نور خورشید نور اصلی، نور ماه نور بازتابی از منظر قرآن و علم: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۱۵۴: | خط ۱۵۴: | ||
بدین ترتیب با توجه به مجموع آنچه که گفته شد، باید گفت که شکی نیست که نور اعم از ضیاء بوده و اسمی عام برای اصل این کیفیت است. از ویژگی‌های نور آن است که ذو مراتب و قابل شدت و ضعف بوده و بر روشنایی ذاتی و اکتسابی و نیز مادی و معنوی دلالت دارد. از این رو تشخیص ویژگی و نوع نور در هر موضع، بستگی به قرائن و سیاق کلام دارد. اما ضیاء مصداقی از نور است که در آن یا جنبه شدت و قوت نور و یا جنبه انتشار و بروز و ظهور نور منوط به موقعیتی که در آن به کار می‌رود، مورد نظر است. برخی معتقدند که به کار بردن نور در مقابل ضیاء نشان می‌دهد که منظور از نور، نور کم و ضعیف است <ref>ابن عاشور، ج11، ص19</ref>. همچنین از تقابل نور و منیر با واژه سراج می‌توان به نتایجی دست یافت که در قسمت بعد بررسی می‌نماییم. | بدین ترتیب با توجه به مجموع آنچه که گفته شد، باید گفت که شکی نیست که نور اعم از ضیاء بوده و اسمی عام برای اصل این کیفیت است. از ویژگی‌های نور آن است که ذو مراتب و قابل شدت و ضعف بوده و بر روشنایی ذاتی و اکتسابی و نیز مادی و معنوی دلالت دارد. از این رو تشخیص ویژگی و نوع نور در هر موضع، بستگی به قرائن و سیاق کلام دارد. اما ضیاء مصداقی از نور است که در آن یا جنبه شدت و قوت نور و یا جنبه انتشار و بروز و ظهور نور منوط به موقعیتی که در آن به کار می‌رود، مورد نظر است. برخی معتقدند که به کار بردن نور در مقابل ضیاء نشان می‌دهد که منظور از نور، نور کم و ضعیف است <ref>ابن عاشور، ج11، ص19</ref>. همچنین از تقابل نور و منیر با واژه سراج می‌توان به نتایجی دست یافت که در قسمت بعد بررسی می‌نماییم. | ||
=خورشید؛ سراجی درخشان= | =خورشید؛ سراجی درخشان= | ||
خداوند متعال در چندین آیه از آیات قرآن، خورشید را به عنوان سراج معرفی | خداوند متعال در چندین آیه از آیات قرآن، خورشید را به عنوان سراج معرفی می‌نماید. واژه «سراج» در لغت به معنای چراغ و مصباح آمده است <ref>فیومی، احمد، ج2، ص272</ref><ref> طریحی، ج2، ص309</ref>. راغب می‌گوید: سراج به معنای هر چیزی است که با فتیله و روغن روشن می‌شود و سپس به هر شئ روشن کننده و نورانی گفته شده است<ref>راغب، ص406</ref>. در آیه 16 سوره نوح خورشید به عنوان سراج و در مقابل آن، ماه به عنوان نوری در هفت آسمان ذکر شده است: | ||
«وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» (نوح/16) | «وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» (نوح/16) | ||
و ماه را در ميان آنها | |||
ابن عاشور بر آن است که توصیف قمر به وسیله مصدر، به جهت مبالغه بوده و بدین معناست که گویی ماه عین نور است. در عبارت «جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» خورشید به سراج تشبیه شده که با توجه به حذف وجه شبه و ادات تشبیه، به آن، تشبیه بلیغ گفته | و ماه را در ميان آنها روشنايىبخش گردانيد و خورشيد را [چون] چراغى قرار داد. | ||
ابن عاشور بر آن است که توصیف قمر به وسیله مصدر، به جهت مبالغه بوده و بدین معناست که گویی ماه عین نور است. در عبارت «جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» خورشید به سراج تشبیه شده که با توجه به حذف وجه شبه و ادات تشبیه، به آن، تشبیه بلیغ گفته می‌شود<ref>ابن عاشور، ج29، ص188</ref>. اما در مورد اینکه وجه شباهت خورشید و سراج در چیست، آراء مختلفی مطرح شده است: | |||
*برخی صرف روشن کردن و زدودن تاریکی را وجه شبه دانسته‌اند <ref>طبرسی، ج10، ص546</ref><ref> زمخشری، ج4، ص618</ref><ref> قمی مشهدی، ج13، ص457</ref><ref> ابوحیان، ج10، ص284، طریحی، ج2، ص309</ref> البته این دیدگاه با این مشکل مواجه است که اگر خورشید به دلیل روشن کردن محیط به چراغ تشبیه شده، پس چرا ماه با وجود روشنایی بخشی در شب، به چراغ تشبیه نشده است. برای زدودن این اشکال عده‌ای چنین گفته‌اند که چون نور خورشید شدیدتر از نور ماه است به چراغ تشبیه شده است، اما روشن است که این پاسخ، چندان قانع کننده نیست، زیرا سراج الزاماً به چراغ بسیار پرنور گفته نمی‌شود و از همین روست که خداوند نیز در آیه 13 سوره نبأ خورشید را به «سراج وهاج» یعنی چراغ مشتعل و بسیار درخشنده<ref>طوسی، ج10، ص241</ref><ref> زمخشری، ج4، ص686</ref><ref> طبرسی، ج10، ص638</ref> تشبیه می‌کند. چراکه اگر در معنای سراج درخشندگی بسیار وجود داشت، افزودن صفت وهاج به آن لغو و بیهوده بود. بنابراین به نظر می‌رسد که صرف روشنایی بخشی نمی‌تواند وجه شبه مناسبی برای تشبیه خورشید به سراج باشد و باید ویژگی مشترکی میان خورشید و چراغ جستجو کرد که در ماه نباشد. | |||
*برخی روشنایی به همراه حرارت را به عنوان وجه شبه در این عبارت مطرح کرده‌اند<ref>فضل الله، ج23، ص130</ref><ref> هیتو، ص186</ref>البته درست است که روشنایی بخشی و حرارت ویژگی‌هایی هستند که هم در خورشید و هم در چراغ یافت می‌شوند، ولی این نکته نیز شایان ذکر است که نقش اساسی چراغ در واقع روشنایی بخشی است، هرچند که حرارت اندکی نیز در کنار آن تولید می‌شود، ولی کسی از چراغ به عنوان وسیله‌ای برای گرمایش استفاده نمی‌کند و این درست بر خلاف خورشید است که نقش حرارت و انرژی بخشی آن، هم تراز نقش روشنایی بخشی آن است. | |||
*عده‌ای نیز مصدر و تولید کننده نور بودن را وجه شبه خورشید و چراغ معرفی کرده‌اند<ref>ابن عاشور، ج29، ص189</ref><ref> کاشف، ج7، ص429</ref> <ref>مکارم، ج25، ص76</ref> این وجه شبه با توجه به اینکه هم ویژگی مشترک خورشید و سراج را نشان می‌دهد و هم بیانگر نقطه افتراق خورشید و ماه است، به نظر مناسبت بیشتری با مجموع آیه دارد. | |||
برخی از مفسران از تقابل کاربرد سراج برای خورشید و نور برای ماه چنین نتیجه گرفته‌اند که نور ماه، بر خلاف خورشید اکتسابی است. به عبارت دیگر این دسته برآنند که سراج بودن شمس به این نکته اشاره دارد که نور ماه اکتسابی است و از خورشید گرفته شده است <ref>نیشابوری، ج2، ص841</ref><ref>صادقی تهرانی، ج29، ص159</ref><ref> حسينى همدانى، ج17، ص103</ref>. طباطبایی می‌گوید: نور بودن قمر بدین معناست که ماه روشن کننده زمین به وسیله نور کسب شده از خورشید است و ذاتاً نورانی نیست تا به عنوان سراج شناخته شود<ref>طباطبایی، ج20، ص32</ref>. بنابراین می‌توان گفت که ویژگی اصلی مشترک بین خورشید و سراج همان نورانیت ذاتی است که ماه فاقد آن است. البته به این نکته نیز باید توجه داشت که ویژگی نورانیت ذاتی به عنوان وجه شبه، خود به خود ویژگی روشنایی بخشی را نیز در درون خود دارد. به عبارت دیگر وجه شبه خورشید و سراج، تولید نور و روشنایی‌بخشی به همراه یکدیگر است<ref>شبر، ج1، ص534</ref>. | |||
بدین ترتیب با توجه به آنچه که گفته شد، این نتیجه حاصل می‌شود که با توجه به عام بودن معنای نور و موثر بودن قرائن در شناسایی نوع آن در هر موضع، تقابل سراج و نور می‌تواند اشاره به اکتسابی بودن نور (در آن موضع) داشته باشد و همراهی سراج و منیر (به عنوان صفت آن) نشان از عام بودن معنای نور و منیر دارد که نور ذاتی را نیز شامل شده و می‌تواند صفتی برای سراج که تولید کننده نور است، قرار گیرد. | |||
=نور خورشید نور اصلی= | |||
=پانویس و منابع= | =پانویس و منابع= | ||
نسخهٔ ۲۲ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۱۹:۰۹
چکیده
در آیات متعددی از قرآن کریم چنین آمده است که ماه نوری در آسمان و خورشید ضیاء و سراجی برای آن است. برخی با توجه به این اختلاف تعبیر برای ماه و خورشید، قائل به اعجاز علمی این آیات شده و معتقدند که این اختلاف تعبیر اشاره به تبعی بودن نور ماه و ذاتی بودن نور خورشید دارد. در این نوشتار در پی آنیم که علت این اختلاف تعبیر و تفاوت معنایی این واژگان را روشن کرده و دلالت این مساله بر اعجاز علمی را ارزیابی نماییم.
مقدمه
مقدمه خداوند متعال در قرآن کریم از خورشید و ماه به عنوان دو آیه و نشانه الهی یاد می‌نماید که اندیشمندان باید در آن دو مطالعه و تفکر کنند. در آیات قرآن، براى خورشيد كلماتى همچون «سِراج» و «ضِياء» و در مورد ماه، كلمات «نُور» و «مُنِير» به كار رفته است. از این رو برخی از صاحبنظران در زمینه اعجاز علمی قرآن بر آنند که در قرآن کریم به این نکته اشاره شده است که خورشید جسمی نورانی و ماه جسمی تاریک است که نور آن ناشی از بازتاب نور خورشید است [۱][۲][۳][۴][۵][۶]. در اینباره بیش از همه به آیه 5 سوره یونس و آیه 16 سوره نوح استناد شده است که خداوند می‌فرماید:
«هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُورًا ...» (یونس/5)
اوست كسى كه خورشيد را روشنايى بخشيد و ماه را تابان كرد.
«وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» (نوح/16)
و ماه را در ميان آنها روشنايىبخش گردانيد و خورشيد را [چون] چراغى قرار داد.
همانطور که ملاحظه می‌شود، خداوند متعال در این آیات ماه را به عنوان نوری در آسمان و خورشید را ضیاء[۷] و سراج معرفی می‌نماید. اما برای اثبات ادعای اعجاز در مورد این آیات باید دید که در لغت چه تفاوتی میان دو واژه نور و ضیاء وجود دارد. آیا می‌توان نور را مختص نور اکتسابی و بازتابی و ضیاء را نور ساطع از جسم نورانی دانست یا خیر و اینکه در تشبیه خورشید به سراج کدامیک از ویژگی‌های سراج مورد نظر بوده است. آیا در این تشبیه، وجه شبه صرف روشنایی بخشی است و یا اینکه مصدریت و تولید نور نیز باید در نظر گرفته شود. همچنین این مساله نیز باید بررسی شود که از چه زمانی بشر به بازتابی بودن نور ماه پی برده است. به عبارت دیگر آیا این احتمال وجود دارد که در عصر نزول قرآن مردم از این مساله علمی اطلاع داشته باشند یا خیر. اما پیش از پرداختن به این نکات لازم است که کاربردهای مختلف واژه های نور، منیر و ضیاء در آیات قرآن را بررسی نماییم.
کاربردهای نور و ضیاء در آیات
واژه نور در قرآن کریم 43 بار به کار رفته است که از این میان، 12 بار در مقابل «ظلمات»، 4 بار برای قرآن، 10 بار برای نور خداوند، 2 بار برای تورات، 1 بار برای انجیل، 7 بار به عنوان نور (هدایت و ایمان) از جانب خدا، 2 بار برای ماه و 5 بار برای نور مومنین استعمال شده است(جدول1). همچنین واژه ضیاء 3 بار در آیات به کار رفته که یک بار آن برای خورشید، یک بار برای تورات و یک بار برای نور روز بوده است (جدول2).
| جدول1) کاربردهای واژه نور در آیات قرآن کریم | |||
|---|---|---|---|
| ردیف | کاربردهای نور در آیات | تعداد تکرار | آیات |
| 1 | برای نور خداوند | 10بار | اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فيها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ في زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يَكادُ زَيْتُها يُضيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ (النور/35) |
| الزمر/69؛ التوبه/32 (2 بار)؛ الصف/8 (2 بار) | |||
| 2 | در مقابل ظلمات | 12بار | اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ (البقرة/257) |
| البقرة/17؛ المائده/16؛ الانعام/1؛ ابراهیم/1و5؛ احزاب/43؛ حدید/9؛ طلاق/11؛ رعد/16؛ فاطر/20 | |||
| 3 | برای قرآن | 4بار | فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذي أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ (التغابن/8) |
| النساء/174؛ الاعراف/157؛ المائده/15 | |||
| 4 | برای تورات | 2بار | ... قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتابَ الَّذي جاءَ بِهِ مُوسى نُوراً وَ هُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطيسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ كَثيراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ في خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ (الأنعام/91) |
| المائده/44 | |||
| 5 | برای انجیل | 1بار | وَ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِعيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجيلَ فيهِ هُدىً وَ نُورٌ وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقينَ (المائدة : 46) |
| 6 | برای نور (هدایت و ایمان) از جانب خدا | 7 بار | أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولئِكَ في ضَلالٍ مُبينٍ (الزمر/22) |
| الانعام/122؛ النور/40 (2بار)؛ الحدید/13و28؛ الشوری/52 | |||
| 7 | برای ماه | 2بار | هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً ...(يونس/5) |
| نوح/16 | |||
| 8 | نور مومنین | 5بار | يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ (الحديد/12) |
| الحدید/13و19؛ تحریم/8 (2بار) | |||
| جدول2) کاربردهای واژه ضیاء در آیات قرآن کریم | |||
|---|---|---|---|
| ردیف | کاربردهای ضیاء در آیات | تعداد تکرار | آیه |
| 1 | برای خورشید | 1بار | هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً ... (يونس5) |
| 2 | برای تورات | 1بار | َ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِياءً وَ ذِكْراً لِلْمُتَّقينَ (الأنبياء/48) |
| 3 | برای نور روز | 1بار | قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتيكُمْ بِضِياءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ (القصص/71) |
همچنین در آیات قرآن کریم از این دو ماده به صورت فعلی، تنها 3 بار از ماده «ض،و،ء» فعل «أضاء، یضیء» استعمال شده و از ماده «ن،و،ر» فعلی به کار نرفته است. همچنین نور و ضیاء در استعمالات قرآنی به دو صورت مادی و معنوی به کار برده شده‌اند[۸]. واژه سراج 4 بار در آیات به کار رفته که 3 بار آن برای خورشید و یک بار برای رسول خدا ص استعمال شده است. صفت منیر در آیات، 6 بار تکرار شده که از این میان، یک بار صفت ماه، یک بار صفت سراج و 4 بار صفت کتاب الهی قرار گرفته است.
نور در لغت
واژه «نور» از ریشه «ن،و،ر» خلاف ظلمت [۹][۱۰] و به معنای «ضوء» و روشنایی [۱۱][۱۲][۱۳] یا شعاع و پرتو آن [۱۴][۱۵] و «ضیاء» [۱۶][۱۷][۱۸] گفته شده است. راغب می‌گوید: نور، «ضوء» و روشنایى انتشار یافته ایست كه به بينائى كمك می‌كند. برخی از لغویان نیز تعریف فلسفی «الظاهر فی نفسه المظهر لغیره» (یعنی چیزی که در ذات خود ظاهر و آشکار است و در عین حال آشکار کننده غیر خود نیز هست) را برای نور مطرح می‌کنند[۱۹][۲۰][۲۱].
ضیاء در لغت
ضوء و ضیاء از ماده «ض،و،ء» هستند که بر نور و روشنایی دلالت دارد[۲۲] مصطفوی بر آن است که توجه در این ماده بر جهت اشراق و انتشار نور است[۲۳]. ضوء و ضیاء به معنای آنچه که روشن می‌کند، گفته شده‌اند[۲۴][۲۵]. راغب ضوء را آن چیزی می‌داند که از اجسام نورانی منتشر می‌شود[۲۶]. «أضاء» فعل این ماده است که به هر دو صورت لازم و متعدی آمده[۲۷][۲۸][۲۹] و به معنای روشن کردن [۳۰] و روشن شدن است.
درباره واژه ضیاء از نظر ساختاری چندین احتمال مطرح شده است:
- ضیاء مصدر از ضاء، یضوء است؛ مثل عاذ یعوذ عیاذ، قام یقوم قیام[۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰]. البته مفرد آمدن نور برای قمر در ادامه آیه این احتمال را که ضیاء مصدر باشد و نه جمع ضوء، تقویت می‌کند[۴۱].
تفاوت نور و ضیاء
از آنچه در معانی لغوی واژه‌های نور و ضیاء گفته شد، روشن می‌شود که معنای این دو واژه تا حدود زیادی با هم هم‌پوشانی داشته و حتی در برخی موارد به صورت مترادف به جای هم به کار رفته‌اند، از این رو با توجه به کاربرد خاص این دو واژه در قرآن می‌بایست با بررسی‌های دقیق‌تر تفاوت‌های ظریف آن دو را که منجر به تفاوت کاربرد در قرآن شده است، به دست آورد. صاحب نظران در خصوص تفاوت ضیاء و نور، آراء مختلفی مطرح کرده‌اند:
نور اعم از ضیاء
برخی از مفسران تفاوت دو واژه نور و ضیاء را در این دانسته‌اند که نور اعم از ضیاء است [۴۷][۴۸][۴۹] ابن عاشور در توضیح این مطلب می‌گوید: نور بر پرتو ضعیف و قوی صدق می‌کند. پس ضیاء خورشید، نور است، ولی نور ماه، ضیاء نیست. این امر در به کار بردن این اسماء، اصل است، ولی در کلام عرب بسیار پیش می‌آید که این کلمات را به جای یکدیگر به کار می‌برند. ولی هنگامی‌که نور در مقابل ضیاء به کار رود، مشخص می‌شود که منظور نور کم است[۵۰]البته در اینکه نور، واژه عامی برای اصل این کیفیت و ضیاء واژه‌ای خاص است، اکثر مفسران اتفاق نظر دارند، اما درباره اینکه واژه ضیاء دارای چه ویژگی‌هایی است که آن را از عمومیت انداخته و معنایی خاص برای آن ایجاد کرده است، اختلاف نظر است:
توجه به جنبه شدت و قوت نور در ضیاء
برخی معتقدند که نور کیفیتی است که قابل شدت و ضعف است و کمال این کیفیت ضوء نامیده می‌شود. به عبارت دیگر نور اسمی برای اصل این کیفیت است، ولی ضوء اسمی برای حالت کامل و تام این کیفیت است. چون خداوند ضیاء را به خورشید و نور را به ماه نسبت داده و شکی نیست که این کیفیت در خورشید قوی‌تر و کامل‌تر از ماه است[۵۱]. شاهد بر این مطلب آن است که گفته می‌شود: «اضاء النهار»، ولی گفته نمی‌شود: «اضاء اللیل»، بلکه گفته می‌شود: «انار اللیل» و «اللیلة المنیرة». همچنین گفته می‌شود: «فی قلبه نور»، ولی گفته نمی‌شود: «فی قلبه ضیاء»، زیرا ضیاء به چیزی گفته می‌شود که با شدت و قوت حس می‌شود[۵۲]. طبرسی نیز در این مورد بر آن است که ضیاء در کشف و از بین بردن تاریکی بلیغ‌تر از نور است و در آن صفتی بیشتر و علاوه بر نور وجود دارد[۵۳].
البته این دیدگاه هرچند با برخی از آیات و برخی کاربردهای نور و ضیاء در لغت عرب هماهنگی دارد، اما اشکالاتی نیز به آن وارد است. به عنوان مثال گفته شده‌است که نسبت دادن ضیاء به خورشید و نور به ماه مستلزم آن است که ضیاء بر نور برتری داشته و از شدت و قوت بیشتری برخوردار باشد. اما خداوند در آیه نور، هدایت و لطفش را به نور تشبیه می‌کند و می‌گوید:
و این اقتضا می‌کند که نور در اشراق و انتشار و قوت بلیغ‌تر و کامل‌تر از ضیاء باشد و گرنه خداوند هدایتش را به ضیاء تشبیه می‌کرد. برخی از مفسران این اشکال را چنین پاسخ داده‌اند که چون با وجود گستردگی هدایت و رحمت خداوند عده ای هدایت و عده ای گمراه می شوند، خداوند نیز هدایتش را به نوری تشبیه کرده که در شب و در اثناء تاریکی قرار دارد و اگر آن را به ضیاء تشبیه می‌کرد، لازمه‌اش آن بود که هیچ کسی گمراه نشود، زیرا هدایت او مانند خورشیدی بود که با وجود آن، هیچ تاریکی و ظلمتی باقی نمی‌ماند. پس معنای آیه آن است که خداوند هدایتش را در کفر، همانند نور در تاریکی قرار داده است. بنابراین استعمال لفظ نور در این آیه حکیمانه‌تر و بلیغ‌تر از ضیاء است[۵۴][۵۵].
البته هرچند این اشکال به نوعی پاسخ داده شد، اما اشکال دیگری مطرح است و آن این است که واژه نور برای تورات، انجیل و قرآن به کار رفته، ولی ضیاء تنها برای تورات استعمال شده است. اگر ضیاء مصداق اتم و اکمل نور باشد، می‌بایست برای قرآن به کار رود و نه تورات، زیرا هدایت قرآن مصداق اتم و اکمل هدایت خداوند است. باید توجه داشت که این مساله را نمی‌توان همچون مورد قبل پاسخ گفت، زیرا اگر بنا باشد که با توجه به کفر عده‌ای و ایمان عده‌ای، هدایت خداوند همانند نوری در تاریکی باشد، این مساله باید در مورد تورات نیز صدق کرده و واژه ضیاء در مورد آن به کار نرود. بنابراین باید به دنبال راه حل دیگری برای رفع این اشکال بود.
توجه به جنبه انتشار، اشراق و بروز نور در ضیاء
مصطفوی در عین اینکه نور را اعم از ضیاء می‌داند، اما ویژگی دیگری غیر از مصداق اتم بودن برای ضیاء مطرح می‌کند. وی بر آن است که در ماده ضوء جهت اشراق و انتشار نور مورد نظر است، ولی در ماده نور، نظر به خود نور (من حیث هو) است. پس نور اعم از این است که انتشار و اشراق در آن، مورد نظر باشد یا خیر. وی در مورد آیه «هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً» (یونس/5) می‌گوید که خورشید اختصاص یافته به اضائة و انتشار نور تا زمان روز ایجاد شود و این برخلاف ماه است که در آن برای رفع احتیاجات ضروری و محقق شدن زمان شب، تنها مطلق نور لحاظ شده است[۵۶]. ابو هلال عسکری نیز معتقد است که ضیاء اجزائی از نور است که در هوا نفوذ می‌کند و هوا به سبب آن روشن و سفیدفام می‌گردد. شاهد این مدعا آن است که گفته می‌شود: «ضیاء النهار»، ولی به جز در مواردی که به طور خاص منظور خورشید باشد، «نور النهار» گفته نمی‌شود[۵۷]. بنابراین به نظر می‌رسد که وی نیز در مورد وجود خصوصیت انتشار و اشراق در واژه ضیاء با مصطفوی توافق دارد.
نور اکتسابی و ضیاء ذاتی
برخی از مفسران و لغویان تفاوت دیگری به غیر از اعم بودن نور برای نور و ضیاء مطرح کرده و می‌گویند: تفاوت این دو واژه گاهی در این است که ضیاء، روشنایی ذاتی و نور، روشنایی عارضی و اکتسابی است [۵۸][۵۹]. خداوند با آوردن نور و ضیاء برای ماه و خورشید آگاه می‌کند که خورشید را نورانی بالذات و ماه را نورانی بالعرض خلق کرده است، یعنی نور ماه اکتسابی است و از خورشید گرفته می‌شود[۶۰][۶۱][۶۲].
البته باید گفت که اینکه ضیاء بالذات و نور بالعرض است، قول حکماست و در لغت چنین چیزی نیامده است و شاهد آن، این است که استعمال «نور الشمس» و «نور النار» در لغت شایع است [۶۳] در حالیکه نور خورشید و نور آتش ذاتی و غیر اکتسابی هستند. همچنین با توجه به آیه نور که خداوند خود را نور آسمانها و زمین معرفی می‌کند، به هیچ وجه نمی‌توان گفت که نور، امری عارضی و اکتسابی است.
اما برخی از این که واژه‌های نور و منیر برای ماه به کار رفته است، چنین نتیجه گرفته‌اند که این کلمات بر نور اکتسابی دلالت دارند[۶۴][۶۵][۶۶]، ولی در پاسخ باید گفت که صفت منیر در آیه 46 سوره احزاب به عنوان صفتی برای سراج به کار رفته است:
این آیه به خوبی نشان می‌دهد که نور و صفت آن منیر، به معنای نور عارضی و اکتسابی نیستند، زیرا علیرغم اینکه نور سراج غیر اکتسابی است و خداوند نیز آن را برای خورشید مکرراً به کار برده است، در این آیه صفت منیر به سراج نسبت داده شده است. در نمودار1) می‌توان دو تفاوت مطرح شده برای نور و ضیاء را به طور خلاصه مشاهده کرد.
بدین ترتیب با توجه به مجموع آنچه که گفته شد، باید گفت که شکی نیست که نور اعم از ضیاء بوده و اسمی عام برای اصل این کیفیت است. از ویژگی‌های نور آن است که ذو مراتب و قابل شدت و ضعف بوده و بر روشنایی ذاتی و اکتسابی و نیز مادی و معنوی دلالت دارد. از این رو تشخیص ویژگی و نوع نور در هر موضع، بستگی به قرائن و سیاق کلام دارد. اما ضیاء مصداقی از نور است که در آن یا جنبه شدت و قوت نور و یا جنبه انتشار و بروز و ظهور نور منوط به موقعیتی که در آن به کار می‌رود، مورد نظر است. برخی معتقدند که به کار بردن نور در مقابل ضیاء نشان می‌دهد که منظور از نور، نور کم و ضعیف است [۶۷]. همچنین از تقابل نور و منیر با واژه سراج می‌توان به نتایجی دست یافت که در قسمت بعد بررسی می‌نماییم.
خورشید؛ سراجی درخشان
خداوند متعال در چندین آیه از آیات قرآن، خورشید را به عنوان سراج معرفی می‌نماید. واژه «سراج» در لغت به معنای چراغ و مصباح آمده است [۶۸][۶۹]. راغب می‌گوید: سراج به معنای هر چیزی است که با فتیله و روغن روشن می‌شود و سپس به هر شئ روشن کننده و نورانی گفته شده است[۷۰]. در آیه 16 سوره نوح خورشید به عنوان سراج و در مقابل آن، ماه به عنوان نوری در هفت آسمان ذکر شده است:
«وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» (نوح/16)
و ماه را در ميان آنها روشنايىبخش گردانيد و خورشيد را [چون] چراغى قرار داد.
ابن عاشور بر آن است که توصیف قمر به وسیله مصدر، به جهت مبالغه بوده و بدین معناست که گویی ماه عین نور است. در عبارت «جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» خورشید به سراج تشبیه شده که با توجه به حذف وجه شبه و ادات تشبیه، به آن، تشبیه بلیغ گفته می‌شود[۷۱]. اما در مورد اینکه وجه شباهت خورشید و سراج در چیست، آراء مختلفی مطرح شده است:
- برخی صرف روشن کردن و زدودن تاریکی را وجه شبه دانسته‌اند [۷۲][۷۳][۷۴][۷۵] البته این دیدگاه با این مشکل مواجه است که اگر خورشید به دلیل روشن کردن محیط به چراغ تشبیه شده، پس چرا ماه با وجود روشنایی بخشی در شب، به چراغ تشبیه نشده است. برای زدودن این اشکال عده‌ای چنین گفته‌اند که چون نور خورشید شدیدتر از نور ماه است به چراغ تشبیه شده است، اما روشن است که این پاسخ، چندان قانع کننده نیست، زیرا سراج الزاماً به چراغ بسیار پرنور گفته نمی‌شود و از همین روست که خداوند نیز در آیه 13 سوره نبأ خورشید را به «سراج وهاج» یعنی چراغ مشتعل و بسیار درخشنده[۷۶][۷۷][۷۸] تشبیه می‌کند. چراکه اگر در معنای سراج درخشندگی بسیار وجود داشت، افزودن صفت وهاج به آن لغو و بیهوده بود. بنابراین به نظر می‌رسد که صرف روشنایی بخشی نمی‌تواند وجه شبه مناسبی برای تشبیه خورشید به سراج باشد و باید ویژگی مشترکی میان خورشید و چراغ جستجو کرد که در ماه نباشد.
- برخی روشنایی به همراه حرارت را به عنوان وجه شبه در این عبارت مطرح کرده‌اند[۷۹][۸۰]البته درست است که روشنایی بخشی و حرارت ویژگی‌هایی هستند که هم در خورشید و هم در چراغ یافت می‌شوند، ولی این نکته نیز شایان ذکر است که نقش اساسی چراغ در واقع روشنایی بخشی است، هرچند که حرارت اندکی نیز در کنار آن تولید می‌شود، ولی کسی از چراغ به عنوان وسیله‌ای برای گرمایش استفاده نمی‌کند و این درست بر خلاف خورشید است که نقش حرارت و انرژی بخشی آن، هم تراز نقش روشنایی بخشی آن است.
- عده‌ای نیز مصدر و تولید کننده نور بودن را وجه شبه خورشید و چراغ معرفی کرده‌اند[۸۱][۸۲] [۸۳] این وجه شبه با توجه به اینکه هم ویژگی مشترک خورشید و سراج را نشان می‌دهد و هم بیانگر نقطه افتراق خورشید و ماه است، به نظر مناسبت بیشتری با مجموع آیه دارد.
برخی از مفسران از تقابل کاربرد سراج برای خورشید و نور برای ماه چنین نتیجه گرفته‌اند که نور ماه، بر خلاف خورشید اکتسابی است. به عبارت دیگر این دسته برآنند که سراج بودن شمس به این نکته اشاره دارد که نور ماه اکتسابی است و از خورشید گرفته شده است [۸۴][۸۵][۸۶]. طباطبایی می‌گوید: نور بودن قمر بدین معناست که ماه روشن کننده زمین به وسیله نور کسب شده از خورشید است و ذاتاً نورانی نیست تا به عنوان سراج شناخته شود[۸۷]. بنابراین می‌توان گفت که ویژگی اصلی مشترک بین خورشید و سراج همان نورانیت ذاتی است که ماه فاقد آن است. البته به این نکته نیز باید توجه داشت که ویژگی نورانیت ذاتی به عنوان وجه شبه، خود به خود ویژگی روشنایی بخشی را نیز در درون خود دارد. به عبارت دیگر وجه شبه خورشید و سراج، تولید نور و روشنایی‌بخشی به همراه یکدیگر است[۸۸].
بدین ترتیب با توجه به آنچه که گفته شد، این نتیجه حاصل می‌شود که با توجه به عام بودن معنای نور و موثر بودن قرائن در شناسایی نوع آن در هر موضع، تقابل سراج و نور می‌تواند اشاره به اکتسابی بودن نور (در آن موضع) داشته باشد و همراهی سراج و منیر (به عنوان صفت آن) نشان از عام بودن معنای نور و منیر دارد که نور ذاتی را نیز شامل شده و می‌تواند صفتی برای سراج که تولید کننده نور است، قرار گیرد.
نور خورشید نور اصلی
پانویس و منابع
- ↑ الشریف، ص167
- ↑ هیتو، ص187
- ↑ النجار، ج1، ص58
- ↑ عرفات، ص68
- ↑ الفیومی، سعید، ص24
- ↑ شعبان، ص289
- ↑ در مورد عبارت «هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً» مفسران بر آنند که در اصل ذات ضیاء و ذا نور یعنی دارای ضیاء و نور بوده که در آیه مضاف حذف شده است (طوسی، ج5، ص338؛ طبرسی، ج5، ص138؛ ابوحیان، ج6، ص14) برخی نیز معتقدند که به جهت مبالغه، خداوند خورشید را عین ضیاء و قمر را عین نور دانسته است (طوسی، ج5، ص338؛ طبرسی، ج5، ص138؛ ابوحیان، ج6، ص14؛ آلوسی، ج6، ص65). در مورد فعل جعل نیز دو احتمال وجود دارد. اول اینکه به معنای صیّر باشد؛ در این صورت الشمس و ضیاء، مفعول به اول و دوم آن هستند و دوم اینکه به معنای خلق باشد؛ در این صورت الشمس، مفعول به و ضیاء حال خواهد بود (ابوحیان، ج6، ص14).
- ↑ مصطفوی، ج7، ص47
- ↑ الفیومی، احمد، ج2، ص629
- ↑ ابن منظور، ج5، ص240
- ↑ الفیومی، احمد، ج2، ص629
- ↑ ابن منظور، ج5، ص240
- ↑ فیروزآبادی، ص454
- ↑ ابن منظور، ج5، ص240
- ↑ فیروزآبادی، ص454
- ↑ فراهیدی، ج8، ص275
- ↑ ابن منظور، ج5، ص240
- ↑ مصطفوی، ج12، ص279
- ↑ نک. ابن منظور، ج5، ص240
- ↑ طریحی، ج3، ص503
- ↑ نک. قرشی، ج7، ص126
- ↑ ابن فارس، ص604
- ↑ مصطفوی، ج7، ص48
- ↑ فراهیدی، ج7، ص74
- ↑ ابن منظور، ج1، ص112
- ↑ راغب، ص514
- ↑ راغب، ص414
- ↑ ابن منظور، ج1، ص112
- ↑ الفیومی، احمد، ج2، ص366
- ↑ فیومی، احمد، ج2، ص366
- ↑ نک.طوسی، ج5، ص338
- ↑ طبرسی، ج5، ص137
- ↑ نک. فخرالدين رازى، ج17، ص208
- ↑ بیضاوی، ج3، ص105
- ↑ نک. طباطبایی، ج10، ص12
- ↑ نک.طوسی، ج5، ص338
- ↑ طبرسی، ج5، ص137
- ↑ نک. فخرالدين رازى، ج17، ص208
- ↑ بیضاوی، ج3، ص105
- ↑ نک. طباطبایی، ج10، ص12
- ↑ (آلوسی، ج6، ص65
- ↑ ابوحیان، ج6، ص14
- ↑ قرطبی، ج8، ص309
- ↑ آلوسی، ج6، ص65
- ↑ ابن عاشور، ج11، ص19
- ↑ فیومی، احمد، ج2، ص366
- ↑ نک. آلوسی، ج6، ص65
- ↑ ابن عاشور، ج11، ص19
- ↑ صادقی تهرانی، ج14، ص19
- ↑ ابن عاشور، ج11، ص19
- ↑ فخرالدين رازى، ج17، ص208
- ↑ طوسی، ج5، ص339
- ↑ طبرسی، ج5، ص138
- ↑ ابن عطیه، ج3، ص105
- ↑ نک. ابوحیان، ج6؛ ص14
- ↑ مصطفوی، ج7، ص48-49
- ↑ عسکری، ج1، ص332
- ↑ طریحی، ج3، ص503
- ↑ عسکری، ج1، ص332
- ↑ نک. بیضاوی، ج3، ص105
- ↑ نک. شبر، ص216
- ↑ نک. قمی مشهدی، ج6، ص30
- ↑ نک. آلوسی، ج6، ص65
- ↑ مکارم، ج15، ص144
- ↑ نک. بیضاوی، ج3، ص105
- ↑ نک. شبر، ص216
- ↑ ابن عاشور، ج11، ص19
- ↑ فیومی، احمد، ج2، ص272
- ↑ طریحی، ج2، ص309
- ↑ راغب، ص406
- ↑ ابن عاشور، ج29، ص188
- ↑ طبرسی، ج10، ص546
- ↑ زمخشری، ج4، ص618
- ↑ قمی مشهدی، ج13، ص457
- ↑ ابوحیان، ج10، ص284، طریحی، ج2، ص309
- ↑ طوسی، ج10، ص241
- ↑ زمخشری، ج4، ص686
- ↑ طبرسی، ج10، ص638
- ↑ فضل الله، ج23، ص130
- ↑ هیتو، ص186
- ↑ ابن عاشور، ج29، ص189
- ↑ کاشف، ج7، ص429
- ↑ مکارم، ج25، ص76
- ↑ نیشابوری، ج2، ص841
- ↑ صادقی تهرانی، ج29، ص159
- ↑ حسينى همدانى، ج17، ص103
- ↑ طباطبایی، ج20، ص32
- ↑ شبر، ج1، ص534