَالِ بُيُوتًا فَٰرِهِينَ

و از کوه‌ها خانه‌هایی می‌تراشید، و در آن به عیش و نوش می‌پردازید!

آیه 149 سوره شعراء

وَلَا تَمْشِ فِى ٱلْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّكَ لَن تَخْرِقَ ٱلْأَرْضَ وَلَن تَبْلُغَ ٱلْجِبَالَ طُولًا

و روی زمین، با تکبر راه مرو! تو نمی‌توانی زمین را بشکافی، و طول قامتت هرگز به کوه‌ها نمی‌رسد!

آیه 37 سوره اسراء

• آیات مربوط به برپایی قیامت و سرانجام جهان

يَوْمَ تَرْجُفُ ٱلْأَرْضُ وَٱلْجِبَالُ وَكَانَتِ ٱلْجِبَالُ كَثِيبًا مَّهِيلًا

در آن روز که زمین و کوه‌ها سخت به لرزه درمی‌آید، و کوه‌ها (چنان درهم کوبیده می‌شود که) به شکل توده‌هایی از شن نرم درمی‌آید!

آیه 14 سوره مزمل

وَتَكُونُ ٱلْجِبَالُ كَٱلْعِهْنِ ٱلْمَنفُوشِ

و کوه‌ها مانند پشم رنگین حلاّجی‌شده می‌گردد!

آیه 5 سوره قارعه

وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ ٱلْجِبَالِ فَقُلْ يَنسِفُهَا رَبِّى نَسْفًا

و از تو درباره کوه‌ها سؤال می‌کنند؛ بگو: «پروردگارم آنها را (متلاشی کرده) برباد می‌دهد!

آیه 105 سوره طه

وَيَوْمَ نُسَيِّرُ ٱلْجِبَالَ وَتَرَى ٱلْأَرْضَ بَارِزَةً وَحَشَرْنَٰهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا

و روزی را به خاطر بیاور که کوه‌ها را به حرکت درآوریم؛ و زمین را آشکار (و مسطح) می‌بینی؛ و همه آنان [= انسانها] را برمی‌انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد!

آیه 47 سوره کهف

4. جبال با فعل‌های متعددی از قبیل جعل، نُصب، سَیَّر، اَرسا، نسف، حُمل، سجد، خرَّ، زال، مرَّ و ... به کار رفته است که این نشان دهنده عمومیت و تنوع کاربرد آن در موضوعات و موقعیت‌های مختلف است.

تفاوت رواسی و جبال در آیات

با توجه به ویژگی‌های گفته شده برای جبال و رواسی این سوال مطرح می‌شود که آیا به کارگیری دو واژه متفاوت برای کوه‌ها یعنی رواسی و جبال به این معناست که این دو واژه بر دو نوع کوه مختلف دلالت دارند. در پاسخ باید گفت که:

• به نظر می‌رسد با توجه به ویژگی‌های جبال و رواسی، جبال لفظ عامی برای کوه‌هاست که در سیاق‌های متفاوت و دوره‌های زمانی گذشته، حال و آینده به کار رفته و محدود به دوره خاصی نیست. اما واژه رواسی تنها محدود به دوره زمانی ابتدای خلقت و شکل گیری زمین است. به عبارت دیگر رواسی نامی است که خداوند برای اشاره به فرآیند تشکیل کوه‌ها و استواری و ریشه‌دار بودن آنها برگزیده است.
• نکره آمدن واژه رواسی بیانگر آن است که رواسی پدیده شناخته شده و مالوفی برای انسان نیست، زیرا مربوط به دوره‌ای است که هنوز خبری از حضور انسان‌ها بر روی زمین نبوده است، درست بر خلاف جبال که برای کوه‌ها در همه ادوار زمانی به کار رفته و یکی از این دوره‌ها، دوره استقرار انسان بر روی زمین است.
• اگر رواسی و جبال دو گونه متفاوت از کوه‌ها بودند، آنگاه می‌بایست در آیات مربوط به برپایی قیامت خداوند سرنوشت هر دو دسته را مطرح می‌کرد، زیرا صاف و هموار کردن زمین و تبدیل آن به دشتی بدون پستی و بلندی که در آیات آمده است، میسر نیست، مگر با فروپاشی همه انواع کوه‌ها از جمله رواسی و جبال. به همین خاطر عدم ذکر رواسی در حوادث قیامت خود می‌تواند بهترین دلیل باشد بر اینکه لفظ جبال دربردارنده رواسی و اعم از آن است.
• تفاوت کاربرد رواسی و جبال با فعل‌های مختلف نیز دقیقاً همین نکته را می‌رساند که رواسی مربوط به فرآیند تشکیل کوه‌ها و جبال نام عامی برای کوه‌ها در کلیه حالات آنهاست. چراکه رواسی تنها با دو فعل جعل و القی به کار رفته است که بیانگر نحوه پیدایش آن هستند، درحالیکه جبال با فعل‌های متعددی که هریک بیانگر حالات مختلف کوه‌ها هستند، به کار رفته است.

بدین ترتیب به نظر می‌رسد اینکه واژه رواسی اشاره به گونه‌ای از جبال یا فرآیند تشکیل آن داشته باشد و جبال لفظی عام برای کوه‌ها و دربردارنده رواسی باشد، مطلبی است که به خوبی می‌تواند پاسخ گوی سوالات مطرح شده درباره رواسی و جبال بوده و انطباق مناسبی با ویژگی‌های این دو واژه در آیات داشته باشد.

نحوه شکل گیری «رواسی»

واژه «رواسی» در 9 آیه از آیات قرآن به کار رفته که در 5 آیه به همراه فعل «جعل» به معنای قرار دادن و در 4 آیه با فعل «القی» به معنای افکندن آمده است. به کار رفتن فعل «القی» به جای «جعل» در برخی از آیات برای بیان نحوه پیدایش کوه‌ها تا حدودی سوال‌انگیز است. از این رو باید علت استعمال را در معنای لغوی و نحوه به کارگیری آن در آیات جستجو کرد.

فعل «القی» در لغت

فعل القی از ریشه (ل،ق،ی) به معنای رو به رو شدن و برخورد کردن با چیزی است راغب می‌گوید: القاء به معنای افکندن و انداختن چیزی است به محلی که می‌بینی، سپس در عرف به هر انداختنی گفته شده است. اصل این ماده به معنای رو به رو شدن و مقابله به همراه ارتباط است و مفاهیم رویت، مواجهه و برخورد کردن از آثار این اصل است. اما وقتی این ماده به صورت متعدی به کار می‌رود، مفاهیم انداختن، افکندن، قرار دادن، رساندن یا املاء از آن استنباط می‌شود. متعدی به کار بردن لقاء دلالت دارد بر قرار دادن شیئی در مقابل شیئ دیگر و این همان معنای جا به جا کردن است. بنابراین می‌توان گفت در تعبیر به انداختن و افکندن مسامحه وجود دارد و صحیح، همان جا به جا کردن است.

به عبارت دیگر می‌توان گفت که از آنجا که مجرد این ماده به معنای روبه رو شدن با چیزی است، متعدی آن به معنای رو به رو کردن و قرار دادن دو چیز رو به روی هم است و مفاهیم انداختن، قرار دادن و ابلاغ و... از این مفهوم ریشه‌ای در این ماده نشات گرفته‌اند. بنابراین واژه القی می‌تواند هر دو معنای «انداختن و افکندن» (لزوماً به معنای انداختن از بالا به پایین نیست و می‌تواند در جهات مختلف باشد، زیرا چنین خصوصیتی در معنا و کاربردهای این واژه ذکر نشده، بلکه گفته شده که به هر انداختنی اطلاق می‌شود.) و «قرار دادن» (جعل) را داشته باشد.

با توجه به این موضوع می‌توان سه احتمال در نحوه شکل‌گیری و ایجاد رواسی مطرح است:

• آمدن دو فعل متفاوت «القی» و «جعل» به همراه رواسی بیانگر دو گونه بودن نحوه شکل‌گیری رواسی باشد.

• با توجه به سیاق مشترکی که هر دو فعل در آن به کار رفته‌اند، «القی» به همان معنای «جعل» باشد، چنانکه لغت نیز اقتضای آن را دارد.

وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَٰرًا وَسُبُلًا لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

و در زمین، کوه‌های ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد؛ و نهرها و راه‌هایی ایجاد کرد، تا هدایت شوید.

آیه 15 سوره نحل

وَجَعَلْنَا فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَّعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ

و در زمین، کوه‌های ثابت و پابرجایی قرار دادیم، مبادا آنها را بلرزاند! و در آن، درّه‌ها و راه‌هایی قرار دادیم تا هدایت شوند!

آیه 31 سوره انبیاء

• این احتمال هم وجود دارد که فعل «القی» در واقع به معنای «جعل» باشد و حکایت از ایجاد و شکل‌گیری رواسی داشته باشد، با این تفاوت که خداوند با به کار بردن تعبیر «القی» به این مساله نیز اشاره‌ای دارد که منشاء تشکیل رواسی در واقع همان حرکت و جا به جایی و مواجهه چیزهایی در زمین است. به عبارت دیگر القی بار معنایی بیشتری را به مخاطب القا کرده و علاوه بر اشاره کلی به ایجاد و شکل‌گیری (جعل) رواسی، به جزئیاتی از نحوه این شکل‌گیری که در اثر جابه‌جایی صفحات زمین بوده، نیز اشاره دارد. این نکته نیز شایان ذکر است که جابه‌جایی و حرکتی که در فعل «القی» نهفته است، می‌تواند هر دو جابه‌جایی افقی و عمودی را در بر بگیرد، زیرا چنانکه گفته شد، محدودیتی از نظر جهت حرکت و افکندن در معنای این فعل وجود ندارد.

به نظر می‌رسد که احتمال سوم، پاسخ مناسب‌تری برای نحوه شکل‌گیری رواسی از منظر آیات است، زیرا هم مشکل وجود سیاق مشترک آیات را حل می‌کند و هم پاسخ‌گوی علت استعمال فعل «القی» به جای «جعل» است.

حال با توجه به اینکه می‌توان از واژه «القی» بار معنایی حرکت و جا به جایی را استنباط کرد، این سوال مطرح می‌شود که منشاء این حرکت و جا به جایی در پوسته زمین که منجر به شکل‌گیری کوه‌ها شده است، چیست.

منشاء تشکیل رواسی

خداوند متعال در سه آیه، پیش از اشاره به شکل‌گیری رواسی، از پدیده‌ای با نام «مدّ الارض» نام می‌برد.

وَهُوَ ٱلَّذِى مَدَّ ٱلْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنْهَٰرًا وَمِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ ٱثْنَيْنِ يُغْشِى ٱلَّيْلَ ٱلنَّهَارَ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

و او کسی است که زمین را گسترد؛ و در آن کوه‌ها و نهرهایی قرار داد؛ و در آن از تمام میوه‌ها دو جفت آفرید؛ (پرده سیاه) شب را بر روز می‌پوشاند؛ در اینها آیاتی است برای گروهی که تفکر می‌کنند!

آیه 3 سوره رعد

وَٱلْأَرْضَ مَدَدْنَٰهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ شَىْءٍ مَّوْزُونٍ

و زمین را گستردیم؛ و در آن کوه‌های ثابتی افکندیم؛ و از هر گیاه موزون، در آن رویاندیم؛

آیه 19 سوره حجر

وَٱلْأَرْضَ مَدَدْنَٰهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ

و زمین را گسترش دادیم و در آن کوه‌هائی عظیم و استوار افکندیم و از هر نوع گیاه بهجت‌انگیز در آن رویاندیم،

آیه 7 سوره ق

برای دستیابی به دیدگاه صحیح درباره معنای این عبارت، باید به معنای لغوی واژه «مدّ» و همچنین یافته‌های علم زمین شناسی توجه نماییم.

«مدّ» در لغت

فعل «مددنا» و «مدّ» از ریشه «مدد» است که بر کشیدن چیزی در طول و اتصال شیئی به شیئ دیگر برای گسترش و طولانی کردن دلالت می‌نماید. راغب می‌گوید: اصل این ماده به معنای کشیدن است و مصطفوی آن را به معنای گسترش از خارج در یک جهت یا تمامی جهات می‌داند. ابن منظور نیز معنای جذب کردن و کشیدن را برای مصدر این ریشه یعنی «مدّ» مطرح می‌نماید و می‌گوید: «مددت الارض مدّاً» به معنای اضافه کردن خاک یا کود به زمین برای حاصل‌خیز کردن آن است. همچنین گفته شده که فعل «مدّ» برای هر شیئی که شیئ دیگری مثل آن، به آن وارد شود و آن را زیاد کند، به کار می‌رود. مهمترین ویژگی مشهود در معنای این واژه، ویژگی کشش و کشیدن است و نیز اضافه شدن دو چیز همگون به هم نیز از معانی این لغت است.

فرآیند شکل‌گیری کوه‌ها از منظر زمین‌شناسی

پوسته زمين قشر خارجی و بسيار نازک در ميان بخش‌های مختلف زمين است. پوسته زمين دو نوع می‌باشد که به نام پوسته قاره‌ای و اقيانوسی ناميده شده‌اند. پوسته قاره‌ای سبک‌تر بوده ضخامت زياد داشته و حداکثر ضخامت 70 کيلومتری در بخش‌هايی از آن گزارش شده است. اما پوسته اقيانوسی چگال‌تر و سنگين‌تر بوده و ضخامت کمتری (متوسط 6 کيلومتر) دارد. اگر اين ضخامت‌های پوسته را در مقابل اندازه شعاع زمين که بيش از 6000 کيلومتر است مقايسه نمائيم مشخص می‌شود که پوسته قاره‌ای و اقيانوسی بصورت ورقه‌های بزرگ همچون قطعات بزرگ يخ بر روی آب اقيانوس‌ها، بر روی گوشته مذاب در کنار هم شناورند.

با به اثبات رسيدن نظريه تکتونيک صفحه‌ای و حرکت قاره‌ها در ابتدای دهه 1970، علم زمين‌شناسی پی برد که در ميان ورقه‌ای پوسته زمين نيروهای متفاوت کششی، فشاری و برشی و حالت‌های ترکيبی از آن‌ها وجود دارد. علت بوجود آمدن اين نيروها از حرکت بسيار آرام ورق‌های تکتونيکی نسبت به هم منشاء می‌گيرد که در حد چند ميلی‌متر تا چندين سانتی‌متر در سال در بخش‌های مختلف است. ولی همين حرکت آرام باعث بوجود آمدن انرژی حرکتی بسيار گسترده در پوسته زمين می‌گردد که در امتداد همبری ورق‌ها در محل‌های زايش پوسته اقيانوسی، فرورانش آن‌ها و محل‌های تصادم صفحه‌های تکتونيکی و گسل‌های بزرگ به شکل زمين لرزه‌های ويرانگر و بروز سونامی‌های عظيم تظاهر می‌يابد.

شکل 1- کشش در مرزهای واگرای صفحات، شکافت پوسته قاره ای و تشکیل پوسته اقیانوسی

کوه‌ها به صورت کوهزادی و زنجيره ای در پوسته‌های قاره ای و اقيانوسی بوجود آمده‌اند. برای بوجود آمدن زنجيره کوه در پوسته قاره‌ای، ابتدا در پوسته قاره‌ای زمين در اثر کشش، شکافت و سپس کافت روی داده و حوضه رسوبی تشکيل می‌شود (شکل1). با پائين افتادن بخش فروافتاده در اثر کشش، آب، رسوبات را در آن آورده و روی هم انباشته می‌کند. بتدريج در اثر کشش بيشتر، بستر حوضه پائين افتاده و حوضه عميق‌تر می‌شود و می‌تواند باعث ايجاد شکاف‌های عميق در پوسته و ظهور سنگ‌های آتشفشانی گداخته از گوشته در مسير شکاف‌ها به درون اين حوضه‌های کششی شود. حال در حوضه‌ای اين‌چنين که در مناطق خاصی از پوسته زمين ساخته شده‌اند. در اثر کشش بيشتر پوسته قاره‌ای نازک شده و پاره می‌شود. در اين حالت مواد گوشته به تدريج ظاهر شده و پوسته اقيانوسی ساخته می‌شود. با ادامه کشش در راستای نفوذ سنگ‌ها از گوشته در شکاف ميان اقيانوسی پديد آمده و بتدريج بر اندازه گستره پوسته اقيانوسی افزوده می‌شود و گاهی اين گسترش به چند هزار کيلومتر می‌رسد (شکل1). با کم شدن توان کشش و خاموش شدن موتور حرکتی آن، بدليل سنگينی پوسته اقيانوسی در همبری با پوسته قاره‌ای به زير آن فرو رانده می‌شود (شکل2). با فرورانش پوسته اقيانوسی پديده مهمی روی می‌دهد. اول اينکه صفحه اقیانوسی کامل پایین رفته و برخورد قاره به قاره را خواهیم داشت که در نتیجه نهشته‌ها در حوضه رسوبی موجود در لبه فعال قاره‌ای شروع به چين خوردن کرده و از آب خارج می‌شوند و به تدريج ارتفاع می‌گيرند و کوه‌ها بصورت زنجيره‌ای در مقياس‌های چند هزار کيلومتری از قاره‌ای تا قاره ديگر تشکيل می‌شود. همين فرآیند در علم زمين شناسی به نام کوه‌زايی ناميده شده است.

شکل 2- برخورد دوصفحه اقیانوسی و قاره‌ای و فرآيند فرورانش صفحه اقیانوسی به زیر صفحه قاره‌ای که موجب کوهزایی می‌شود.

کوهزادهای اينچنين در پوسته زمين مورد مطالعه قرار گرفته‌اند که می‌توان به برخی از آنها اشاره کرد. کوهزاد آلپ-هيماليا که از غرب اروپا تا شرق آسيا ادامه دارد و کوه‌های زنيره‌ای البرز و زاگرس کشور ايران را نيز شامل می‌شود، نتيجه چنين فرآیند بزرگ کوهزايی است. در مورد کوهزاد آلپ-هيماليا مشخص شده که اين فرآیند از اواخر دوران اول زمين‌شناسی شروع شده و پس از دوره زمانی حدود 300 ميليون سال هنوز نيز فعال است و سالانه چندين سانتی متر بر ارتفاع آن در بخش‌های مختلف در آلپ اروپا، البرز، زاگرس يا هيماليا افزوده می‌شود. (شکل3)

شکل 3- بزرگترين زنجيره کوهها در لبه های فعال قاره ای در اثر فرورانش پوسته اقيانوسی بوجود آمده اند. (1) رشته کوه‌های آلپ-هيماليا، که از غرب اروپا تا آسيای جنوب شرقی امتداد دارد. (2) رشته کوه‌های کورديلر-آند در غرب آمريکا، از غرب کانادا شروع شده و تا جنوب غربی آمريکای جنوبی در شيلی ادامه می يابد. زنجيره کوه‌های ميان اقيانوسی با طول چند هزار کيلومتر در امتداد شکاف‌های ميان اقيانوسی بوجود آمده‌اند که مهمترين آنها در اقيانوس‌های آرام (3)، اطلس (4) و هند (5) قرار دارند.

مدّ الارض یا کشش در پوسته زمین

با توجه به توضیحاتی که درباره معنای لغوی واژه «مدّ» بیان شد، باید گفت که مهمترین ویژگی مشهود در معنای این واژه، ویژگی کشش و کشیدن است. از سوی دیگر با توجه به دانش فيزيک زمين که در بالا به آن اشاره شد، فعل و انفعالاتی که منجر به تشکیل کوه‌ها شده‌اند، نیز با کشش در پوسته زمین همراه بوده‌اند.

بنابراین به نظر می‌رسد که پدیده «مدّ الارض» در آیات قرآن، اشاره به کشش در پوسته زمین داشته باشد که نقش موثری در فرآیند تشکيل كوه‌ها دارد. همچنین با توجه به معنای اضافه شدن دو چیز همگون به هم که در واژه «مدّ» وجود دارد، این احتمال را هم می‌توان مورد توجه قرار داد که مدّ الارض اشاره‌ای نیز به گسترش و ساخته شدن صفحه‌های اقیانوسی جدید با نفوذ مواد گوشته در مرزهای واگرا داشته باشد. به نظر می‌رسد که واژه مدّ می‌تواند به زیبایی نفوذ مواد گوشته به پوسته زمین و زایش پوسته اقیانوسی جدید را برساند، زیرا در معنای آن داخل شدن چیزی به چیز شبیه خودش و گسترش و زیاد کردن آن، آمده است.

همانگونه که به طور خلاصه در بالا اشاره شد. کشش در پوسته زمين و بوجود آمدن رواسی در موقعيت‌های خاص تکتونيکی صورت می‌گيرد. که همه آنها با فرآیند کشش آغاز می‌گردد. کشش در پوسته قاره‌ای سبب کافت و ايجاد زنجيره حوضه‌های بزرگ می‌گردد که ابتدا درياهای کم عمق تشکيل می‌شوند و نهشته‌های مختلف رسوبی تخريبی مانند ماسه سنگ‌ها و نهشته‌های تبخيری مانند نمک‌ها تشکيل می‌شوند و سپس با ادامه کشش و فروافتادن کف حوضه نهشته‌های مختلف رسوبی شيميائی مثل کربنات‌ها و رس‌ها و مارن‌ها نهشته می‌شوند و در عمق‌های بيشتر سنگ‌های کف اقيانوسی مخصوص رسوبات مخصوص محيط‌های بسيار عميق تشکيل می‌شوند. رسوبات و مجموعه سنگ‌های فرونهشته در حوضه‌های کششی بصورت کمربندی طولانی در لبه‌های آرام قاره‌ای بوجود می‌آيند. در لبه‌های فعال قاره‌ای نيروهای تکتونيکی نهشته‌های موجود در حوضه‌های تشکيل شده را به شکل‌های مختلف چين داده و باعث ارتفاع گرفتن آنها و ايجاد کمربندهای کوهزايی می‌گردد.

نتیجه‌گیری

یکی از مهمترین واژه‌هایی که خداوند برای اشاره به کوهها در قرآن به کار برده است، واژه رواسی است. این واژه در 9 آیه از آیات قرآن به کار رفته که طریقه استعمال آن از نظر معرفه و نکره بودن، مفرد یا جمع بودن، سیاق آیات و نیز افعالی که به همراه آن آمده است، تفاوت بارزی با استعمال واژه جبال در آیات قرآن دارد. از مجموع این تفاوت‌ها چنین بر می‌آید که واژه جبال مفهومی کلی‌تر از رواسی داشته و به کوه‌ها در کلیه حالات آن اطلاق می‌شود، ولی رواسی واژه‌ای است که به کوه‌ها، تنها در دوره شکل‌گیری اولیه آنها اطلاق شده و به عبارت دیگر این واژه اشاره به کیفیت شکل‌گیری کوه‌ها دارد. به نظر می‌رسد که خداوند متعال با استعمال الفاظ رواسی و القی در آیاتی نظیر آیه 15 سوره نحل «وَ أَلْقى‏ فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَميدَ بِكُمْ» به حقایقی در تشکیل کوه‌ها اشاره می‌نماید که همگی با یافته‌های جدید علم زمین شناسی تایید می‌شوند.

با لفظ "رواسی"، قرار داشتن کوه‌ها و پوسته زمین روی لایه‌های سیال زیرین،ریشه‌دار بودن کوه‌ها در لایه‌های زیرین، نوع ثابت شدن کوه‌ها و پوسته زمین که به همراه حرکت‌های جزئی است را نشان می‌دهد و با لفظ القی اشاره به فرآیند تشکیل کوه‌ها می‌نماید که به همراه جابه‌جا شدن و حرکت قطعات پوسته و برخورد و مواجهه آنها با هم بوده است. این حرکت و جا به جایی تدریجی پوسته منجر به جا به جایی و حرکت کوه‌ها هم به صورت افقی و هم به صورت عمودی می‌گردد.

همچنین دقت در معنای لغوی مدّ الارض که به عنوان مقدمه ایجاد رواسی در قرآن مطرح شده، هماهنگی شگفت انگیز آن را با پدیده کشش در پوسته زمین نشان می‌دهد، که خود عاملی برای تشکیل زنجیره کوه‌هاست.

پانویس و منابع

1. آذرنوش آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی- فارسی بر اساس فرهنگ عربی- انگلیسی هانس ور، نشر نی، تهران، 1379ش.

2. ابن فارس، مقاییس فی اللغه، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1414ق.

3. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر، بيروت، چاپ سوم، 1414 ق.

4. ابو حيان محمد بن يوسف، البحر المحيط فى التفسير، دار الفكر، بيروت، 1420 ق.

5. ابو عبيده معمر بن مثنى، مجازالقرآن، مكتبة الخانجى، قاهره، 1381ق.

6. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم (الدار الشامية – دمشق) بيروت، چاپ اول، 1412 ق.

7. طباطبايى سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

8. طبرسى فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.

9. طوسى محمد بن حسن، التبيان فى تفسير القرآن، دار احياء التراث العربى، بيروت، بی تا

10. فراهيدى خليل بن احمد، كتاب العين، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

11. مصطفوى حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360 ش.

12. مغنيه محمد جواد، تفسير الكاشف، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1424 ق.

13. Cliff Ollier, Colin Pain,The Origin of Mountains, Routledge, 2004.

14. Philip Kearey, Keith A. Klepeis, Frederick J. Vine،Global tectonics,2009.