نور خورشید نور اصلی، نور ماه نور بازتابی از منظر قرآن و علم

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

هُوَ ٱلَّذِى جَعَلَ ٱلشَّمْسَ ضِيَآءً وَٱلْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُۥ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا۟ عَدَدَ ٱلسِّنِينَ وَٱلْحِسَابَ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ ذَٰلِكَ إِلَّا بِٱلْحَقِّ يُفَصِّلُ ٱلْءَايَٰتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

او کسی است که خورشید را روشنایی، و ماه را نور قرار داد؛ و برای آن منزلگاه‌هایی مقدّر کرد، تا عدد سالها و حساب (کارها) را بدانید؛ خداوند این را جز بحق نیافریده؛ او آیات (خود را) برای گروهی که اهل دانشند، شرح می‌دهد!

آیه 5 سوره یونس

وَجَعَلَ ٱلْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ ٱلشَّمْسَ سِرَاجًا

و ماه را در میان آسمانها مایه روشنایی، و خورشید را چراغ فروزانی قرار داده است؟!

آیه 16 سوره نوح

چکیده

در آیات متعددی از قرآن کریم چنین آمده است که ماه نوری در آسمان و خورشید ضیاء و سراجی برای آن است. برخی با توجه به این اختلاف تعبیر برای ماه و خورشید، قائل به اعجاز علمی این آیات شده و معتقدند که این اختلاف تعبیر اشاره به تبعی بودن نور ماه و ذاتی بودن نور خورشید دارد. در این نوشتار در پی آنیم که علت این اختلاف تعبیر و تفاوت معنایی این واژگان را روشن کرده و دلالت این مساله بر اعجاز علمی را ارزیابی نماییم.

مقدمه

مقدمه خداوند متعال در قرآن کریم از خورشید و ماه به عنوان دو آیه و نشانه الهی یاد می‌نماید که اندیشمندان باید در آن دو مطالعه و تفکر کنند. در آیات قرآن، براى خورشيد كلماتى همچون «سِراج» و «ضِياء» و در مورد ماه، كلمات «نُور» و «مُنِير» به كار رفته است. از این رو برخی از صاحبنظران در زمینه اعجاز علمی قرآن بر آنند که در قرآن کریم به این نکته اشاره شده است که خورشید جسمی نورانی و ماه جسمی تاریک است که نور آن ناشی از بازتاب نور خورشید است . در اینباره بیش از همه به آیه 5 سوره یونس و آیه 16 سوره نوح استناد شده است که خداوند می‌فرماید:

«هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُورًا ...» (یونس/5)

اوست كسى كه خورشيد را روشنايى بخشيد و ماه را تابان كرد.

«وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» (نوح/16)

و ماه را در ميان آنها روشنايى‏‌بخش گردانيد و خورشيد را [چون‏] چراغى قرار داد.

همانطور که ملاحظه می‌شود، خداوند متعال در این آیات ماه را به عنوان نوری در آسمان و خورشید را ضیاء و سراج معرفی می‌نماید. اما برای اثبات ادعای اعجاز در مورد این آیات باید دید که در لغت چه تفاوتی میان دو واژه نور و ضیاء وجود دارد. آیا می‌توان نور را مختص نور اکتسابی و بازتابی و ضیاء را نور ساطع از جسم نورانی دانست یا خیر و اینکه در تشبیه خورشید به سراج کدامیک از ویژگی‌های سراج مورد نظر بوده است. آیا در این تشبیه، وجه شبه صرف روشنایی بخشی است و یا اینکه مصدریت و تولید نور نیز باید در نظر گرفته شود. همچنین این مساله نیز باید بررسی شود که از چه زمانی بشر به بازتابی بودن نور ماه پی برده است. به عبارت دیگر آیا این احتمال وجود دارد که در عصر نزول قرآن مردم از این مساله علمی اطلاع داشته باشند یا خیر. اما پیش از پرداختن به این نکات لازم است که کاربردهای مختلف واژه های نور، منیر و ضیاء در آیات قرآن را بررسی نماییم.

کاربردهای نور و ضیاء در آیات

واژه نور در قرآن کریم 43 بار به کار رفته است که از این میان، 12 بار در مقابل «ظلمات»، 4 بار برای قرآن، 10 بار برای نور خداوند، 2 بار برای تورات، 1 بار برای انجیل، 7 بار به عنوان نور (هدایت و ایمان) از جانب خدا، 2 بار برای ماه و 5 بار برای نور مومنین استعمال شده است(جدول1). همچنین واژه ضیاء 3 بار در آیات به کار رفته که یک بار آن برای خورشید، یک بار برای تورات و یک بار برای نور روز بوده است (جدول2).

جدول1) کاربردهای واژه نور در آیات قرآن کریم
ردیف	کاربردهای نور در آیات	تعداد تکرار	آیات
1	برای نور خداوند	10بار	اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فيها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ في‏ زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يَكادُ زَيْتُها يُضي‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى‏ نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليمٌ (النور/35)
			الزمر/69؛ التوبه/32 (2 بار)؛ الصف/8 (2 بار)
2	در مقابل ظلمات	12بار	اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ (البقرة/257)
			البقرة/17؛ المائده/16؛ الانعام/1؛ ابراهیم/1و5؛ احزاب/43؛ حدید/9؛ طلاق/11؛ رعد/16؛ فاطر/20
3	برای قرآن	4بار	فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذي أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ (التغابن/8)
			النساء/174؛ الاعراف/157؛ المائده/15
4	برای تورات	2بار	... قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتابَ الَّذي جاءَ بِهِ مُوسى‏ نُوراً وَ هُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطيسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ كَثيراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ في‏ خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ (الأنعام/91)
			المائده/44
5	برای انجیل	1بار	وَ قَفَّيْنا عَلى‏ آثارِهِمْ بِعيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجيلَ فيهِ هُدىً وَ نُورٌ وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقينَ (المائدة : 46)
6	برای نور (هدایت و ایمان) از جانب خدا	7 بار	أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولئِكَ في‏ ضَلالٍ مُبينٍ (الزمر/22)
			الانعام/122؛ النور/40 (2بار)؛ الحدید/13و28؛ الشوری/52
7	برای ماه	2بار	هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً ...(يونس/5)
			نوح/16
8	نور مومنین	5بار	يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى‏ نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ (الحديد/12)
			الحدید/13و19؛ تحریم/8 (2بار)

جدول2) کاربردهای واژه ضیاء در آیات قرآن کریم
ردیف	کاربردهای ضیاء در آیات	تعداد تکرار	آیه
1	برای خورشید	1بار	هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً ... (يونس5)
2	برای تورات	1بار	َ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى‏ وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِياءً وَ ذِكْراً لِلْمُتَّقينَ (الأنبياء/48)
3	برای نور روز	1بار	قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى‏ يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتيكُمْ بِضِياءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ (القصص/71)

همچنین در آیات قرآن کریم از این دو ماده به صورت فعلی، تنها 3 بار از ماده «ض،و،ء» فعل «أضاء، یضیء» استعمال شده و از ماده «ن،و،ر» فعلی به کار نرفته است. همچنین نور و ضیاء در استعمالات قرآنی به دو صورت مادی و معنوی به کار برده شده‌اند. واژه سراج 4 بار در آیات به کار رفته که 3 بار آن برای خورشید و یک بار برای رسول خدا ص استعمال شده است. صفت منیر در آیات، 6 بار تکرار شده که از این میان، یک بار صفت ماه، یک بار صفت سراج و 4 بار صفت کتاب الهی قرار گرفته است.

نور در لغت

واژه «نور» از ریشه «ن،و،ر» خلاف ظلمت و به معنای «ضوء» و روشنایی یا شعاع و پرتو آن و «ضیاء» گفته شده است. راغب می‌گوید: نور، «ضوء» و روشنایى انتشار یافته ایست كه به بينائى كمك می‌كند. برخی از لغویان نیز تعریف فلسفی «الظاهر فی نفسه المظهر لغیره» (یعنی چیزی که در ذات خود ظاهر و آشکار است و در عین حال آشکار کننده غیر خود نیز هست) را برای نور مطرح می‌کنند.

ضیاء در لغت

ضوء و ضیاء از ماده «ض،و،ء» هستند که بر نور و روشنایی دلالت دارد مصطفوی بر آن است که توجه در این ماده بر جهت اشراق و انتشار نور است. ضوء و ضیاء به معنای آنچه که روشن می‌کند، گفته شده‌اند. راغب ضوء را آن چیزی می‌داند که از اجسام نورانی منتشر می‌شود. «أضاء» فعل این ماده است که به هر دو صورت لازم و متعدی آمده و به معنای روشن کردن و روشن شدن است.

درباره واژه ضیاء از نظر ساختاری چندین احتمال مطرح شده است:

• ضیاء جمع ضوء است؛ همانند حوض و حیاض، سوط و سیاط .

• ضیاء مصدر از ضاء، یضوء است؛ مثل عاذ یعوذ عیاذ، قام یقوم قیام. البته مفرد آمدن نور برای قمر در ادامه آیه این احتمال را که ضیاء مصدر باشد و نه جمع ضوء، تقویت می‌کند.

• ضیاء مصدر به معنای اسم فاعل یعنی مضیئة است .

• ضیاء اسم از ریشه أضاء یضیء است .

تفاوت نور و ضیاء

از آنچه در معانی لغوی واژه‌های نور و ضیاء گفته شد، روشن می‌شود که معنای این دو واژه تا حدود زیادی با هم هم‌پوشانی داشته و حتی در برخی موارد به صورت مترادف به جای هم به کار رفته‌اند، از این رو با توجه به کاربرد خاص این دو واژه در قرآن می‌بایست با بررسی‌های دقیق‌تر تفاوت‌های ظریف آن دو را که منجر به تفاوت کاربرد در قرآن شده است، به دست آورد. صاحب نظران در خصوص تفاوت ضیاء و نور، آراء مختلفی مطرح کرده‌اند:

نور اعم از ضیاء

برخی از مفسران تفاوت دو واژه نور و ضیاء را در این دانسته‌اند که نور اعم از ضیاء است ابن عاشور در توضیح این مطلب می‌گوید: نور بر پرتو ضعیف و قوی صدق می‌کند. پس ضیاء خورشید، نور است، ولی نور ماه، ضیاء نیست. این امر در به کار بردن این اسماء، اصل است، ولی در کلام عرب بسیار پیش می‌آید که این کلمات را به جای یکدیگر به کار می‌برند. ولی هنگامی‌که نور در مقابل ضیاء به کار رود، مشخص می‌شود که منظور نور کم استالبته در اینکه نور، واژه عامی برای اصل این کیفیت و ضیاء واژه‌ای خاص است، اکثر مفسران اتفاق نظر دارند، اما درباره اینکه واژه ضیاء دارای چه ویژگی‌هایی است که آن را از عمومیت انداخته و معنایی خاص برای آن ایجاد کرده است، اختلاف نظر است:

توجه به جنبه شدت و قوت نور در ضیاء

برخی معتقدند که نور کیفیتی است که قابل شدت و ضعف است و کمال این کیفیت ضوء نامیده می‌شود. به عبارت دیگر نور اسمی برای اصل این کیفیت است، ولی ضوء اسمی برای حالت کامل و تام این کیفیت است. چون خداوند ضیاء را به خورشید و نور را به ماه نسبت داده و شکی نیست که این کیفیت در خورشید قوی‌تر و کامل‌تر از ماه است. شاهد بر این مطلب آن است که گفته می‌شود: «اضاء النهار»، ولی گفته نمی‌شود: «اضاء اللیل»، بلکه گفته می‌شود: «انار اللیل» و «اللیلة المنیرة». همچنین گفته می‌شود: «فی قلبه نور»، ولی گفته نمی‌شود: «فی قلبه ضیاء»، زیرا ضیاء به چیزی گفته می‌شود که با شدت و قوت حس می‌شود. طبرسی نیز در این مورد بر آن است که ضیاء در کشف و از بین بردن تاریکی بلیغ‌تر از نور است و در آن صفتی بیشتر و علاوه بر نور وجود دارد.

البته این دیدگاه هرچند با برخی از آیات و برخی کاربردهای نور و ضیاء در لغت عرب هماهنگی دارد، اما اشکالاتی نیز به آن وارد است. به عنوان مثال گفته شده‌است که نسبت دادن ضیاء به خورشید و نور به ماه مستلزم آن است که ضیاء بر نور برتری داشته و از شدت و قوت بیشتری برخوردار باشد. اما خداوند در آیه نور، هدایت و لطفش را به نور تشبیه می‌کند و می‌گوید:

ٱللَّهُ نُورُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِۦ كَمِشْكَوٰةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ٱلْمِصْبَاحُ فِى زُجَاجَةٍ ٱلزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّىٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَٰرَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَّا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِىٓءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَىٰ نُورٍ يَهْدِى ٱللَّهُ لِنُورِهِۦ مَن يَشَآءُ وَيَضْرِبُ ٱللَّهُ ٱلْأَمْثَٰلَ لِلنَّاسِ وَٱللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ

خداوند نور آسمانها و زمین است؛ مثل نور خداوند همانند چراغدانی است که در آن چراغی (پر فروغ) باشد، آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حبابی شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنی افروخته می‌شود که از درخت پربرکت زیتونی گرفته شده که نه شرقی است و نه غربی؛ (روغنش آنچنان صاف و خالص است که) نزدیک است بدون تماس با آتش شعله‌ور شود؛ نوری است بر فراز نوری؛ و خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت می‌کند، و خداوند به هر چیزی داناست.

آیه 35 سوره نور

و این اقتضا می‌کند که نور در اشراق و انتشار و قوت بلیغ‌تر و کامل‌تر از ضیاء باشد و گرنه خداوند هدایتش را به ضیاء تشبیه می‌کرد. برخی از مفسران این اشکال را چنین پاسخ داده‌اند که چون با وجود گستردگی هدایت و رحمت خداوند عده ای هدایت و عده ای گمراه می شوند، خداوند نیز هدایتش را به نوری تشبیه کرده که در شب و در اثناء تاریکی قرار دارد و اگر آن را به ضیاء تشبیه می‌کرد، لازمه‌اش آن بود که هیچ کسی گمراه نشود، زیرا هدایت او مانند خورشیدی بود که با وجود آن، هیچ تاریکی و ظلمتی باقی نمی‌ماند. پس معنای آیه آن است که خداوند هدایتش را در کفر، همانند نور در تاریکی قرار داده است. بنابراین استعمال لفظ نور در این آیه حکیمانه‌تر و بلیغ‌تر از ضیاء است.

البته هرچند این اشکال به نوعی پاسخ داده شد، اما اشکال دیگری مطرح است و آن این است که واژه نور برای تورات، انجیل و قرآن به کار رفته، ولی ضیاء تنها برای تورات استعمال شده است. اگر ضیاء مصداق اتم و اکمل نور باشد، می‌بایست برای قرآن به کار رود و نه تورات، زیرا هدایت قرآن مصداق اتم و اکمل هدایت خداوند است. باید توجه داشت که این مساله را نمی‌توان همچون مورد قبل پاسخ گفت، زیرا اگر بنا باشد که با توجه به کفر عده‌ای و ایمان عده‌ای، هدایت خداوند همانند نوری در تاریکی باشد، این مساله باید در مورد تورات نیز صدق کرده و واژه ضیاء در مورد آن به کار نرود. بنابراین باید به دنبال راه حل دیگری برای رفع این اشکال بود.

توجه به جنبه انتشار، اشراق و بروز نور در ضیاء

مصطفوی در عین اینکه نور را اعم از ضیاء می‌داند، اما ویژگی دیگری غیر از مصداق اتم بودن برای ضیاء مطرح می‌کند. وی بر آن است که در ماده ضوء جهت اشراق و انتشار نور مورد نظر است، ولی در ماده نور، نظر به خود نور (من حیث هو) است. پس نور اعم از این است که انتشار و اشراق در آن، مورد نظر باشد یا خیر. وی در مورد آیه «هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً» (یونس/5) می‌گوید که خورشید اختصاص یافته به اضائة و انتشار نور تا زمان روز ایجاد شود و این برخلاف ماه است که در آن برای رفع احتیاجات ضروری و محقق شدن زمان شب، تنها مطلق نور لحاظ شده است. ابو هلال عسکری نیز معتقد است که ضیاء اجزائی از نور است که در هوا نفوذ می‌کند و هوا به سبب آن روشن و سفیدفام می‌گردد. شاهد این مدعا آن است که گفته می‌شود: «ضیاء النهار»، ولی به جز در مواردی که به طور خاص منظور خورشید باشد، «نور النهار» گفته نمی‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد که وی نیز در مورد وجود خصوصیت انتشار و اشراق در واژه ضیاء با مصطفوی توافق دارد.

نور اکتسابی و ضیاء ذاتی

برخی از مفسران و لغویان تفاوت دیگری به غیر از اعم بودن نور برای نور و ضیاء مطرح کرده و می‌گویند: تفاوت این دو واژه گاهی در این است که ضیاء، روشنایی ذاتی و نور، روشنایی عارضی و اکتسابی است . خداوند با آوردن نور و ضیاء برای ماه و خورشید آگاه می‌کند که خورشید را نورانی بالذات و ماه را نورانی بالعرض خلق کرده است، یعنی نور ماه اکتسابی است و از خورشید گرفته می‌شود.

البته باید گفت که اینکه ضیاء بالذات و نور بالعرض است، قول حکماست و در لغت چنین چیزی نیامده است و شاهد آن، این است که استعمال «نور الشمس» و «نور النار» در لغت شایع است در حالیکه نور خورشید و نور آتش ذاتی و غیر اکتسابی هستند. همچنین با توجه به آیه نور که خداوند خود را نور آسمان‌ها و زمین معرفی می‌کند، به هیچ وجه نمی‌توان گفت که نور، امری عارضی و اکتسابی است.

اما برخی از این که واژه‌های نور و منیر برای ماه به کار رفته است، چنین نتیجه گرفته‌اند که این کلمات بر نور اکتسابی دلالت دارند، ولی در پاسخ باید گفت که صفت منیر در آیه 46 سوره احزاب به عنوان صفتی برای سراج به کار رفته است:

وَدَاعِيًا إِلَى ٱللَّهِ بِإِذْنِهِۦ وَسِرَاجًا مُّنِيرًا

و تو را دعوت‌کننده بسوی خدا به فرمان او قرار دادیم، و چراغی روشنی‌بخش!

آیه 46 سوره احزاب

این آیه به خوبی نشان می‌دهد که نور و صفت آن منیر، به معنای نور عارضی و اکتسابی نیستند، زیرا علیرغم اینکه نور سراج غیر اکتسابی است و خداوند نیز آن را برای خورشید مکرراً به کار برده است، در این آیه صفت منیر به سراج نسبت داده شده است. در نمودار1) می‌توان دو تفاوت مطرح شده برای نور و ضیاء را به طور خلاصه مشاهده کرد.

نمودار1) تفاوت واژه های نور و ضیاء از دیدگاه لغویان و مفسران

بدین ترتیب با توجه به مجموع آنچه که گفته شد، باید گفت که شکی نیست که نور اعم از ضیاء بوده و اسمی عام برای اصل این کیفیت است. از ویژگی‌های نور آن است که ذو مراتب و قابل شدت و ضعف بوده و بر روشنایی ذاتی و اکتسابی و نیز مادی و معنوی دلالت دارد. از این رو تشخیص ویژگی و نوع نور در هر موضع، بستگی به قرائن و سیاق کلام دارد. اما ضیاء مصداقی از نور است که در آن یا جنبه شدت و قوت نور و یا جنبه انتشار و بروز و ظهور نور منوط به موقعیتی که در آن به کار می‌رود، مورد نظر است. برخی معتقدند که به کار بردن نور در مقابل ضیاء نشان می‌دهد که منظور از نور، نور کم و ضعیف است . همچنین از تقابل نور و منیر با واژه سراج می‌توان به نتایجی دست یافت که در قسمت بعد بررسی می‌نماییم.

خورشید؛ سراجی درخشان

خداوند متعال در چندین آیه از آیات قرآن، خورشید را به عنوان سراج معرفی می‌نماید. واژه «سراج» در لغت به معنای چراغ و مصباح آمده است . راغب می‌گوید: سراج به معنای هر چیزی است که با فتیله و روغن روشن می‌شود و سپس به هر شئ روشن کننده و نورانی گفته شده است. در آیه 16 سوره نوح خورشید به عنوان سراج و در مقابل آن، ماه به عنوان نوری در هفت آسمان ذکر شده است:

«وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» (نوح/16)

و ماه را در ميان آنها روشنايى‌‏بخش گردانيد و خورشيد را [چون‏] چراغى قرار داد.

ابن عاشور بر آن است که توصیف قمر به وسیله مصدر، به جهت مبالغه بوده و بدین معناست که گویی ماه عین نور است. در عبارت «جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» خورشید به سراج تشبیه شده که با توجه به حذف وجه شبه و ادات تشبیه، به آن، تشبیه بلیغ گفته می‌شود. اما در مورد اینکه وجه شباهت خورشید و سراج در چیست، آراء مختلفی مطرح شده است:

• برخی صرف روشن کردن و زدودن تاریکی را وجه شبه دانسته‌اند البته این دیدگاه با این مشکل مواجه است که اگر خورشید به دلیل روشن کردن محیط به چراغ تشبیه شده، پس چرا ماه با وجود روشنایی بخشی در شب، به چراغ تشبیه نشده است. برای زدودن این اشکال عده‌ای چنین گفته‌اند که چون نور خورشید شدیدتر از نور ماه است به چراغ تشبیه شده است، اما روشن است که این پاسخ، چندان قانع کننده نیست، زیرا سراج الزاماً به چراغ بسیار پرنور گفته نمی‌شود و از همین روست که خداوند نیز در آیه 13 سوره نبأ خورشید را به «سراج وهاج» یعنی چراغ مشتعل و بسیار درخشنده تشبیه می‌کند. چراکه اگر در معنای سراج درخشندگی بسیار وجود داشت، افزودن صفت وهاج به آن لغو و بیهوده بود. بنابراین به نظر می‌رسد که صرف روشنایی بخشی نمی‌تواند وجه شبه مناسبی برای تشبیه خورشید به سراج باشد و باید ویژگی مشترکی میان خورشید و چراغ جستجو کرد که در ماه نباشد.

• برخی روشنایی به همراه حرارت را به عنوان وجه شبه در این عبارت مطرح کرده‌اندالبته درست است که روشنایی بخشی و حرارت ویژگی‌هایی هستند که هم در خورشید و هم در چراغ یافت می‌شوند، ولی این نکته نیز شایان ذکر است که نقش اساسی چراغ در واقع روشنایی بخشی است، هرچند که حرارت اندکی نیز در کنار آن تولید می‌شود، ولی کسی از چراغ به عنوان وسیله‌ای برای گرمایش استفاده نمی‌کند و این درست بر خلاف خورشید است که نقش حرارت و انرژی بخشی آن، هم تراز نقش روشنایی بخشی آن است.

• عده‌ای نیز مصدر و تولید کننده نور بودن را وجه شبه خورشید و چراغ معرفی کرده‌اند این وجه شبه با توجه به اینکه هم ویژگی مشترک خورشید و سراج را نشان می‌دهد و هم بیانگر نقطه افتراق خورشید و ماه است، به نظر مناسبت بیشتری با مجموع آیه دارد.

برخی از مفسران از تقابل کاربرد سراج برای خورشید و نور برای ماه چنین نتیجه گرفته‌اند که نور ماه، بر خلاف خورشید اکتسابی است. به عبارت دیگر این دسته برآنند که سراج بودن شمس به این نکته اشاره دارد که نور ماه اکتسابی است و از خورشید گرفته شده است . طباطبایی می‌گوید: نور بودن قمر بدین معناست که ماه روشن کننده زمین به وسیله نور کسب شده از خورشید است و ذاتاً نورانی نیست تا به عنوان سراج شناخته شود. بنابراین می‌توان گفت که ویژگی اصلی مشترک بین خورشید و سراج همان نورانیت ذاتی است که ماه فاقد آن است. البته به این نکته نیز باید توجه داشت که ویژگی نورانیت ذاتی به عنوان وجه شبه، خود به خود ویژگی روشنایی بخشی را نیز در درون خود دارد. به عبارت دیگر وجه شبه خورشید و سراج، تولید نور و روشنایی‌بخشی به همراه یکدیگر است.

بدین ترتیب با توجه به آنچه که گفته شد، این نتیجه حاصل می‌شود که با توجه به عام بودن معنای نور و موثر بودن قرائن در شناسایی نوع آن در هر موضع، تقابل سراج و نور می‌تواند اشاره به اکتسابی بودن نور (در آن موضع) داشته باشد و همراهی سراج و منیر (به عنوان صفت آن) نشان از عام بودن معنای نور و منیر دارد که نور ذاتی را نیز شامل شده و می‌تواند صفتی برای سراج که تولید کننده نور است، قرار گیرد.

نور خورشید نور اصلی

خورشید نزدیک‌ترین ستاره به زمین است و به همین سبب اطلاعات بسیاری در مورد آن به دست آمده است. خورشید 150 میلیون کیلومتر با ما فاصله دارد و نزدیک‌ترین ستاره بعدی به ما آلفا قنطورس . است 271000 بار دورتر از خورشید است. قطر خورشید 1/4 میلیون کیلومتر است که حدود 109 زمین می‌تواند درون آن جا بگیرد و جرم آن حدود دو میلیون تریلیون تریلیون کیلوگرم که 330000 برابر زمین است. درخشندگی آن 400 تریلیون تریلیون وات است.

نمایی از لایه‌های مختلف خورشید

انرژیی که خورشید برای یک ثانیه تولید می‌کند معادل میلیون‌ها سال فعالیت کارخانجات ایالات متحده است. این انرژی بیکران سطح خورشید را به رنگ زرد- سفید در می‌آورد که دمایی در حدود 5800 کلوین دارد. خورشید این انرژی را از هم‌جوشی هسته‌ای-گرمایی از مرکز هسته‌اش به دست می‌آورد، جایی که دما 15 میلیون کلوین و چگالی 14 برابر می‌شود. با وجود چگالی بالا، هسته نیز مانند کل خورشید حالت گازی دارد. 91% لایه‌های بیرونی آن هیدروژن و 9% آن هلیم و کمتر از یک دهم درصد آن مواد دیگر مانند اکسیژن، کربن، نئون و نیتروژن است. به خاطر گرما و فشار در هسته، هیدروژن به آرامی به هلیم تبدیل می‌شود و ماده تبدیل به انرژی می‌گردد، این انرژی به وسیله تابش منتقل می‌گردد و در لایه‌های بیرونی‌تر به وسیله همرفت (جابجایی گاز داغ و سرد با یک‌دیگر) این انتقال صورت می‌گیرد. حدود 4/5 میلیارد سال از عمر خورشید می‌گذرد و اکنون نیمی از هسته خورشید هلیم است و هیدروژن باقی مانده برای سوختن و تبدیل شدن به هلیم برای بیشتر از 5 میلیارد سال کافی است. خورشید به آرامی با دوره زمانی 25 روزه به دور خود می‌چرخد و این چرخش و گازهای خروجی میدان مغناطیسی قوی، حدود 5 برابر زمین تولید می‌کند. چرخش باعث ایجاد لکه‌های خورشیدی می‌گردد و گرمای مغناطیسی دمای لایه‌های بیرونی تاج را به دو میلیون کلوین می‌رساند. تاج خورشیدی هنگام خسوف قابل مشاهده است و از سطحش بادهای خورشیدی به سمت زمین می‌آیند.

نور ماه، نور بازتابی

بعد از خورشید ماه درخشان‌‌ترین جسم در آسمان است. البته نوری که مشاهده می‌کنیم تنها بازتاب نور خورشید است. سطح ماه کاملاً تاریک است و تنها در صد کمی از نور خورشید را بازتاب می‌کند. اما همین مقدار نور، برای روشن کردن آسمان شب کافی است در زمان‌های مختلف در طول یک ماه، به دلیل موقعیت های مختلفی که قمر زمین، ماه، نسبت به مدار زمین دارد، بخش‌های مختلف آن به علت قرار گرفتن در بین مدار زمین و خورشید روشن می‌شوند.(شکل زیر)

ماه نزدیک‌ترین همسایه سماوی به زمین است و تأثیر بسیاری بر زندگی و حیات روی زمین دارد. بعضی از زیست شناسان معتقدند که یکی از دلایل وجود حیات بر روی زمین، ماه است، بدون جذر و مدها و مخلوط شدن شیمیایی مواد ممکن بود حیات بر روی زمین به وجود نیاید. فاصله ماه تا زمین 384400 کیلومتر و دوره گردش آن به دور زمین 3/27 روز است. دوره گردش آن دقیقاً برابر با دوره مداری آن است و بنابراین همیشه نصف آن به سمت زمین است. سطح ماه گودال‌های بسیاری دارد که با توجه به آنها می‌توان داستان منظومه شمسی را یافت. سطح زمین اگر جو و صفحات تکتونیکی را نداشت، می‌باید همانند ماه می‌بود. بدون وجود جو و آب که باعث ساییدن شوند، گودال‌های سطح ماه برای میلیاردها سال ثابت بوده‌اند. به کمک آن داستان تشکیل منظومه شمسی را تشخیص داده‌اند و معلوم شده است که برای دوره‌ای سطح آن به وسیله سیارک‌های سنگینی بمباران شده است. اگر از نزدیک به ماه نگاه کنیم ناحیه‌های تاریکی را روی آن خواهیم دید. بعد از بمباران ماه به وسیله سیارک‌های سنگین گودال‌های بسیاری روی آن ساخته شد. زمین‌های پست ماه با مواد آتشفشانی پر شده و سپس سرد گشتند که به مدت 750 میلیون سال طول کشید. ماه تقریباً برای حدود 2/5 میلیارد سال ثابت مانده است و فقط گاهی سیارک‌ها به آن برخورد می‌کنند.

دانش بشر در مورد نور ماه قبل از اسلام

معادل لفظ خورشید در زبان یونان باستان هلیوس، به معنای خدای خورشید، خدای گرما و زندگی بوده است. دانشمندان یونان باستان با توجه به پذیرش زمین مرکزی، جهان را با خصوصیات زیر توصیف می‌کردند:

• هر جسمی در جهان کروی شکل است.
• جهان بسته است.
• زمین مرکز عالم است.
• اجرام در آسمان در مسیرهای دایروی کامل می‌چرخند.
• ماه بین زمین و خورشید قرار دارد، یعنی ماه از خورشید به زمین نزدیک‌تر است. در ماه کامل زمین بین ماه و خورشید قرار می‌گیرد و سایه زمین بر ماه، فازهای مختلف ماه را می‌سازد.
• ماه یک جسم تاریک است و تنها نور خورشید را بازتاب می‌کند.

گردش ماه به دور زمین همراه با تابش نور خورشید

نتیجه‌گیری

دو واژه نور و ضیاء که در قرآن کریم برای ماه و خورشید به کار رفته‌اند، همپوشانی بسیاری در معنا با یکدیگر دارند، به طوری‌که در کتب لغت در تعریف هر یک به نوعی از دیگری استفاده شده است. از این رو صاحب نظران در جستجوی تفاوت اصلی این دو واژه، مباحث متعددی را مطرح کرده‌اند که می‌توان آنها را در دو دسته کلی خلاصه کرد؛ اول اعم بودن نور از ضیاء، و دوم ذاتی بودن ضیاء و اکتسابی بودن نور.

شکی نیست که دیدگاه اول یعنی اعم بودن نور از ضیاء را می‌توان با توجه به قرائن و شواهد متعدد از لغت عرب و آیات قرآن دیدگاه صحیحی دانست، چراکه قرائن حاکی از آن است که نور اسمی عام برای اصل کیفیت روشنایی است. همچنین ذو مراتب و قابل شدت و ضعف بوده و بر روشنایی ذاتی و اکتسابی و نیز مادی و معنوی دلالت دارد. از این رو تشخیص ویژگی و نوع نور در هر موضع، بستگی به قرائن و سیاق کلام دارد. اما ضیاء با توجه به نظر لغویان، مصداقی از نور است که در آن یا جنبه شدت و قوت نور و یا جنبه انتشار و بروز و ظهور نور منوط به موقعیتی که در آن به کار می‌رود، مورد نظر است.

دیدگاه دوم یعنی اکتسابی بودن نور و ذاتی بودن ضیاء نیز با توجه به قرائن متعدد از لغت و آیات قرآن مردود به نظر می‌رسد، زیرا در لغت «نور الشمس» و «نور النار» که هر دو ذاتی و غیر اکتسابی هستند، بسیار استعمال می‌شود و مهمتر آنکه در آیه نور، خداوند خود را نور سماوات و ارض خوانده که این با اکتسابی بودن نور در تناقض آشکار است.

بدین ترتیب با استناد به آیه «هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُورًا ...» (یونس/5) که نور به ماه که نور آن بازتابی و اکتسابی است و ضیاء به خورشید که نور آن ذاتی است، نسبت داده شده، نمی‌توان اعجازی علمی برای قرآن اثبات کرد، زیرا این دو لفظ برای رساندن معنای اکتسابی یا ذاتی بودن روشنایی وضع نشده اند. هرچند که معدودی از مفسران به این قول قائل شده‌اند، ولی باید گفت که این قولی است که بر شواهد لغوی یا استدلال قابل قبولی استوار نیست.

اما در خصوص آیه «وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» (نوح/16) به نظر می‌رسد که مساله متفاوت است. از آنجا که گفتیم نور لفظ عامی است که برای اصل کیفیت روشنایی وضع شده است و مصداق آن می بایست در هر موضع با توجه به قرائن و شواهد کلام مشخص شود. بنابراین در این آیه که نور برای ماه، در مقابل سراج برای خورشید آمده است، می‌توان منظور از نور را نور اکتسابی دانست، زیرا وجه شباهت خورشید به سراج باید خصوصیتی باشد که در ماه نیست وگرنه ماه نیز می‌توانست به عنوان سراج معرفی شود و نیازی به اختلاف تعبیر برای ماه و خورشید نبود. چنین وجه شبهی تنها در ویژگی مصدریت و تولید نور که نقطه اشتراک خورشید و سراج و نقطه افتراق آن دو و ماه است، دیده می‌شود. بدین ترتیب با توجه به این آیه می‌توان گفت که خداوند به ذاتی بودن نور خورشید و اکتسابی بودن نور ماه در قرآن اشاره کرده است.

اما مساله دیگری که برای اثبات اعجاز این آیه لازم است، عدم اطلاع مردم در عصر نزول از این مساله علمی است. شواهد و مستندات تاریخی نشان می‌دهد که در یونان باستان یعنی پیش از اسلام، بشر با توجه به اهله ماه و کم و زیاد شدن نور آن، به بازتابی بودن نور ماه پی برده بود. البته هرچند ممکن است گفته شود که چنین علمی در سطح گسترده وجود نداشته و تنها در مجامع علمی آن زمان مطرح بوده و طبعاً مردم عامی عربستان با توجه به پایین بودن سطح علمی آن منطقه از آن مطلع نبوده‌اند. ولی صرف وجود این علم در آن عصر حتی اگر در سطح دانشمندان مطرح بوده باشد، باعث می‌شود که نتوان اعجاز علمی این آیه را اثبات کرد. هرچند که این مساله از عظمت قرآن نکاسته و این آیه به عنوان یک اشاره علمی دقیق و هوشمندانه می‌تواند گویای مطابقت کلام الهی با حقایق جهان هستی باشد.

پانویس و منابع

1. آلوسى، محمود، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، دارالكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1415 ق.

2. ابن عاشور محمد بن طاهر، التحرير و التنوير، بی نا، بی جا، بی تا.

3. ابن عطيه اندلسى، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، دارالكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1422ق.

4. ابن فارس، مقاییس فی اللغه، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1414ق.

5. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر، بيروت، چاپ سوم، 1414 ق.

6. ابو حيان، محمد بن يوسف، البحر المحيط فى التفسير، دار الفكر، بيروت، 1420 ق.

7. بيضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزيل و أسرار التأويل، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ اول، 1418ق.

8. حسينى همدانى، سيد محمد حسين، انوار درخشان، كتابفروشى لطفى، تهران، چاپ اول، 1404 ق.

9. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم (الدار الشامية – دمشق) بيروت، چاپ اول، 1412 ق.

10. شبر، سيد عبد الله، تفسير القرآن الكريم، دار البلاغة للطباعة و النشر، بيروت، چاپ اول، 1412ق.

11. الشريف، عدنان، من علم الفلك القرآني الثوابت العلمية في القرآن الكريم، دارالعلم للملايين، بيروت، چاپ پنجم، 2001.

12. شعبان، مروان وحيد، الإعجاز القرآني في ضوء الاكتشاف العلمي الحديث، دارالمعرفة، بيروت، چاپ اوّل، 1427ق.

13. صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن، انتشارات فرهنگ اسلامى، قم، چاپ دوم، 1365 ش.

14. طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

15. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.

16. طريحى، فخر الدين، مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، 1375 ش.

17. طوسى، محمد بن حسن، التبيان فى تفسير القرآن، دار احياء التراث العربى، بيروت، بی تا.

18. عرفات، محمد مختار، إعجاز القرآن في العلوم الجغرافية، داراقراء، دمشق، چاپ اوّل، 1424ق.

19. فخرالدين رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ سوم، 1420 ق.

20. فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

21. فضل الله، سيد محمد حسين، تفسير من وحى القرآن، دار الملاك للطباعة و النشر، بيروت، چاپ دوم، 1419 ق.

22. فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1424ق

23. الفيومى، احمد بن محمد، مصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي، دار الهجره، قم، 1414ق.

24. الفيومى، سعيد صلاح، الإعجاز العلمي في القرآن الكريم مع الله في السماء، مكتبة القدسى، القاهرة، چاپ اوّل، 1425ق.

25. قرشى، سيد على اكبر، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ ششم، 1371ش.

26. قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، 1364ش.

27. قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، تهران، چاپ اول، 1368ش.

28. مصطفوى، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360ش.

29. مغنيه محمد جواد، تفسير الكاشف، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1424 ق.

30. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1374 ش.

31. النجار، زغلول راغب محمد، من آيات الإعجاز العلمي في القرآن الكريم، مكتبة الشروق الدوليه، القاهرة، چاپ سوم، 1423ق.

32. نيشابورى، محمود بن ابو الحسن، إيجازالبيان عن معاني القرآن، دار الغرب الاسلامى، بيروت، چاپ اول، 1415 ق.

33. هيتو، محمد حسن، المعجزة القرآنية الإعجاز العلمي و الغيبي، موسسة الرساله، بيروت، چاپ چهارم، 1421ق.

34. University of Illinois, "THE SUN" in http://stars.astro.illinois.edu/sow/sun.html

35. Case Western Reserve University,"Earth's Moon" in

http://burro.astr.cwru.edu/stu/earth_moon.html

36. The Pennsylvania State University "The Sun and Moon" in

http://www2.astro.psu.edu/users/rbc/a1/lec3n.html

37. Stephen F.Austin state University” Greek Astronomers” in

http://www.physics.sfasu.edu/markworth/notes/Greeknotes1.html