حرکت ابرمانند کوه‌ها از منظر قرآن و علم

وَتَرَى ٱلْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِىَ تَمُرُّ مَرَّ ٱلسَّحَابِ صُنْعَ ٱللَّهِ ٱلَّذِىٓ أَتْقَنَ كُلَّ شَىْءٍ إِنَّهُۥ خَبِيرٌۢ بِمَا تَفْعَلُونَ

کوه‌ها را می‌بینی، و آنها را ساکن و جامد می‌پنداری، در حالی که مانند ابر در حرکتند؛ این صنع و آفرینش خداوندی است که همه چیز را متقن آفریده؛ او از کارهایی که شما انجام می‌دهید مسلّماً آگاه است!

آیه 88 سوره نمل

چکیده

کوه‌ها یکی از نشانه‌های خداوند در زمین می‌باشند و در آیات متعددی از قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته‌اند. خداوند در آیه 88 سوره نمل از این واقعیت پرده برمی‌دارد که برخلاف تصور انسان‌ها، کوه‌ها نیز مانند ابرها دارای حرکت می‌باشند. اکثر مفسران معتقدند که این آیه به بیان یکی از نشانه‌های قیامت می‌پردازد، درحالی که با توجه به قرائن مختلف موجود در آیه روشن می‌گردد که این آیه درصدد بیان حرکت کوه‌ها در حال حاضر می‌باشد و با توجه به یافته‌های علمی نوع حرکت کوه‌ها در این آیه روشن می‌گردد.

مقدمه

یکی از نشانه‌های الهی در زمین کوه‌ها می‌باشند که غالبا نماد ثبات، استقامت و عظمت می‌باشند. معادل واژه کوه در زبان عربی، جبل می‌باشد و در مجموع 41 مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است که در 33 مورد این واژه به صورت جمع به کار رفته است و به نقش‌های مختلف کوه‌ها در زمین اشاره دارد. یکی از این موارد آیه 88 سوره مبارکه نمل می‌باشد: «وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ إِنَّهُ خَبيرٌ بِما تَفْعَلُون‏»؛«و كوه‏ها را مى‏‌بينى [و] مى‏‌پندارى كه آن‌ها بى‏‌حركتند و حال آنكه آن‌ها ابرآسا در حركتند. [اين‏] صُنعِ خدايى است كه هر چيزى را در كمال استوارى پديد آورده است. در حقيقت، او به آنچه انجام مى‌‏دهيد آگاه است.»

گذشته از تفاسیر عرفانی و فلسفی موجود در رابطه با این آیه، دو دیدگاه عمده در این زمینه وجود دارد. غالب مفسران از میان شیعه و اهل سنت، معتقدند این آیه در بیان یکی از حوادث پیش از قیامت می‌باشد . درمقابل، برخی مفسران بر این باورند که با توجه بر قرائن موجود، آیه درصدد بیان یکی از حقایق فیزیکی موجود در این دنیا بوده و بر حرکت کوه‌ها در این دنیا اشاره دارد.

با توجه به اختلاف موجود در میان مفسران با این پرسش‌ها روبرو هستیم که این آیه به حرکت کوه‌ها به هنگام برپایی قیامت اشاره دارد یا آن که کوه‌ها در حال حاضر در حال حرکت می‌باشند؟ در صورتی که این حرکت مربوط به زمان حاضر است، مقصود خداوند از حرکت کوه‌ها چیست؟ آیا مقصود حرکت خود کوه‌ها می‌باشد یا حرکت کوه‌ها به واسطه حرکت لایه‌های زمینی و یا حرکتی که به واسطه حرکت انتقالی زمین می‌باشد؟

در این تحقیق ابتدا به بیان معانی واژگان کلیدی موجود در آیه می‌پردازیم و سپس دلایل هر دو گروه را بررسی می‌کنیم. در بخش بعدی به بیان انواع حرکت کوه‌ها از نظر علمی و مراد آیه از نوع حرکت کوه‌ها با توجه به قرائن آیه پرداخته و شباهت آن با حرکت ابرها را بیان می‌کنیم. درنهایت نیز به بیان آن چه علم در این زمینه به آن دست یافته و تطبیق آن با آیه می‌پردازیم.

معانی واژگان

اولین واژه در این آیه فعل تری می‌باشد. این لغت از ریشه (رأی) به معنای نگاه کردن و دیدن می‌باشد، خواه به وسیله چشم باشد یا با قوه خیال یا با عقل یا در خواب . درصورتی که رؤیت با چشم باشد، یک مفعول داشته و در صورتی که به معنای علم باشد، از افعال قلوب بوده و دو مفعولی خواهد بود.

جبال واژه بعدی است که جمع مکسر از واژه جبل بوده و در اصل به معنای جمع شدن شیء در ارتفاع می‌باشدکه در نتیجه به هر چیز بزرگ اطلاق می‌گردد. مانند اطلاق این واژه به کوه‌ها یا اطلاق جبلّة به شتری که کوهان بزرگ دارد. برخی لغت‌شناسان معتقدند، اطلاق لفظ جبل و تصور معنای بزرگی، نوعی ثبات و صلب بودن را با خود به همراه دارد.

لغت‌شناسان در رابطه با واژه «تحسب» معتقدند: اگر از ماده حَسَبَ یَحسَبُ باشد به معنای شمردن و حساب کردن می‌باشد . اما در صورتی که از ماده حَسِبَ یَحسَبُ باشد اغلب به معنای ظن و گمان معنا شده است. البته نویسنده کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، معنای این ماده را اشراف و اطلاع به قصد آگاهی و دقت دانسته است و معتقد است، ظن نتیجه چنین اشرافی می‌باشد. البته شمردن نیز مقدمه اشراف می‌باشد. راغب نیز در معنای این واژه می‌نویسد: حسبان آن است که به یکی از دو مسئله متناقض حکم کنی، بدون آن که دیگری به ذهن تو خطور کند و انگشت خود را بر روی آن قرار دهی، و برای تو در آن شک ایجاد می‌شود. این معنا به ظن نزدیک است، ولی ظن آن است که نقیض دیگری به ذهن خطور می‌کند و دیگری غلبه می‌کند.

جامدة در مقابل مذاب و جاری بوده و درحقیقت به شیء بدون حرکتو ساکن گفته می‌شود.

فعل تمرّ از ریشه فعل مضاعف (م ر ر) بوده و به معنی گذشتن و رد شدن از چیزی می‌باشد نویسنده کتاب التحقیق معتقد است، تفاوت مرور با سیر و تجاوز در این است که مرور حالت حرکت بالفعل و فی الحال می‌باشد و سیر، مطلق رفتن بدون هیچ قیدی به شرط آن که مادی باشد و تجاوز مطلق گذشتن است، از چیزی یا به سمت چیزی. تفاوت دیگر این کلمات آن است که جریان و سیر درمورد حرکت سریع و مرور درمورد حرکت آهسته و آرام به کار می‌رود.

سحاب از ریشه «س ح ب» و به معنای کشیدن می‌باش و به مطلق ابر به این دلیل که باد آن را مي‌كشد يا آن آب را مي‌كشد يا در رفتنش كشيده مي‌شود، باران‌زا باشد یا نه، اطلاق می‌گردد.

برخی لغت‌شناسان واژه صنع را به معنای عمل دانسته‌اند، اما اغلب معتقدند که صنع به هر نوع عملی اطلاق نمی‌شود، بلکه صنع عملی است که از روی علم انجام شده و صانع در عمل خود حاذق باشد . به همین دلیل هر صنعی عمل هست، اما هر عملی صنع نیست.

أتقن فعل ثلاثی مزید باب افعال از ریشه (ت ق ن) به معنای محکم کردن کار می‌باشد .

دیدگاه مفسران

مفسران دیدگاه‌های گوناگونی پیرامون این آیه اتخاذ کرده‌اند که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

دیدگاه اول؛ بیان یکی از نشانه‌های قیامت

دیدگاه دسته اول که شایع‌ترین دیدگاه بوده و حتی برخی ادعای اجماع در آن را کرده‌اند معتقد است که با توجه به این که این آیه در سیاق آیات قیامت بوده و از سوی دیگر، با توجه به این که برخی از دیگر آیات قرآنی بر حرکت کوه‌ها پیش از قیامت دلالت دارند، چنان که در آیه 20سوره مبارکه نبأ می‌فرماید:

وَسُيِّرَتِ ٱلْجِبَالُ فَكَانَتْ سَرَابًا

و کوه‌ها به حرکت درمی‌آید و بصورت سرابی می‌شود!

آیه 20 سوره نبأ

یا در آیه 6سوره مبارکه قارعه می‌فرماید:

فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَٰزِينُهُۥ

امّا کسی که (در آن روز) ترازوهای اعمالش سنگین است،

آیه 6 سوره قارعه

و...، این آیه نیز در پی بیان حرکت کوه‌ها هنگام دمیده شدن در نفخه صور و روز قیامت می‌باشد.

درحقیقت، با دمیده شدن در نفخه صور و به دلیل هول و هراسی که به خاطر تحولات سریع برای انسان‌ها دست می‌دهد (چنان که زن شیرده فرزند خود را رها می‌کند و کودک از شدت هول و هراس پیر می‌گردد و...)، وی از دیدن این حرکت ناتوان است.

این گروه معتقدند، بخش اول آیه «وَ تَرَى الْجِبالَ» مانند آیه

يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّآ أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى ٱلنَّاسَ سُكَٰرَىٰ وَمَا هُم بِسُكَٰرَىٰ وَلَٰكِنَّ عَذَابَ ٱللَّهِ شَدِيدٌ

روزی که آن را می‌بینید، (آنچنان وحشت سراپای همه را فرامی‌گیرد که) هر مادر شیردهی، کودک شیرخوارش را فراموش می‌کند؛ و هر بارداری جنین خود را بر زمین می‌نهد؛ و مردم را مست می‌بینی، در حالی که مست نیستند؛ ولی عذاب خدا شدید است!

آیه 2 سوره حج

به منظور مجسم کردن واقعه به صورت فعل مضارع آمده است و عبارت «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ»:

«تلويح و اشاره‌‏اى است به اينكه اين صنع و اين عمل از خداى تعالى تخريب و ويرانى عالم است، ليكن چون تكميل آن را در پى دارد و مستلزم اتقان نظام آن است، نظامى كه در آن هر چيزى به منتها درجه كمال خود مى‏‌رسد، آن كمالى كه اگر كمال سعادت باشد، و اگر كمال شقاوت، زمين‌ه‏اش را قبلا فراهم كرده بود، از اين رو اين ويرانى را صنع و آفرينش ناميد، چون اين خود صنع خداست، آن صنعى كه هر چيزى را متقن كرده، پس خداى سبحان اتقان را از هر چه كه متقن كرده سلب نمى‏‌كند و فساد را بر آنچه اصلاح فرموده مسلط نمى‌‏سازد، پس اگر دنيا را خراب مى‌‏كند براى اين است كه آخرت را تعمير نمايد.»

برخی نیز معتقدند که جمله «تَحْسَبُها جامِدَةً» به زمان حال می‌باشد و درنتیجه معنای آیه چنین می‌گردد: «تو در آن روز كوه‌‏ها را- كه امروز جامد گمان مى‌‏كنى-، مى‏‌بينى چون ابر به حركت درمى‌‏آيند»

اشکالات این دیدگاه

برخی مفسران بر این دیدگاه اشکالات گوناگونی گرفته‌اند.

1. قرار گرفتن آیه

وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ ٱلْجَٰهِلِيَّةِ ٱلْأُولَىٰ وَأَقِمْنَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتِينَ ٱلزَّكَوٰةَ وَأَطِعْنَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا

و در خانه‌های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و رسولش را اطاعت کنید؛ خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.

آیه 33 سوره احزاب

در میان آیاتی که به احکام همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌پردازد و آیه

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ ٱلْمَيْتَةُ وَٱلدَّمُ وَلَحْمُ ٱلْخِنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ ٱللَّهِ بِهِۦ وَٱلْمُنْخَنِقَةُ وَٱلْمَوْقُوذَةُ وَٱلْمُتَرَدِّيَةُ وَٱلنَّطِيحَةُ وَمَآ أَكَلَ ٱلسَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى ٱلنُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُوا۟ بِٱلْأَزْلَٰمِ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ ٱلْيَوْمَ يَئِسَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ مِن دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَٱخْشَوْنِ ٱلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلْإِسْلَٰمَ دِينًا فَمَنِ ٱضْطُرَّ فِى مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

گوشت مردار، و خون، و گوشت خوک، و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند، و حیوانات خفه‌شده، و به زجر کشته شده، و آنها که بر اثر پرت‌شدن از بلندی بمیرند، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند، و باقیمانده صید حیوان درنده -مگر آنکه (بموقع به آن حیوان برسید، و) آن را سرببرید- و حیواناتی که روی بتها (یا در برابر آنها) ذبح می‌شوند، (همه) بر شما حرام شده است؛ و (همچنین) قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه‌های تیر مخصوص بخت آزمایی؛ تمام این اعمال، فسق و گناه است -امروز، کافران از (زوال) آیین شما، مأیوس شدند؛ بنابر این، از آنها نترسید! و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم- امّا آنها که در حال گرسنگی، دستشان به غذای دیگری نرسد، و متمایل به گناه نباشند، (مانعی ندارد که از گوشتهای ممنوع بخورند؛) خداوند، آمرزنده و مهربان است.

آیه 3 سوره مائده

در میان بیان احکام گوشت‌های حرام نشان از این نکته دارد که گاه خداوند متعال برای غرضی خاص، آیه‌ای را در میان آیاتی قرار می‌دهد که نمی‌توان همه آن‌ها را در یک سیاق دانست و بررسی دیگر دلایل نشان می‌دهد که آیه مورد بحث نیز از این دسته از آیات می‌باشد.

2. در میان کسانی که معتقدند این آیه به روز قیامت مرتبط و زمان دمیده شدن نفخه صور را بیان می‌کند اختلافاتی وجود دارد، چنان که برخی آن را مربوط به نفخه اول دانسته و برخی مربوط به نفخه دوم می‌دانند. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که امکان ندارد نفخه دوم مورد نظر باشد، زیرا پیش از آن همه جهان دگرگون شده و دیگر اثری از کوه‌ها نیست.

3. تشبیه این آیه به آیه «وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» تشبیه درستی نیست. زیرا عهن به معنای پشم زده شده است و به حرکت کوه ارتباطی ندارد.

4. لحن بیان این آیه با آیات مربوط به قیامت تفاوت بسیار دارد و تشبيه به حركت ابرها متناسب حركات يك نواخت و نرم و بدون سر و صدا است، نه انفجارهاى عظيمى كه صداى رعد آسايش، گوش‌ها را كر مى‏‌كند. درحقیقت، اين تعبير با حوادث آغاز رستاخيز سازگار نيست، چرا كه اين حوادث به قدرى آشكار است كه به تعبير قرآن «روزى كه آن را ببينيد، هر شيردهنده‌‏اى آن را كه شير مى‌‏دهد [از ترس‏] فرو مى‏‌گذارد، و هر آبستنى بار خود را فرو مى‏‌نهد، و مردم را مست مى‏‌بينى و حال آنكه مست نيستند، ولى عذاب خدا شديد است.» (حج، 2)

5. به نظر می‌رسد قائلین به این نظریه برای اثبات سخن خود، سعی به توجیه معنای صنع کرده‌اند، اما با کمی دقت در آیه روشن می‌گردد که پس از بیان واژه «صنع» این گونه آمده است: «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ». درحقیقت، از آن جا که اتقان به معنای محکم کردن و نیکو کردن است و این تعبیر با زمان برقراری نظام جهان متناسب می‌باشد و نه زمان متلاشی شدن آن، نمی‌توان چنین معنایی از آیه برداشت کرد.

6. این آیه پس از بیان حکمت آفرینش شب و روز آمده است و بر قدرت خداوند متعال اشاره دارد. چرا که خلقت شب و روز و حرکت کوه‌ها در عین عظمت و ثابت به نظر رسیدن آن‌ها، دلیل بر قدرت خداوند در برپایی روز قیامت و نشر و نگه داشتن حرکات و اعمال انسان‌ها و آگاهی وی از اعمال ایشان دارد.

7. حرکت کوه‌ها با جمله اسمیه بیان شده که بر استمرار و دوام دلالت دارد و با همراه آوردن حال، بر عدم جدایی این حالت از کوه دلالت دارد .

8. بر طبق آیات قرآنی در روز قیامت کوه‌ها از جای خود کنده می‌شوند و در این صورت حرکت آن‌ها باید قابل مشاهده باشد، زیرا تا زمانی که حرکت کوه نسبت به انسان باشد، قابل رؤیت خواهد بود و تنها در صورتی که حرکت کوه‌ها به واسطه حرکت زمین باشد، (از آن جا که ما نیز با حرکت زمین حرکت می‌کنیم) قابل ادراک حسی نخواهد بود.

9. واژه «تَفْعَلُونَ» در عبارت «إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ» فعل مضارع می‌باشد که بر دوام و استمرار دلالت می‌کند و در صورتی که مربوط به روز قیامت بود، باید از واژه «فعلتم» استفاده می‌شد.

با توجه به جملات «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ» روشن می‌گردد که مراد از این جمله این است که خدایی که از حرکت کوه‌هایی که شما ثابت می‌پندارید، آگاه است؛ از تمامی کارهای شما و آن چه در دل دارید، آگاه بوده و به زودی در قیامت حسابرسی خواهید شد زیرا إتقان صنع از آثار علم است و بر خبیر بودن خداوند دلالت دارد .

10.اگر «تَحْسَبُها جامِدَةً» راجع به دنيا و «ترى» و «تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ» راجع بقيامت بود لازم بود «تراها جامدة» يا نظير آن بگويد زيرا كوه‌ها را واقعا جامد مى‏بينيم نه اينكه جامد گمان می‌كنيم.