حیات در کرات دیگر از منظر قرآن و علم

وَمِنْ ءَايَٰتِهِۦ خَلْقُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِن دَآبَّةٍ وَهُوَ عَلَىٰ جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَآءُ قَدِيرٌ

و از آیات اوست آفرینش آسمانها و زمین و آنچه از جنبندگان در آنها منتشر نموده؛ و او هرگاه بخواهد بر جمع آنها تواناست!

آیه 29 سوره شوری

چکیده

حیات حقیقتی است که علم تا کنون نتوانسته تعریف جامع و روشنی از آن ارائه دهد. بنابر آخرین دستاوردها، دانشمندان اعتراف کرده‌اند که آنچه از حیات می‌شناسند متکی است بر تجربه آنان از ساختارهای بیولوژیکی که تنها بر روی زمین است، در حالی‌که امکان وجود حیات به صورت‌های دیگر وجود دارد. در واقع این اعتراف دانشمندان امکان وجود مخلوقاتی چون فرشته و روح که از دید انسان ناپیدا هستند را تایید و سازگاری میان علم و دین را نشان می‌دهد. امروزه دانشمندان با در نظر گرفتن شاخصه‌های حیات زمینی و شرایط آن، شواهدی از چنین حیاتی در کرات آسمانی دیگر یافته‌اند. البته این شواهد هنوز به طور قطعی حیات در آسمان را به ثبوت نمی‌رساند. ولی قرآن در آیه (شوری:29) از حیات در آسمان سخن گفته است. برخی مفسران بر این باورند که آیه به وجود حیات زمینی در کرات آسمانی اشاره دارد و برخی دیگر معتقدند که مراد آیه، حیات موجودات فرا زمینی چون ملائک و روح در آسمان‌ها است. در این مقاله با تحلیل نظرات تفسیری، احتمال درستی نظر اول تقویت می‌شود. در این صورت اگر روزی حیاتی همچون حیات جانداران زمینی در کرات آسمانی کشف شود، این آیه اعجاز علمی قرآن را بیش از پیش آشکار می‌کند.

مقدمه

وجود حیات در کرات دیگر از مسائلی است که علم هنوز درباره آن نظر قاطعی نمی‌هد؛ اگرچه هرروزه پژوهشگران بنابر مطالعات و یافته‌های جدید خود فرضیاتی را در این باره مطرح می‌سازند. این فرضیات عموماً بر اساس یافتن سیاره ای است که نشانه‌های شرایط تحقق حیات برآن وجود دارد.

از سوی دیگر برخی از مفسران، بیان خداوند در آیه (شوری:29) در قرآن را نشانگر وجود حیات در کرات دیگر شمرده‌اند اگر صحت و قطعیت این نظریه تفسیری به اثبات رسد، می‌توان ادّعا نمود که قرآن درباره مسأله‌ای که پس از 14 قرن هنوز علم درباره آن به قطعیت نظر نداده، سخن گفته است و اگر روزی شواهد قطعی بر وجود حیات در کرات دیگر یافت شود، بی‌شک اعجاز علمی قرآن بیش از پیش آشکار خواهد شد. در این پژوهش ابتدا آخرین دستاوردهای علم درباره شواهد حیات در کرات آسمانی ارائه می‌شود، سپس مفاد آیه (شوری:29) و نظر مفسران درباره آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حیات در کرات دیگر از نظر علم

در این بخش به تاریخچه حیات، تعریف آن و شواهدی از حیات در کرات آسمانی که دانشمندان تاکنون بدان دست یافته اند، نظر می افکنیم:

تاریخچه پیدایش حیات در زمین

در حدود ۴/۵ میلیارد سال پیش کره زمین به وجود آمد و تا حدود ۴ میلیارد سال پیش سطح آن پوشیده از مواد مذاب بود. اما این مواد کم کم سرد شدند و پوسته‌ای سنگی روی سطح زمین ایجاد کردند. جو زمین در آن زمان غنی از گازهای نیتروژن و بخار آب بوده‌است؛ اما فاقد گاز اکسیژن بوده. به دلیل عدم وجود گاز اکسیژن در جو، لایه محافظتی اوزون هم وجود نداشته و گازهایی نظیر آمونیاک و متان که از دهانه آتشفشان‌ها خارج می‌شده و برای تشکیل مولکول‌های آلی مورد نیاز بوده‌اند، توسط اشعه ماورای بنفش از بین می‌رفته‌اند. پس بنابر این امکان ایجاد حیات در جو وجود نداشته است.

طبق نظریه حباب گازهای آمونیاک و متان که از دهانه آتش فشان‌های زیر دریایی خارج می‌شده‌اند، قبل از اینکه به سطح آب برسند و نابود شوند، در داخل حباب واکنش داده و مولکول‌های آلی را تشکیل می‌داده‌اند. سپس به سطح آب می‌رسیده و با استفاده از انرژی الکتریکی رعد و برق و خورشید، انرژی لازم برای شرکت در واکنش‌های بعدی را کسب می کردند. بنابر آنچه گفته شد حیات در دریاها ایجاد شده است. سپس با ایجاد کواسروات و میکروسفر کم کم زمینه ایجاد سلول‌ها فراهم شد. باکتری‌های اولیه هتروتروف (مصرف کننده) و بی هوازی بوده‌اند. پس از مدتی مواد آلی در اقیانوس‌ها کم شد و باکتری‌هایی ایجاد شدند که می‌توانستند مولکول‌های آلی را از مواد غیر آلی بسازند. این باکتری‌ها اتوتروف و بی هوازی بوده‌اند. پس از آن نخستین سلول‌های فتوسنتز کننده ایجاد شدند که سیانوباکترها بودند. سیانو باکترها تولید اکسیژن می‌کرده‌اند اما خودشان بی‌هوازی بوده‌اند. با پیدایش سیانوباکترها کم کم اکسیژن وارد جو زمین شد و لایه اوزن شکل گرفت و امکان حیات در خشکی هم پدید آمد.

پیدایش یوکاریوت‌ها

ابتدا نوعی از پروکاریوت‌ها وارد سلول‌های پیش یوکاریوتی شدند که هوازی و هتروتروف بودند و بعد از ورود به درون سلول‌های پیش یوکاریوتی عضوی از آن‌ها شدند و میتوکندری نام گرفتند. سپس برخی دیگر از سلول‌ها که میتوکندری را قبلا دریافت کرده بودند نوع دیگری از پروکاریوت‌ها را که احتمالا از خویشاوندان سیانو باکترها بودند را دریافت کردند و سلول‌های گیاهی را بوجود آوردند. پروکاریوت‌های وارد شده به این سلول‌ها کلروپلاست نام گرفتند.

پیدایش جانداران پرسلولی

نخستین جانداران پرسلولی که به خشکی آمدند جلبک‌ها و قارچ‌ها بودند. این دو نوع جاندار در روی سطح زمین نوعی مشارکت زیستی دوطرفه به نام همیاری ایجاد کردند و گلسنگ‌ها را ایجاد نمودند. اولین جانوران ساکن خشکی حشرات بودند. اولین جانوران ساکن خشکی حشرات بوده‌اند. اولین مهره‌داران ساکن دریا نوعی از ماهی‌ها، که کوچک و بدون آرواره (مانندلامپری) بودند. پس از آن ماهی‌های آرواره دار ایجاد شدند. اولین مهره‌داران ساکن خشکی، دوزیستان بوده‌اند. پس از دوزیستان نوعی دیگر از جانداران پدید آمدند که سازگاری بیش‌تری با محیط داشتند که خزندگان هستند. بعد از انقراض پنجم انواع زیادی از جانوران از جمله اغلب خزندگان از بین رفتند و باعث شد تا منابع غذایی بیش تری برای بقای پستانداران و پرندگان فراهم شود. [2,3,4,5,6,7,22,24,25,28,30]

تعریف حیات

یکی از مشکلات پژوهش درباره حیات در کرات آسمانی این است که علم هنوز نتوانسته تعریف جامع و دقیقی از حقیقت و مفهوم حیات ارائه دهد. [27] مشکل دیگر این است که تعاریف زیست شناسان برای مفهوم حیات، متکی بر ویژگی‌های انواع حیات تجربه شده در زمین است. در واقع زمانی که دانشمندان درباره حیات سخن می‌رانند به استفاده از مفهوم «حیات به شکلی که ما می‌شناسیم» گرایش دارند؛ زیرا حیات بر اساس ساختارهای بیولوژیکی پایه گذاری شده که تنها بر روی زمین وجود دارند. اما برخی دیگر از متخصصان باور دارند که احتمال وجود حیات‌های دیگر، حیات غیر عادی، نیز در دیگر نقاط جهان هستی وجود دارد.

در حالی که تعریف روشن و واضحی از واژة زندگی مورد نیاز است، اما این تعریف با مرزهایی همراه است، و معمولاً برای تعریف حیات و مشخص کردن موجودات زنده از غیر زنده، فهرستی از ویژگی‌های موجودات زنده را ارائه می دهند. موجودات زنده بسیار سازمان یافته و پیچده هستند. آن‌ها این قابلیت را دارند که انرژی از محیط زیست دریافت کنند و آن به انرژی مورد نیاز جهت رشد و تولیدمثل تبدیل کنند. آن‌ها دارای تمایل به هموستازی هستند. موجودات زنده نسبت به محیط اطرافشان واکنش نشان می‌دهند و دارای توانایی جهت انجام اعمالی همچون حرکت و در اشکال پیشرفته یادگیری می‌باشند. همچنین آن‌ها دارای توانایی تولید مثل و انتقال صفات به فرزندان خود می‌باشند[10,17].

در تعریفی دیگر، می‌توان گفت زندگی آن‌گونه که ما می‌شناسیم توسط ژنوم موجودات زنده‌ای که همراه ما روی زمین زندگی می‌کنند تعریف می‌شود. هر موجود زنده ژنومی دارد که در برگیرنده اطلاعات زیستی مورد نیاز برای ایجاد و حفظ حیات آن است [29]. زندگی در میان چها خانواده زیستی شامل آرکی‌ها، باکتری‌ها، یوکاریوت‌ها و ویروس‌ها طبقه‌بندی شده است. آرکی شاخه‌ای است که اغلب این توانایی را دارند که در محیط‌های غیرعادی مثل چشمه‌های آب گرم، حوضچه‌های آب شور و در اعماق بدون هوای دریاچه‌ها به عنوان تک سلولی زندگی کنند. آن‌ها در صفاتی با هر دو گروه باکتری‌ها و یوکاریوت‌ها اشتراک دارند. باکتری‌ها اغلب به پروکاریوت‌ها اشاره دارند که به جز سیانوباکتری‌ها، فاقد کلروفیل و هسته سلولی هستنند و از عمل تخمیر و تنفس جهت تولید انرژی استفاده می‌کنند. یوکاریوت‌ها شامل تمام موجوداتی می ‌شوند که سلول‌هایشان حاوی هسته است. بنابراین انسان‌ها، حیوانات، گیاهان، پروتیست‌ها و قارچ‌‌ها جز یوکاریوت‌ها محسوب می‌شوند. ویروس‌ها اصلاً سلول ندارند اما دارای قطعاتی از DNA و RNA هستند که به آن‌ها کمک می‌کند به عنوان انگل هنگامی که یک سلول میزبان را آلوده می‌کنند، تکثیر یابد. اگرچه این طبقه‌بندی می‌تواند به روشن شدن مفهوم زندگی کمک کند اما آن را نمی‌توان به عنوان یک تعریف نهایی در نظر گرفت [17].

تمام موجودات زنده روی زمین از ۶ ماده اصلی تشکیل شده‌اند: کربن، هیدورژن، نیتروژن، اکسیژن، فسفر و گوگرد (شکل 2-1) که بخش‌های اصلی و سازنده DNA، پروتئین و چربی‌ها به شمار می‌روند(شکل 2-2، شکل 2-3) و بدون آن‌ها حیات هرگز شکل نمی‌گرفت [16] .

شکل 2-1 شش ماده اصلی موجود در تمام موجودات زنده

شکل 2-3 ساختار آمینواسید ( آمینواسیدها، مونومرهای سازنده پروتئین‌ها می باشند)

بیشتر ترکیب‌های زیستی- شیمیایی، ترکیب‌های آلی، یعنی دارای کربن‌اند. چون بیشتر ترکیب‌های زیستی-شیمیایی کربن دارند، می‌گویند حیات در زمین مبتنی بر کربن است. همچنین یافت کربن و ایزوتوپ‌های گوگرد در فسیل موجودات به متابولیسم در زمان حال و گذشته اشاره دارد [17,19].

ناسا شکل جدیدی از حیات برروی زمین را کشف کرده است که از نظر ساختار بیولوژیکی با چیزی که بشر تا به حال می‌شناخته است، متفاوت است. این جاندار می‌تواند در محیطی که هیچ جاندار دیگری در آن شانس حیات ندارد، به زندگی ادامه دهد، کشفی که می‌تواند شانس تکامل حیات را در سیاره‌های دیگر افزایش دهد. آنها در دریاچه‌ای به نام ‏Mono– دریاچه‌ای که به شدت شور و مملو از آرسنیک است(شکل 2-4) - در کالیفرنیای آمریکا نوعی باکتری (شکل 2-5) کشف کرده‌اند که دارای DNA با ساختاری متفاوت است. چیزی که تا به حال در حد تئوری مطرح بوده اما حالا کشف شده است. این باکتری در ساختار DNA خودش به جای فسفر از آرسنیک استفاده می‌کند. این موجود قوانین فعلی را شکسته است. این باکتری از آرسنیک درست شده است، چیزی که کاملا غیرممکن به نظر می‌آمد. ناسا نام‌اش را GFAJ-‬1 گذاشته و قادر است از آرسنیک که یک ماده سمی محسوب می‌شود برای ساخت DNA،RNA، پروتئین و غشای سلولی استفاده کند. این ماده معمولا مسیرهای متابولیکی را مختل کرده و امکان ادامه یافتن حیات طبیعی را غیر ممکن می‌کند.‬‬‬

این باکتری باعث شکسته شدن نظریات ما در مورد چگونگی تشکیل زندگی و توسعه‌اش شده است. حالا دانشمندان به دنبال نمونه‌های جدیدی از موجودات زنده و متابولیسم‌های متفاوتی خواهند گشت که از مواد متفاوتی برای تشکیل حیات استفاده می‌کنند. ناسا می‌گوید این کشف روش ما را در گشتن به دنبال موجودات زنده در دیگر کرات هم تغییر خواهد داد چرا که حالا می‌دانیم ممکن است شکل حیات در جاهای دیگر به گونه‌ای دیگر تعریف شده باشد. گفته می‌شود این کشف می‌تواند بر وجود حیات‌های فرازمینی استدلال داشته باشد زیرا نشان می‌دهد حیات بسیار سازگار پذیرتر از چیزی است که در گذشته تصور می‌رفت و حتی می‌تواند در سخت‌ترین شرایط نجات پیدا کند[14,16]

شکل 2-4 دریاچه Mono در کالیفرنیای آمریکا

شکل 2-5 باکتری کشف شده در دریاچه Mono

اما اکنون دانشمندان با وجود محدودیت‌هایی که این دو مشکل برایشان ایجاد نموده، یعنی ناشناخته بودن مفهوم حیات و محدودیت در تجربه حیات بر زمین، متکی بر یافته‌های تجربی نسبت به حیات بر کرات دیگر خوشبین هستند.

وابستگی حیات به آب

آب و زندگی با یکدیگر مرتبط هستند [23]. آب در حالت مایع برای شروع و ادامه زندگی مورد نیاز است. هیچ آنزیمی در غیاب مولکول‌های آب فعالیت ندارند و هیچ مایعی هم نمی‌تواند جایگزین آب شود. آب یک ماده معمول در جهان است که به عنوان مولکول‌های گاز به طور گسترده‌ای پراکنده شده است و به صورت مولکول‌های گاز پراکنده و یخ شکل در اجسام بسیار کوچک و یا بسیار بزرگ همچون سیارک‌ها، ستاره‌های دنباله‌دار و سیارات یافت می‌شوند. با این وجود، آب به شرایط ویژه‌ای نیاز دارد که بتواند هم‌چون برروی زمین به صورت مایع وجود داشته باشد. این احتمال وجود دارد که آب از منابع متعددی همچون ستاره‌های دنباله‌دار و سیارک‌ها تا حدودی پس از تشکیل زمین به فرم جامد، رسیده باشد[8]. آب ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که در سایر مواد یافت نمی‌شود و برای فرایندهای حیاتی مورد نیاز است[21] . این خواص به واسطة پیوند هیدروژنی که در آب مایع مشهود است، ایجاد می‌شود [1].