بررسی تاثیر اعجاز روانشناختی قرآن در گستره خانواده

چکیده

قرآن دارای مباحث متعالی و کاملی است که صحت و اعتبارش محدود به زمان و مکان خاصی نیست قرآن معجزه جاویدان پیامبر بزرگوار دین اسلام است باید دانست که مصادیق اعجاز قرآن کریم در هر عصر و نسلی تازه می¬شود اگر اعجاز قرآن کریم در عصر بعثت در اعجاز زبانی نمود یافت در دوره¬های بعد آیات قرآن کریم جنبه¬های دیگری از جمله روانشناختی را نشان دادند که نیازهای روحی و روانی افراد و جوامعی که خیزش اسلامی بدان رسیده بود پاسخ داد از آنجا که خانواده به عنوان اصلی¬ترین کانون تربیت است هدف آن از نگاه قرآن تامین سلامت¬روان برای اعضای خانواده و همچنین هدف ایجاد آمادگی برای برخورد و رویارویی با پدیده¬های اجتماعی است از جمله اعجازهای روانشناختی قرآن در مورد خانواده این است که خانواده را مایه سکون و آرامش، کانون مهر و محبت همچنین کانون پرورش نسل صالح می¬داند. به منظور دستیابی به درجه مطلوب لازم است تاثیرات آموزه¬ها و آیات قرآن را در بهداشت روانی و تامین سلامت روح و روان خانواده مورد بررسی قرار گیرد هدف از پژوهش حاضر بعد از مفهوم¬شناسی اعجاز روانشناختی، بررسی تاثیر اعجاز روانشناختی قرآن بر سلامت روان در گستره خانواده می¬باشد روش پژوهش توصیفی – تحلیلی بود روش گردآوری اطلاعات کتابخانه¬ای – اسنادی می¬باشد نتایج پژوهش نشان می¬دهد، قرآن و برنامه¬های حیات¬بخش آن خانواده و جامعه را به سوی سعادت و سلامت روح و روان سوق می¬دهد که توجه به آنها می¬تواند بهترین راه درمان و جامع¬ترین دستورالعمل در مقابله با آسیبهای اخلاقی و اعتقادی در گستره خانواده باشد.

کلمات کلیدی

قرآن، اعجاز، خانواده، سلامت روان، اخلاق، اعتقادات

1=.مقدمه= قرآن یک مجموعه کامل از معارف بشری و علوم انسانی است که در زمینه تاریخ، حقوق، اخلاق، تربیت، اعتقادات، روانشناختی، جامعه¬شناختی و ... سخن می¬گوید و در همه آنها دیدگاه خاص خود را ارائه کرده است و بر اندیشمندان مسلمان است که با دقت و مطالعه کافی در آن، دیدگاه قرآن را در هر یک از موضوعات نامبرده کشف کند و در اختیار جامعه بویژه، نسل جوان قرار دهند امروزه ما در شرایطی زندگی می¬کنیم که تهاجم فرهنگی و انحرافات اخلاقی روز به روز گسترده¬تر می¬شود از آنجا که خانواده در مکتب اسلام، نقش اساسی در رابطه با سلامت روان فرزندان دارد، اگر خانواده به مسئولیت خود در این زمینه آگاهی داشته باشد، و فرزندان خود را درست تربیت کند، مفاسد اخلاقی در جامعه کمتر می¬شود چون اصلاحات در جامعه باید از خانواده آغاز گردد زیرا خانواده زیر بنای اصل جامعه است، اگر خانواده سالم باشد، جامعه، سالم و متعالی خواهد بود در آموزه-های قرآنی، اصول و قواعد تربیت فرزندان با روحیه سالم بیان شده همچنین وظیفه خانواده را در قبال تربیت سالم آنها روشن و مشخص کرده که خانواده از چه روشی استفاده کند مؤثر است و چه روشی آسیب¬زا و خطرآفرین است. پس خانواده¬ها می¬توانند با استفاده از آموزه¬های روانشناختی قرآنی به تهذیب و پرورش اخلاقی جوانان و فرزندان پرداخته و فرزندان را در مقابل این انحرافات، واکسینه کنند تا با داشتن خانواده¬هایی با روح و روان سالم، جامعه سالم و متعادل داشته باشیم.

2.بیان مساله

سلامت روان طبق آیات قرآن و روایات رسیده از شخص پیامبر اکرم صلی¬الله علیه و¬آله هدف بعثت پیامبرصلی¬الله علیه و آله بوده و از مهمترین مسائل جامعه اسلامی به شمار می¬آید و از سوی دیگر به دلیل پراکندگی منابع مورد پیرامون این مهم، لذا بر آن شدیم تا راهکارهای دستیابی به یک جامعه ایده¬آل را جمع¬آوری کنیم همانطوری که روشن و واضح است، خانواده یکی از مهمترین نظام¬های اجتماعی می¬باشد و سایر نظام¬ها از این نظام کوچک تاثیر می¬پذیرد بنابراین اهمیت پژوهش پیرامون راهکارهای سلامت روان در نظام خانواده از سایر نظامها مهمتر به نظر می¬رسد. از آنجا که قرآن کتابی است جامع از سوی پروردگار و به عنوان معجزه جاویدخاتم، لذا هدفش ایجاب می¬کند باید هادی انسان باشد برای بهتر زیستن، قرآن تنها به بعد جسمانی انسان توجه نکرده بلکه به سلامت روانی انسان نیز توجه مضاعف داشته است، آنچه در این تحقیق به آن پرداخته شده این بوده که گرچه قرآن کتاب روانشناسی نبوده اما بسیاری از راهکارهای فردی و اجتماعی قرآن برای زندگی انسانها جنبه روانشناسی داشته و می¬تواند در سلامت روح و روان خانواده¬ها تاثیرگذار باشد بنابراین اجرا و عملی کردن تعالیم قرآن در خانواده-ها نه تنها موجب سعادت اخروی است بلکه در زندگی دنیایی نیز می¬تواند رهنمون انسان به سوی سلامت روحی و روانی باشد. اعجاز روانشناختی قرآن با وجود اهمیت و ضرورت آن، مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته؛ بنابر این در این نوشتار برآنیم ضمن بررسی موضوعات مربوط به اعجاز روانشناختی قرآن؛ دورنمایی کلی از بینش روانشناختی قرآن در گستره خانواده را بیان کنیم. در این راستا مهمترین اهداف پژوهش عبارتند از: تبیین اهداف سلامت روانی خانواده از نگاه قرآن؛ تبیین ابعاد سلامت روانی خانواده از نگاه قرآن؛ بررسی مهمترین عوامل بیماریهای روحی و روانی از دیدگاه قرآن؛

3.پیشینه تحقیق

اگرچه در زمینه اعجاز علمی قرآن کتابهای زیادی نگاشته شده، پیشینه کوتاه آن به اوایل قرن چهاردهم برمی¬گردد (رضایی اصفهانی، 1389، 12). اعجاز روانشناختی قرآن نیز به عنوان یکی از ابعاد اعجاز علمی قرآن از موضوعات نوپدید در حوزه اعجاز قرآن می¬باشد و امین خولی را می¬توان پایه¬گذار این بعد از اعجاز قرآن دانست (رضایی اصفهانی، علوم قرآنی2 اعجاز قرآن،88). امین خولی این بعد از اعجاز را در چند نوشته خویش از جمله «البلاغه العربیة و اثر الفلسفه فیها» مدخل «تفسیر» دائرة المعارف الاسلامیة و مقاله¬ای در مجله دانشکده ادبیات قاهره با عنوان «البلاغة و علم النفس» مطرح کرده است. وی در این مقاله سوم به نحوی بین روان¬شناسی و بلاغت ارتباط کرده و در پی بوده تا راه را برای طرح ایده جدید خود، یعنی اعجاز روان¬شناختی قرآن، فراهم آورد (برهان و عرفان، 339). در واقع، وی با تقریری جدید و ایجاد ارتباط بین بلاغت و روان-شناسی، این موضوع را پذیرفتنی کرده است (اعجاز قرآن و تحلیل، 4-182 به نقل از: رضایی اصفهانی، علوم قرآنی 2 اعجاز قرآن، 86-88). از دیگر آثار نگاشته شده در زمینه اعجاز روان¬شناختی «الاعجاز النفسی فی القرآن الکریم» از دکتر مصطفی رجب و «الاعجاز النفسی و تربوی فی القرآن الکریم و السنة المطهرة» از دکتر عبدالرحمن اللام عیسوس در سال 1428م انتشار یافته است، ولی کتاب اخیر عملا به موضوع اعجاز تربیتی نپرداخته، بلکه اعجاز روان¬شناختی قرآن را مطرح کرده است (رضایی اصفهانی، علوم قرآنی، ج2، 274-275) همچنین در حوزه بهداشت روان، اخلاق و روان¬شناسی اسلامی آثار فراوان دیگری نگاشته شده که به بررسی گزاره¬های قرآنی در مباحث روان¬شناسی پرداخته و به طور ضمنی و غیر مستقیم به اعجاز روان¬شناختی اشاره نموده¬اند، ولی هیچکدام ادعای اعجاز نکرده¬اند. از این آثار عبارت است از : قرآن و روان¬شناسی از محمد عثمان نجاتی؛ قرآن و بهداشت روان از دکتر احمد صادقیان؛ روان¬شناسی از دیدگاه مکتب از اسلام از تقی ژاله¬فر؛ بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی از محمدرضا سالاری¬فر و همکاران؛ بهداشت و سلامت روان با نگرش به آموزه¬های دینی و سیره معصومان علیهم¬السلام از سلیمان قاسمی؛ بهداشت روانی در اسلام از سید حمید فتاحی؛ اخلاق اسلامی از احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی؛ بهداشت روانی (بررسی مقدماتی اصول بهداشت روانی، درمانی و برنامه¬ریزی در مکتب اسلام) از دکتر سید ابوالقاسم حسینی؛ آرامش روانی و مذهب از دکتر صفدر صانعی؛ بهداشت روان در اسلام از دکتر سید مهدی صانعی؛ مجموعه مقالات اسلام و بهداشت روان.

4.مفاهیم و ادبیات نظری

4-1- اعجاز اعجاز مصدر ثلاثی مزید از ریشه «عجز» است. معنای لغوی عجز، «از عهده کار بر نیامدن» است؛ در مقابل، «قدر» به معنای «توانستن» است. وقتی می¬گویند «اعجزة الامرة»، یعنی آن کار او را ناتوان کرد و نتوانست آن را انجام دهد. (راغب اصفهانی، ج2، 552-553) هر چند معانی دیگری برای این ریشه گفته¬اند که هر یک مصداق، مورد یا کاربرد خاصی از همین معناست (ابن منظور،5، 396). برخی می¬گویند عجز به معنای پایان هر شیئی است (ابن فارس،ج4 ، 1404،/234). در قرآن، معنای لغوی این واژه¬ها به کار رفته است؛ مانند ؛ «که مردم را از جا می¬کند؛ گویی تنه¬های نخلی بودند که ریشه کن شده بودند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ی من]؟» اعجاز در علم کلام، یعنی فرد مدعی نبوت، باید برای اثبات حقانیت خود کاری کند که دیگران نتوانند آن را با علل و عوامل ظاهری انجام دهند؛ یعنی خرق عادت کند و طرف مقابل هم از آوردن مثل آن ناتوان باشد؛ ضمن اینکه شاهدی هم بر صدق ادعای آنان است. آن عمل خارق¬العاده را «اعجاز» و نتیجه اعجاز را که پدیده¬ای غیرعادی است، «معجزه» می¬نامند. (خویی، 33) آیت¬الله جوادی اعجاز را چنین تعریف می¬کنند: «به کار ویژه و خارق¬العاده¬ای گفته می¬شود که تنها فرستادگان الهی توان انجام آن را دارند و بشر عادی حتی اگر تمام قوای خود را به کار گیرد، از آوردن مثل آن عاجز و ناتوان است (جوادی آملی،1388 الف، 89)؛ بنابراین، اعجاز گواهی بر اثبات صدق مدعی نبوت و نشانگر ضعف و ناتوانی دیگران از آوردن مانند آن است، هر چند معاندان و مخالفان، تمام نیروی خود را متمرکز کنند. مراد از علم در این مبحث، علم تجربی است؛ یعنی علمی که با امتحان و تجربه (آزمایش و خطا) درستی یا نادرستی نظریه¬ها و قوانین طبیعت را بررسی می¬کند؛ پس تفسیر علمی، همان توضیح دادن آیات قرآن، با علم تجربی است.(رضایی اصفهانی،1386، 22). با بررسی معنای هر کدام از واژه¬ها می¬توان گفت مقصود از اعجاز علمی قرآن آن است که در برخی آیه¬های آن نوعی رازگویی علمی وجود دارد؛ یعنی حاوی مطلبی علمی است که کسی قبل از نزول آیه، از آن اطلاع نداشته است و مدتها بعد از نزول آیه، دانشمندان علوم تجربی آن را کشف می¬کنند. این مطلب علمی طوری است که با وسایل عادی عصر نزول کشف شدنی نبوده است (همان، 85)

4-1-1- اعجاز روان شناختی

مقصود از اعجاز روان شناختی، گزاره¬هایی در زمینه سلامت روان(در ابعاد اخلاقی و اعتقادی و اجتماعی) است که در قرآن آمده است و راهکارهایی را فرا روی بشر گشوده تا بهداشت روان او در این موارد تأمین شود.(همان، 87)

4-1-2-دیدگاه¬های مهم درباره اعجاز علمی

سه دیدگاه درباره اعجاز علمی در قرآن وجود دارد: دیدگاه اول: همه علوم بشری در قرآن وجود دارد و حامیان این دیدگاه، برای پاسداری از قرآن، تلاش می¬کنند با دلایل نقلی، آیات وحی را بر دستاوردهای علوم تجربی منطبق کنند. ابوحامد غزالی در احیاءالعلوم و جواهر القرآن، طنطاوی جوهری در الجواهر فی تفسیر القرآن و ... سرسختانه به این دیدگاه معتقدند، آنها بی¬محابا با انگیزه دفاع یا ... آیات الهی را به پیشرفتهای علمی پیوند می¬زنند. دانشمندان و مفسران واقع¬بین اسلامی، روش آنها را نادرست می¬دانند. آنان در نکوهش اشخاصی نظیر طنطاوی چنین گفته¬اند: «وی به دلیل آنکه در زمانه¬ای که می¬زیست، علوم غربی، تازه به مصر راه یافته و فرهنگ اروپایی بر افکار مسلمانان سیطره پیدا کرده بود و او به گمان خود، برای آنکه مسلمانان را از فریفتگی در برابر فرهنگ غرب باز دارد، در اثر تفسیری خویش بسیار کوشید تا بسیاری از مسائل علمی را با آیات تطبیق دهد.»(مصباح یزدی،1367، 226-227) دیدگاه دوم: قرآن فقط کتاب هدایت و دین است و برای بیان مسائل علوم تجربی نیامده است. از متقدمین، ابواسحاق شاطبی و از متاخرین، عایشه بنت¬الشاطی طرفداران چنین دیدگاهی هستند. بنت¬الشاطی می¬گوید: «برخی در عصر حاضر آیاتی از قرآن را متناسب با موضوعاتی چون اکتشاف اتم، قانون جاذبه، گردش زمین، قوانین هندسه و ... تأویل و تفسیر کرده¬اند که نه در عصر بعثت و صدر اسلام به اندیشه هیچ عربی خطور کرده و نه چنان بوده است که کسی از صحابه، شمه¬هایی از آن را دریافته و از قرآن برداشت کرده باشد.» (عبدالرحمان، 92-93) دیدگاه سوم: دیدگاه اعتدال است؛ یعنی علوم بشری در ظواهر قرآن وجود ندارد و هدف اصلی قرآن نیز هدایت¬گری و رساندن انسان به کمال مطلوب الهی است؛ از طرف دیگر، قرآن کریم به تفکر و علم دعوت می¬کند؛ چنان که به برخی مطالب علمی اشاره عرضی می¬کند که بیانگر اعجاز علمی قرآن است (رضایی اصفهانی،1386، 38-39)

4-2- سلامت روان در قرآن کریم

سلامت روان در آموزه¬های قرآن کریم، جامع و جهان¬شمول می-باشد و سعادت و کامیابی دنیایی و اخروی بشر را در ابعاد مختلف، لحاظ نموده است. قرآن کریم نگاهی کل¬نگرانه به مفهوم سلامت روانی دارد و بر همه ابعاد وجودی انسان اعم از بعد مادی، معنوی، روان¬شناختی، اجتماعی و ... توجه کرده است. سلامت و سلامت روانی به سطحی از عملکرد اشاره دارند که در آن، فرد با خود و سبک زندگی¬اش آسوده و بی¬مشکل باشد. چنین مفهومی نیازمند رشد بهنجار و متعادل در همه ابعاد وجودی فرد از نظر جسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی است. این ابعاد در ارتباط متقابل با همدیگرند، به طوری که مشکلات مربوط به یک بعد، ابعاد دیگر و سلامتی کلّ سیستم را با خطر مواجه می¬کند. بدین¬گونه، سلامت و سلامت روانی از نگاه قرآن عبارت است از: «بهره¬مندی فرد از وضعیت مطلوب جسمی، روان-شناختی، اجتماعی و معنوی؛ به گونه¬ای که افراد را به یک زندگی رضایت¬بخش و سعادتمند، رهنمون می¬شود». از نگاه قرآن، همه تلاشها باید در راستای کمال و سعادت نهایی (قرب الهی و رسیدن به بهشت)، قرار گیرند. این مفاهیم از تعبیرهایی مثل «فوز عظیم»، «عيشَة رَّاضِيَة»، «رَاضِيَة مَّرضِيَّة» و «حیات طیبه» به دست می¬آید. خداوند، راه رسیدن به این زندگی را، ایمان به خدا و اطاعت از خدا و رسول و انجام اعمال صالح، تزکیه، رعایت تقوا و خودکنترلی، می¬داند. مفهوم فوز عظیم، که به معنای رستگاری و سعادت و نعمت پایدار است، معطوف به جهان آخرت بوده و نهایت آرزوی هر مؤمنی است. بیشتر مفاهیم یاد شده، در این دنیا هم وجود دارد و قابل وصول است. اینها، به سطحی از عملکرد روانی اشاره دارند که در آن، فرد نوعی اطمینان قلبی و رضایت خاطر داشته باشد. از نظر قرآن، تحقق حیات طیبه و زندگی همراه با آرامش، امنیت، رضایت قلبی، رفاه، صلح، محبت و ... در سایه «ایمان» و «عمل صالح» دست-یافتنی است.(مکارم شیرازی و دیگران، 231). آرامش، اطمینان قلبی، رضایتمندی و نشاط، مهمترین مؤلفه سلامت روانی هستند؛ و یأس، اضطراب و افسردگی، بزرگترین عوامل از میان بردن آنها هستند. آرامش، گمشده انسان در زندگی است که با توسل به هر وسیله¬ای می¬کوشد آن را به دست آورد. قرآن کریم می¬فرماید: «بدانید اولیای خدا نه ترسی دارند و نه اندوهی»؛ خطرهای تهدیدکننده در آینده، آنان را مضطرب نمی¬کند و درباره گذشته غم و اندوهی ندارند. «کسانی که ایمان آورده¬ و تقوای الهی را پیشه خود ساخته¬اند، در دنیا و آخرت شاد و مسرورند». کسانی که تابع هدایت الهی¬اند، به دور از اندوه و حزن هستند و آنان شایسته آرامش¬اند. آرامش و رفع حزن و اندوه، تنها در سایه ایمان و تسلیم خدا بودن و با عمل صالح دائمی (هُوَ محسنٌ) حاصل می¬شود. ظلم و ممانعت از گسترش معارف الهی، باعث خوف و وحشت و خواری دنیا و عذاب آخرت است. تنها راه وارد شدن در صلح و سلامت و آشتی، ایمان به خداوند است. شیطان انسان را گام به گام گمراه می¬کند. هر کس مطیع خداوند نباشد مطیع شیطان خواهد شد. راه ایمان و اعتقاد درست، نور و روشنی و آرامش است، اما راه کفر، ظلمات و تاریکی و یأس است.

4-3- خانواده

خانواده در زبان فارسی معادل"اهل"در کلام عرب است، مثلا "اهل الرجل"در اصل کسانی هستند که مسکن و خانواده¬ای واحد آنها را در یک جا جمع و فراهم می¬آورد، سپس این معنی توسعه یافته و کسانی که نسب خانوادگی سبب جمع آنهاست، "اهل البیت" گفته¬اند. (راغب اصفهانی، 96) در اصطلاح علوم اجتماعی، خانواده انسان را می¬توان یک گروه نهادی شده زیستی اجتماعی تعریف کرد که متشکل از چند فرد بالغ و فرزندانی که زاده پیوند ازدواج افراد بالغند، می¬باشد. و تامین رضایت¬مندی¬ها و نظارت در نیازهای عاطفی از جمله روابط جنسی و ایجاد موقعیت اجتماعی فرهنگی برای تولید مثل، مراقبت و پرورش فرزندان از حداقل وظایف خانواده است. (گولد جولیوس، 381) در اصطلاح علوم تربیتی، به پدر و مادر و کودکانی که یک جا و در یک خانه زندگی می¬کنند و یا در مجموع افرادی که از راه خون یا زناشویی با هم مربوط شده¬اند، خانواده گفته می¬شود. (شعاری¬نژاد، 157) 4-3-1- خانواده در قرآن معادل کلمه خانواده در قرآن کریم، کلمه "اهل" آمده است و بنا بر گفته قرآن کریم و اهل لغت، اهل در صورتی استعمال می-شود که میان افراد پیوند جامعه باشد و میان آنها انس و الفتی وجود داشته باشد. قرآن کریم کسانی را که هم عقیده باشند و به او ایمان آورند، اهل و ذریّه او می¬داند و کسانی را که ایمان نیاورد را از "اهل" بیرون می¬داند.(قریش، ج3، 136) « نوح به پروردگارش عرض کرد: «پروردگارا! پسرم از خاندان من است و وعده تو (در مورد نجات خاندانم) حق است و تو از همه حکم کنندگان برتری» فرمود: «ای نوح! او از اهل تو نیست! او عمل غیر صاحی است فرد ناشایسته¬ای است» همچنین به خاندان پیامبر اکرم صلی¬الله¬علیه و¬آله نیز "اهل البیت"، اطلاق شده است: «خداوند فقط می¬خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد» قرآن کریم به خانواده اهمیت بسیاری داده است و مجموعه¬ای متعالی برای اهداف مقدس به شمار می¬رود، به طوری که مومنین برای عاقبت نیکوی همسر و فرزندان خود دعا می¬کنند: «و کسانی که هرگاه آیات پروردگارشان به آنان گوشزد شود، کر و کوری روی آن نمی¬افتند.» ایجاد مودت و رحمت بین اعضای خانواده و دست یافتن به آرامش از اهداف تشکیل خانواده است که قرآن به آن کرده است: «و از نشانه¬های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانشان مودت و رحمت قرار داد در این نشانه¬هایی است برای گروهی که تفکر می¬کنند!»

5.یافته های تحقیق

در آموزه¬های قرآنی، گزاره¬های سلامت روانی فراوان یافت می شود، بدین سان که در قرآن کریم در قرن ها قبل، راهکارهای متعددی در بحث سلامت روان پیش روی جوامع گذاشته است و همگان را به آن فرا می¬خواند که این گزاره¬ها و تأثیرات آن، همانند و بدیلی ندارد. این آیات را می توان از ابعاد مختلف در گستره خانواده بررسی نمود که به عنوان نمونه به برخی از آنها در این مقاله اشاره می-شود: 5-1- اهداف سلامت روانی خانواده از دیدگاه قرآن قرآن کریم در یکی از آیات خود چهار هدف عمده برای نزولش ارائه کرده است، نخست آنکه موعظه است یعنی تذکر و اندرز به نیکی ها است دوم آنکه هدایت یعنی راهنمایی انسان به سوی مقصد و تکامل و پیشرفت او در تمام جنبه های مثبت است سوم آنکه رحمت و نعمت است چهارم آن شفاء است و اما شفا به معنی درمان از مهمترین اهداف سلامت روانی خانواده می باشد بنابراین انتظار می رود که شیوه های پیشگیری و درمان نابهنجاریهای اخلاقی و رفتاری و اندیشه¬های انحرافی و درمان به گونه-ای متناسب معرفی شوند. اختلالهایی همچون ترسها و ضعفها ، غرور، حسد، نفاق، کفرو همه پراکندگیها و همه ناراحتی¬ها که مانع رشد و تکامل او در رسیدن به هدف نهایی خلقت که شامل عبادت و بندگی، تشخیص و انتخاب راه درست از نادرست، آبادانی و عمرانی زمین و مشمول رحمت پروردگار شدن؛ باشند در قرآن ارایه شده باشد. در زیر مهمترین هدف سلامت روانی خانواده یعنی شفا در ضمن سه هدف بررسی شده است: 5-1-1- پیشگیری محققان سلامت رواني، سه نوع پيشگيري را در مواجهه با آسيب‌هاي رواني برشمرده‌اند. پیشگیری اولیه شامل تمام اقداماتی است که افراد سالم به ‌قصد کمک به خود و به ‌منظور نیل به حداکثر سلامت و اجتناب از بیماری انجام می‌دهند؛ قرآن برای پیشگیری اولیه آسيب‌هاي روانی راهكارها و فن‌های مختلفي را ارائه می‌دهد؛ راهكارهاي پيشگيري اوليه در قرآن، فراگيرتر، عمومي‌تر و عميق‌تر از فن‌های پيشگيري ثانويه‌اند. در حقيقت، قرآن با ارائه استانداردهايي براي تفكر، سبك زندگي و رفتار، از بروز انحراف و آسيب در همان مرحله نخست پيشگيري مي‌كند؛ توجه به اصالت خانوادگی، برخورداری همسران از شخصیت بهنجار، پاکدامنی و پرهیزکاری، دوری از رذایل اخلاقی، غذای پاکیزه و حلال، مفید و انرژی زا، متنوع و تازه، پرهیز از غذاهای حرام توانمندی جسمانی، خواب آرام و مناسب (که در شب حاصل می¬شود)، همنشینی با افراد صالح، برخورداری از باورهای اعتقادی صحیح در اصول دین، و بسیاری دیگر از این قبیل، از مهمترین و موثرترین توصیه¬هایی هستند که از بروز آسیبهای روانی در بین اعضای خانواده پیشگیری می¬کنند. ایمان واقعی و ثبات قدم، انسان را بیمه می¬کند، منطق اهل ایمان استوار است و تردیدی در آنان نیست. همان¬گونه که کوه¬ها، دریاها، گل¬ها، آبشارها و ... ، زینت زمین هستند، ایمان نیز زینت دل است. در پیشگیری ثانویه، هدف اصلی تشخیص زودرس، اجرای درمان به ‌موقع، تلاش و پیگیری مرتب در جهت کاستن از بروز عوارض بیماری است. مداخله زود هنگام در شناخت و درمان سریع بيماري‌ يا اختلال، باعث جلوگیری از شیوع و گسترش آن در کوتاه‌مدت است (میلانی¬فر، 14)روشهای قرآن در این مرحله از پيشگيري، خاص تر و رفتاري‌تر است. تأکید بر حفظ حجاب و نحوه سخن گفتن با نا محرم، خویشتنداری و عفت برای كساني كه توانايي ازدواج ندارند، غمض عین و پرهیز از نگاه مستقیم به نا محرم، پرهیز از شرب خمر، اجتناب از قمار و التزام به صوم، صلات، ذکر، ورع، توكل و امیدواری به خداوند از جمله این موارد است. بهره¬گیری از این آموزه ها در حوزه خانواده، استحکام بنیان خانواده را به همراه دارد. پیشگیری نوع سوم هنگامی به کار می‌رود که بیماری استقرار یافته و مدتی از آن گذشته و تا اندازه‌ای پیشرفت کرده است (میلانی¬فر، 193)؛ از این‌رو به منظور جلوگیری از گسترش عوارض جنبی که در حاشیه یک بیماری یا اختلال اصلی وجود دارد، خدماتی از این نوع پیشگیری انجام می‌شود (همان، 194). آنچه در روانشناسی با عنوان بهداشت روان مطرح می‌شود، در آموزه‌های قرآنی در حوزه اخلاق مطرح شده است. برخی از اختلالات روانی مربوط به بیماریهای خلقی فردی است؛ مثل حسد، کبر، ترس، طمع و...، که سبب ایجاد ناآرامی¬های روانی در درون افراد شده و سلامت روان و حتی جسم را دچار آسیب می¬کند. 5-1-2- درمان درمان آسیبهای روانی، دومین هدف آموزه¬های قرآنی می¬باشد. بیماریهای روانی زیادی از قبیل خودبرتربینی، حسادت، جبن، دروغ، و ... ، در قرآن مورد توجه قرار گرفته است و اما راههای درمان این اختلال ها، عبارتند از: کسب دانش و بصیرت، داشتن استدلال قوی، تعقل و خردورزی در آفریدگان الهی، بهره¬گیری از دانش و تخصص دیگران، گزینش آگاهانه و اطمینان¬آور، دوری از هوا پرستی و ... به صورت صریح بیان شده است. این ابزارها، بهترین بستر و بهترین روش برای رشد روانشناختی، معنوی و اخلاقی خانواده می¬باشند. قواعد روان‌درماني در آموزه‌هاي قرآن كريم بسیارند مهمترین آنها اصل توازن كنش و واكنش و اصل استفاده از راه‌حل‌هاي گوناگون برای يك مسئله می¬باشد که در ذیل بررسی می¬شوند. 5-1-2-1- اصل توازن كنش و واکنش یکی از مهمترین قواعد روان‌درماني بر اساس آموزه‌هاي قرآن كريم، اصل توازن كنش و واكنش است. مبناي آسيب‌¬شناسي در آموزه‌هاي قرآن كريم، خروج از عدل و انحراف به‌ افراط يا تفريط است؛ از این‌رو طبيعي است كه مهم‌ترين اصل درماني مبتني بر آموزه‌هاي قرآن نيز ناظر به تعادل جویی و توازن باشد؛ به اين اصل مهم در آيه 23 سوره حديد به آن اشاره شده است؛ «براي آنچه از شما فوت شده تأسف نخوريد و به آنچه به شما داده است، دل‌بسته و شادمان نباشيد» ؛ در حقيقت اين آيه بيانگر آن است كه هر نوع شادي بیش‌ازحد، ناشي از به دست آوردن چيزي و يا تأسف بیش‌ازحد براي فقدان چيزي، مبناي بروز آسيب رواني است؛ اولي منجر به افسردگي و خمودگي و دومي منجر به ‌نوعی كبر و خودشيفتگي خواهد شد. علامه طباطبايي در بخش آخر تفسير آيه « واللّه لا يـحـب كـل مختال فخور»، مي‌نويسد: «مختال» به كسى مى‌گويند كه دچار خيلاء و تـكبر شده باشد و تكبر را از اين‌رو خيلاء مى‌گويند كه متكبر چيزى را كه در خود سراغ دارد، فـضيلتى براى خود خيال مى‌كند راغب چنين گفته؛ «فخور» به معناى كسى است كـه زيـاد افتخار و مباهات مى‌كند؛ اختيال (كـه مـصـدر اسـت بـراى كـلمـه مـختال) و نيز افتخار ناشى از اين مى‌شود كه انسان توهم كند كه آنچه نعمت دارد به سبب اسـتحقاق خـودش است و اين بر خلاف حق است، چون او فعلى را كه بايد مستند تـقدير خدا كـند بـه اسـتقـلال نـفس خـود كرده و ايـن اختيال و افتخار، هر دو از رذایل نفس‌اند، كه خدا آن را دوست نمى‌دارد.»(طباطبايي، ج19، 295) 5-1-2-2- اصل استفاده از راه‌حل‌هاي گوناگون براي يك مسئله یکی دیگر از قواعد روان‌درماني بر اساس آموزه‌هاي قرآن كريم، اصل استفاده از راه‌حل‌هاي گوناگون براي يك مسئله می باشد؛ هیچ‌گاه به يك روش يا فن نبايد اتكا كرد؛ گاهي بايد از وجوه مختلف با يك مسئله مواجه شويم تا بتوانيم راه‌حل مناسب را بيابيم. به اين اصل مهم نيز در آيه‌ای در سوره يوسف اشاره شده است؛ آنجا كه حضرت يعقوب به فرزندانش مي‌گويد «و گفت اى پسران من [همه] از يك دروازه [به شهر] در نياييد، بلكه از دروازه‌هاى مختلف وارد شويد و من [با اين سفارش] چيزى از [قضاى] خدا را از شما دور نمى‏‌توانم داشت، فرمان جز براى خدا نيست بر او توكل كردم و توكل‏كنندگان بايد بر او توكل كنند» 5-1-3- مراقبت غایت سلامت روان، هدفی متعالی است، هدفی که اساس خلقت انسان و سایر موجودات ذی شعور بر آن مبتنی است، غرض نهایی از خلقت، رشد متعالی و قرب به خداوند است. مهمترین وسیله برای رسیدن به چنین هدفی، مراقبت می¬باشد. تا زمانی که رشد متعالی حاصل نشود و باورهای اعتقادی، درونی نگردند، تقوا، اخلاص و ... ، در افراد شکوفا نشوند، سلامت روانی مورد نظر اسلام حاصل نمی¬شود. قرآن در رابطه با مراقبت و تلاش در راستای بهبود شرایط معنوی، توصیه¬های فراوانی دارد. اعتقاد به نظارت الهی، نزدیکتر بودن خداوند به انسان از رگ گردن، آگاهی خداوند از افکار و اندیشه¬های درونی انسان، احساس مراقبت و هوشیاری را در انسان تقویت می¬کند و این حس را ایجاد می¬کند که خود را محتاج و نیازمند خداوند می¬داند. و به او توکل کرده و باور دارد که خداوند امورش را کفایت می¬کند و دستش را رها نمی¬سازد. رعایت تقوا و پرهیزکاری، التزام به دستورهای واجب و مستحب در ابعاد اخلاقی و مادی و اجتماعی، آراسته شدن به فضایل انسانی، از اموری هستند که مومنان، به آنها اهتمام جدی دارند. یکی از نیایش¬ها و اعمالی که در قرآن کریم مورد تاکید قرار گرفته و به تاثیر بی¬بدیل آن در خودسازی و مراقبت، اشاره شده، تهجّد و راز و نیازهای شبانه و بویژه «نماز شب» است. شب، بهترین زمان برای سیر و حرکت معنوی است و مسجد نیز بهترین سکوی صعود است که باعث ثبات قدم و تقویت عقیده مومن شده و او را به «مقام محمود» می¬رساند. این ابزارهای معنوی، علاوه بر اینکه تاثیر کم¬نظیری را در حوزه مراقبت، ایفا می¬کنند، بهترین بستر و بهترین روش برای رشد روان¬شناختی و اخلاقی خانواده می باشند.

6. ابعاد و مؤلفه¬های سلامت روان خانواده در قرآن کریم

ابعاد و مؤلفه¬های سلامت روان خانواده در قرآن کریم در چهار محور مشخص شده است این محورها به طور خلاصه عبارتند از: الف) نگرشها و بازخوردهای مربوط به خود؛ ب) نگرشها و بازخوردهای مربوط به دیگران؛ ج) نگرشها و بازخوردهای مربوط به زندگی؛ د)هستی¬شناسی و خداباوری نیز بر آن افزود. اکنون با اذعان به تأثیر این ابعاد بر سلامت روان، به بررسی اجمالی آن¬ها می¬پردازیم. 6-1- نگرش¬ها و بازخوردهای نسبت به خود یکی از اساسی¬ترین مؤلفه های سلامت روان خانواده، نگرش¬ها و بازخوردها نسبت به خود است. از منظر قرآن تمام خصایص رفتاری فرد که موجب امتیاز او از دیگران می¬شوند، شخصیت او را تشکیل می¬دهند و وجود این خصایص در شکل¬دهی رفتار فرد نقش بسزایی دارند از این¬روست که بین شخصیت فرد و بهداشت روانی او رابطه بسیار قوی وجود دارد کسی که از رشد و تکامل طبیعی بهره¬مند نباشد نمی¬تواند از سلامت روانی مطلوبی برخوردار باشد و سازگاری مطلوبی با محیط نخواهد داشت و اختلالهای روانی در چنین شخصی بسیار زیاد است از نظر قرآن ویژگیهایی از قبیل نیازمندیهای انسان نسبت به خالق متعال، بیهوده نبودن خلقت انسان، داشتن اختیار، وابستگی آینده هر فرد به تلاش خویش و بازگشت نتیجه اعمال هرکس به خود او، از مسائل اساسی و مبنایی هستند. همچنین باور به وعده¬های الهی، انحصار راه نجات به ایمان و رعایت تقوا، باورشناختی به بهترین بودن انسانهای پرهیزکار، و انحصار لذت پایدار برای پرهیزکاران، از باورهای قلبی و معرفتی هستند که انسان نسبت به خود دارد. قرآن کریم، مهمترین تهدیدها را ابتلا به خطاهای شناختی در مورد خود و غفلت، پیروی از هواهای نفسانی، اطاعت از شیطان، گرفتاری به رذایل اخلاقی، و هیجان¬های کاذب غافلانه و ... می-داند. 6-2- نگرش¬ها و بازخوردها نسبت به دیگران یکی از مهمترین مؤلفه¬ها و ابعاد برای داشتن خانواده¬ای با روان سالم، نگرش¬ها و بازخورد¬ها نسبت به دیگران است. از آنجا که انسان نمی¬تواند به طور انفرادی زندگی کند و خود را از دیگران به دور نگه دارد به همین سبب بهداشت و سلامت فرد تحت تاثیر عوامل اجتماعی نیز هست. خانواده از مهمترین و تاثیرگذارترین نهاد اجتماعی می¬باشد. از نظر قرآن کریم سلامت روانی در رابطه با دیگران ویژگیهایی از این دست دارد؛ داشتن نگرش مثبت و خوش¬بینانه به دیگران؛ رعایت آبرو و منزلت افراد و رعایت ادب؛ داشتن تواضع و فروتنی در مقابل مومنان و رعایت عدالت و انصاف در قضاوت¬ها؛ دوری از مجادله، حسد، خلف وعده، مسخره کردن و پیمان¬شکنی؛ بخل، افشای عیوب، خودبرتربینی وکینه نسبت به دیگران؛ نگاه مثبت به روابط اجتماعی، دوستی¬ها، ارتباط بین فردی و تلاش در حفظ و تعمیق روابط سالم و باور داشتن به تاثیر این نوع رفتارها در کاهش حزن و اندوه. توجه به طبیعت و زیبایی¬های خلقت نیز مورد توجه جدی بوده و باعث آرامش، امنیت، سرور، شادمانی، و امیدآفرینی شمرده شده است. 6-3- نگرش¬ها و باخوردها نسبت به زندگی یکی از روشن¬ترین مولفه¬ها و ابعاد سلامت روانی خانواده از منظر قرآن، نگرش به زندگی دنیاست. برخی از مهمترین ابعاد سلامت روانی در این زمینه عبارتند از: درک صحیح از زندگی دنیا و غافل نشدن و فریب نخوردن از آن؛ استفاده از لذت-های دنیا و غافل نبودن از نعمتهای پایدار آخرت و حفظ ذکر و یاد الهی و گرفتار خسران نشدن؛ ایمان واقعی و ثبات قدم درباره جایگاه واقی دنیا و آخرت؛ استفاده از دنیا به منظور پالایش از رذایل و ناهنجاری؛ گام برداشتن در مسیر حیات طیبه؛ استفاده از دنیا به عنوان یک تجارتگاه خوب برای آخرت؛ آزمایش تلقی کردن تمام سختی¬های دنیا؛ دل نبستن به دنیا و گرفتار بخل نشدن؛ می-باشد. با وجود چنین جنبه¬هایی در زندگی خانوادگی همه نیازمندی¬های فطری و طبیعی آنها تقویت می¬گردند و رشد می¬کنند. اگر به آیات سلامت روانی توجه شود، خانواده دارای افرادی شاداب و با نشاط به دور از اضطراب و تشویش خواهد بود و جلوی بسیاری از انحرافات گرفته می¬شود و به سوی ارزشهای انسانی سوق داده می¬شود به این طریق در پرتوی برخورداری از اعضای خانواده سالم به عنوان هسته اولیه جامعه، به تدریج ارزشهای اخلاقی در جامعه اسلامی حاکم می¬گردد. 6-4- نگرش¬ها و بازخوردها نسبت به خدا قرآن کریم ضمن تایید و تاکید بر نقش نگرش¬ها و بازخوردهای فرد نسبت به خود، دیگران و زندگی، در سلامت روانی، نگرش¬ها و بازخوردهای فرد نسبت به خالق متعال را یکی از ابعاد مهم سلامت روانی دانسته و بر آن تاکید مضاعف دارد؛ به طوریکه بدون توجه به نقش خداوند در زندگی، دیگر نگرش¬ها و بازخوردها پوچ و بی¬ارزش خواهند بود. اولین آموزه تعلیمی پیامبران الهی به انسان¬ها در طول تاریخ بشر، عبادت و بندگی خداوند بوده است. توجه دادن انسان به ایمان به خداوند، توحید و یگانه پرستی و بندگی او، اولین و اساسی¬ترین آموزه انبیا و معصومانعلیهم¬السلام بوده است. اصلی¬ترین رکن دین یعنی ایمان به خدای یکتا، انسان را از نگرانی، اضطراب و دغدغه خاطر مصون داشته و در برابر رویدادهای نامطلوب زندگی ثابت قدم و استوار نگه می¬دارد. به گونه¬ای که حوادث نمی¬توانند تزلزلی در او ایجاد نمایند. قرآن مجید می¬فرماید: دینداری و دین¬باوری نشانه سلامت عقل و بی¬رغبتی و عدم تمایل به دین و معنویت دلیل بر سفاهت و بی¬خردی است. (بقره،130) براساس بینش اسلامی، هر انسانی از هنگام تولّد، با فطرت الهی و گرایش ذاتی به خداشناسی قدم به عرصه زندگی می¬گذارد. ساختار وجودی انسان به گونه¬ای است که او را به سوی خدا هدایت می¬کند و در این میان، تفاوتی بین مسلمان و غیر مسلمان وجود ندارد، بلکه همه انسان¬ها در آغاز زندگی، از استعداد خاصی برای حقیقت¬جویی و نیل به کمال بهره¬مندند و به فرموده پیامبر اکرمصلی¬الله¬علیه¬وآله، هر نوزادی با فطرت خدایی زاده می¬شود. (مجلسى،ج 3، ص 281)

7. اساسی¬ترین نیازهای انسان از نگاه قرآن

از مجموعه بسیاری از آیات چنین استفاده می¬شود که تامین نیازهای زیستی و روحی انسان مورد توجه قرآن می¬باشد. در بینش قرآنی، سراسر وجود انسان، نیاز است و تنها خداوند بی¬نیاز است. انسان در بدو تولد، ناتوان¬ترین و نیازمندترین مخلوق است. در قرآن کریم به مهمترین نیازها از قبیل نیازهای زیستی، روان¬شناختی و معنوی، توجه خاصی شده است. 7-1- نیازهای زیستی یکی از عوامل تامین سلامت، تامین نیازهای زیستی است؛ سلامت روانی مرهون تعادل برخی حالات درونی و وجود مواد لازم مانند آب، نمک، قند، کلسیم، اکسیژن و تعادل درجه حرارت در بدن است. اگر مواد لازم در بدن کم شود، یا خواب و استراحت، دچار اختلال گردد، کارکرد جسمانی و کنش¬ورزی فردی و اجتماعی او به شدت مختل می¬شود. نیازهای زیستی مصداق¬های بسیار دارند که مهمترین آنها عبارتند از: 7-1-1- تغذیه: در برخی از آیات قرآن، تغذیه به عنوان مهمترین انگیزه فیزیزیولوژیکی برای حفظ نفس یا بقای فرد معرفی شده است. برخی غذاها به دلیل تاثیرهای منفی که در روح و جان انسان دارند، ممنوع شده¬اند. برخی غذاها و میوه¬ها از قبیل، انگور خرما، زیتون و عسل، نیز مورد توجه خاص قرار گرفته و به جنبه درمانی برخی نیز اشاره شده است. عنایت به رسیده بودن میوه¬ها، تنوع غذایی، کیفیت تغذیه، تازه بودن آن، گوارا بودن، استفاده از میوه¬های متنوع و دارای ویتامین¬های مورد نیاز بدن،، از توصیه¬های قرآن کریم در رابطه با تغذیه سالم است. برخی نوشیدنیها و خوردنیها، به عنوان عاملی اساسی در راستای ایمنی از بیماری، مورد توجه قرار گرفته¬اند و همچنین ملاحظه حلال و طیب بودن غذاها، از نکات برجسته در آموزه¬های قرآنی است. 7-1-2- خواب: یکی از نیاز¬های اساسی انسان، خواب است که اهمیت ویژه¬ای در سلامت روانی دارد و نیاز اصلی بدن را در ذخیره انرژی برای انجام کار مفید آینده تامین می¬کند. خواب راحت و مفید و خواب دیدن¬های آرام و خوشایند، از نشانه¬های سلامت جسم و روان هستند (کارسون و همکاران، 1379، 229). خواب و شب از نظر قرآن موجب سلامتی، کسب انرژی و آرامش روان هستند. قرآن، نگاه ویژه¬ای به خواب شبانه دارد و آن را از نعمتهای الهی می¬داند که باعث نشاط و رفع خستگی می¬شود. «خواب دیدن» که در قرآن از آن به یکی از آیات الهی تعبیر شده نیز در سلامت روانی مؤثر است. 7-1-3- نیاز جنسی: خداوند برای بقاء بشر غریزه جنسی را قرار داده است، هدف عمده از آن تشکیل خانواده و ایجاد آرامش برای طرفین می باشد. قرآن کریم افزون بر عنایت ویژه به نیاز جنسی و ارضای صحیح آن، به صورت و سیرت زیبای همسر، تواضع و اخلاق همسر، پاکدامنی و عفت همسر و ملتزم به خانه بودن، توجه خاصی نموده و آنها را از عوامل رضایت قلبی و اطمینان خاطر و لذت¬بری می¬داند. گفتنی است که نیاز جنسی دو بعد دارد و یک بعد آن، که ارضای شهوت است، جنبه مادی دارد و بعد دیگرش که مهمترین بعد آن است، یعنی جنبه آرامش¬گری و سکون که مقوله¬ای روان¬شناختی است. 7-2- نیازهای روان¬شناختی انگیزه¬هایی هستند که نمی¬توان مستقیما آنها را به حالتهای مشخص فیزیولوژیک بدن نسبت داد. معمولا تمایلاتی از قبیل: ایمنی¬طلبی، دانش¬دوستی، زیبادوستی، عدالت¬خواهی، به عنوان انگیزه¬ای روان شناختی انسان معرفی می شوند و در قرآن کریم نیز عنایت خاصی به آنها شده است. در این مجال به اختصار اشاره¬ای به آنها می¬شود: 7-2-1- نیازهای ایمنی: از نظر قرآن نیاز به امنیت حاصل از داشتن مسکن مناسب و امن، در کنار خانواده بودن داشتن حمایت مادی و روان¬شناختی اعضای آن، داشتن امکانات مادی و صنعتی و داشتن فرزند، از عوامل امنیت روانی معرفی شده-اند. از نظر قرآن، تامین چهار چیز، گرسنگی و تشنگی که مشقت درونی و برهنگی و بی¬مسکنی که مشقت بیرونی هستند نیاز روانی تلقی می¬شوند. 7-2-2- نیاز به اختیار و آزادی: یکی از مولفه¬های سلامت روان که آن را جزء ویژگیهای انسان سالم بر شمرده¬اند، داشتن احساس آزادی و انتخاب عمل می¬باشد. هر انسانی از محبوس بودن و نداشتن آزادی، گریزان است. خداوند، انسان را مختار آفریده است تا به کمک عقل و اندیشه و در سایه راهنمایی پیامبران، راه درست را انتخاب کند و با خواست و اراده خود و با تلاش خویش به راه کمال و سعادت برسد. قرآن کریم به اختیار و آزادی انسان و حق انتخاب¬گری او اشاره¬های بسیاری دارد. 7-2-3- نیاز به تکریم و احترام: قرآن کریم، مورد تکریم بودن، به ویژه مورد تکریم پروردگار بودن را، ارزشمند تلقی کرده و مطلوب انسان می¬داند. 7-2-4- نیاز به تعلق و ارتباط: داشتن محیط سالم و همنشینان صالح از نیازهایی است که قرآن به آنها اشاره کرده و انسانها را به پرهیز از همنشین بد، توصیه می¬کند و آن را از عوامل آسیب¬زا در سلامت روانی می¬داند. 7-2-5- نیازهای زیباشناختی: قرآن کریم برای توجه به زیبادوستی انسان، استقرار ستارگان در آسمان را به عنوان تزیین معرفی می¬کند : «ما در آسمان، اجرام بزرگ کیهانی آفریده¬ایم و برای بهجت و سرور بینندگان، آنها را با زیبایی و درخشندگی آراسته¬ایم». در آیات دیگری افزون بر اینکه توصیه می¬کند از زینتها بهره بگیرید، برخی نعمتهای مادی را زینت تلقی کرده و از عوامل آسایش روحی و روانی می¬دانند. در برخی آیات گرایش به همسر زیبا را ذاتی دانسته و فرموده است: نمی¬توان میان دو زن عدالت داشت؛ چون گرایش به زیبایی امری قلبی است. 7-2-6- نیاز به دانستن و تفریح: در آموزه¬های قرآنی به دانش¬اندوزی و اندیشه¬ورزی عنایت ویژه شده و برای دانشمندان مقام رفیعی در نظر گرفته شده است. همچنین از دانش به عنوان عامل زیبایی زندگی و عامل صفای روح بشر، یاد شده است. قرآن کریم در یک مقایسه زیبا می¬فرماید: «آیا کسانی که از علم و دانش بهره¬ای دارند، با کسانی که جاهل هستند، برابرند؟!» یعنی برابر نیستند. دانش، وسیله رشد انسانها و تعالی آنان است و افراد دانشمند، در آرامش و رفاه روحی هستند و ثروتمندی دیگران باعث حسرت¬شان نمی¬شود. تفریح و ورزش نیز از نیازهای روان¬شناختی هستند که باعث طراوت روان شده و حزن و اندوه را برطرف می¬سازند. 7-2-7- نیاز به فرزندآوری: دین اسلام به این نیاز روانی (فرزند¬خواهی) توجه داشته و در متون اسلامی، دعاهای بسیاری برای صاحب فرزند شدن آمده است. فرزندان نعمتهای الهی نزد والدین¬اند و همانند دیگر نعمتهای الهی، می¬توان با بهره¬گیری صحیح از آنها در مسیر تکامل و هدایت، گام برداشت و می¬توان با بهره¬گیری ناصحیح از آنها، خود و آنها را به گمراهی و نابودی سوق داد؛ زیرا فرزند نیز مانند اموال و دیگر نعمتهای الهی، وسیله¬ای برای آزمایش انسان است. صرفنظر از وسیله آزمایش بودن فرزندان، آنان مایه امید، نور چشم، نعمت الهی، باعث انبساط خاطر و شادی، هدیه الهی و باعث قوّت قلب معرفی شده¬اند. 7-3- نیازهای معنوی یکی از مهمترین نیازهای اساسی انسان، نیازهای معنوی می¬باشد. عدم توجه اعضای خانواده به این نیازها، زمینه را برای ضربه به روابط عاطفی مثبت اعضای خانواده و بروز اختلاف، فراهم می¬کند. نقش و جایگاه باورهای دینی اعمال عبادی در فضای زندگی از امور قابل توجه و با اهمیت است. قرآن، هدف از خلقت انسان را عبادت کردن و بندگی خداوند معرفی کرده و تنها راه هدایت و رستگاری را، اطاعت از پروردگار می¬داند. خداوند متعال به صراحت به انسانها توصیه می¬کند مبادا گرفتار شیطان شوید؛ زیرا او دشمن آشکار شماست، مرا بپرستید تا در راه مستقیم قرار گرفته و نجات یابید. نیازهای معنوی نمودها و مصداقهایی دارند که مهمترین آنها عبارتند از: 7-3-1- نیاز به اعتقاد و تعلق به خداوند: برای انسان در اتکا به نیرویی برتر از همه نیروها، احساس آرامش عمیقی دست می-دهد در تعالیم دینی هرجا خواستند انسان را به کاری وادار نمایند و ترس و نگرانی را از او بگیرند، اعتقاد و تعلق به خدا را مطرح می¬کنند و به انسان¬ها اعلام می¬دارند که از مشکلات نهراسند و آن کار مشکل را با اتکاء به خدا و نیروی لایزال او شروع کنند و خدا آنها را کمک می¬کند، زیرا توکل مانع ایجاد احساسِ درماندگی و ناامیدی می¬شود. کسی که به خدا توکل نماید هیچ¬گاه شکست نمی¬خورد و در بین راه درمانده نمی¬شود و تحمل زحمت و مشکلات بر او آسان می¬شود. سلامت¬بخش¬ترین جنبه دین، توانایی آن در فرو کاستن از نگرانیها و تشویشها از طریق اعطای یک احساس کنترل برای این دنیای مادی است؛ این احساس کنترل از راه دور، به وسیله باور و اعتقاد به حضور یک قدرت برتر و شکوه¬مند و ربط انسان به او، فراهم می¬شود. قدرتی که برترین قدرت¬ها و صاحب اراده و اختیار است. این باور همان اعتقاد به خدای یگانه است که مهمترین باور دینی به شمار می¬آید و موجب می¬شود فرد همه هستی و زندگی را با هدف و معنادار بداند و در رفتارها، بانسجام، وحدت رویه و آرامش عمل کند و باور داشته باشد که هر چیزی به غیر از خدا، ارزش و قدرتی ندارد و موجب تسلیم و رضا به مقدرات الهی است. «آنان که ایمان آورده¬اند، خداوند را بیشتر دوست دارند». او را « منبع ایمن» و «امنیت¬بخش» برای خود می¬دانند، در سایه این باور قلبی، به اطمینان قلبی و سلامت روانی، می¬رسند. خدا نیز آنها را دوست می-دارد. 7-3-2- نیاز به حمایت و ایمنی ¬بخشی از طرف خداوند: در بحث سلامت روان در اسلام، تقوی و توکل، به عنوان دو عامل درمان برای بیماری¬های روانی مطرح شده¬اند. کسی که بر خداوند توکل کند، خداوند او را کفایت کرده و بر سختیها و مشکلات، پیروز می¬گرداند. اگر چیزی را خداوند دریغ کند، غیر از او کسی قادر بر آن نیست. این باور باعث می¬شود که او را قادر متعال بداند و به یاری او اعتماد کند و در سایه این باور و اعتماد قلبی، به اطمینان و آرامش برسد. اگر این اطمینان قلبی با تجربه¬های مثبت دیگران از یاری الهی، همراه شود، در نهایت ارزش بیشتری خواهد داشت. جلوه¬ای دیگر از نیاز معنوی این است که انسان برای مصون ماندن از شرّ شیطان و هوای نفس، به پناه جستن از خدا نیازمند است. 7-3-3- نیاز به دوستی با خدا و دوستانش: هنگامی که نیازهای ایمنی¬جویی معنوی تا حدودی ارضا شدند، نیاز دوستی با خدا ظاهر می¬شود. این نیاز فرد را در جهت ایجاد روابط محبت¬آمیز با خدا سوق می¬دهد. وقتی افراد به خداوند علاقه و محبت دارند و اوامر او را نیز اطاعت می¬کنند، مورد محبت و علاقه خداوند نیز قرار می¬گیرند. دوستی با پیامبرصلی¬الله¬علیه و¬آله و اهل بیت علیهم¬السلام او به عنوان برترین برگزیدگان خداوند، در مرتبه بعد از دوستی با خدا، معرفی شده است. 8. آسیب¬های اعتقادی و اخلاقی و اختلال درسلامت روانی خانواده همان¬گونه که اعضای خانواده با داشتن اخلاق فاضله و حمیده، باعث امنیت و سلامت روحی و روانی هستند، ممکن است مبتلا به آسیبها و ناهنجاریهای اخلاقی نیز بوده؛ که تهدیدی بر علیه سلامت و امنیت اعضای خانواده باشتد. کردار انسان، خواه نیک و خواه بد، آثاری در سلامت روانی بر جای می¬گذارد. رفتارهای مطلوب باعث ارتقای سلامت روانی و رفتارهای ناشایست موجب اختلال سلامت روان می¬شوند و انسان را به سرگردانی می¬کشانند. در روایات، از گناه به بیماری و درد و چیزی که سلامت روانی را به خطر می¬اندازد، یاد شده است. «برای سلامت روانی، هیچ عاملی خطرناک¬تر از گناه نیست». و «هیچ چیز به اندازه گناه قلب را فاسد نمی¬کند». عواملی که سلامت روان را تهدید می¬کنند، بسیارند و در قرآن به نمونه-های زیادی اشاره شده است که به برخی از آنها اشاره می¬کنیم. 8-1- عوامل آسیب¬زا در سلامت روانی خانواده با دقت در آیات و روایات و مراجعه به منابع دینی عواملی در ذیل بیان می¬شود که به عنوان علل و عوامل نگرانی، اضطراب، افسردگی و سایر بیماری¬های روحی، مطرح بوده و بیشتر جنبه شناختی دارند. 8-1-1- خود برتربینی و استکبار: یکی از عوامل آسیب¬زا خودبرتربینی و استکبار می¬باشد خودبرتربینی، یکی از بیماریهای روانی است که در اسلام از گناهان کبیره، و از مهلکات عظیمه به شمار می¬آید متاسفانه اغلب دامن گیر بیشتر افراد جامعه بوده و مانع رسیدن آنها به کمال است. معمولا به دلیل خطای شناختی پدید می¬آید و بیشتر باعث کدورت در روابط اجتماعی و کاهش منزلت می¬شود؛ برخلاف «تواضع» که محبوبیت و منزلت اجتماعی را در پی دارد. گاه ممکن است انسان به دلیل روحیه برتری¬جویی، برخلاف یقین خود اقدام کند و این تعارض، باعث تزلزل شخصیتی و اختلال روحی او می¬شود. استکبار، علل مختلفی دارد که از جمله آنها می¬توان به دلبستگی به دنیا، بیگانگی با معارف الهی و اندیشه¬های وحیانی، روحیه نژادپرستی، برخورداری از قدرت و جایگاه اجتماعی، اشاره کرد به همین جهت در آموزه های قرآنی چنین رفتاری به شدت تقبیح شده است همجنین از مهمترین عوامل اختلاف در خانواده می¬باشد. 8-1-2- شرک و کفر: به نظر می¬رسد مهمترین عامل آسیب¬زا در سلامت روان خانواده، شرک و کفر باشد کفرو بی¬ایمانی یکی از علل بیماریهای روانی می¬باشد زیرا کفر یکی از موانع شناخت و درک صحیح واقعیات می¬باشد. شرک و تکیه کردن بر غیر خداوند، از گناهان بزرگ و از عوامل گمراهی است؛ قابل توبه نیست و به آتش و قهر الهی می¬انجامد. یگانه راهی که بهنجار و مستقیم است و انسان را به اهدافش می¬رساند، راه خداست. طلب یاری از غیر خداوند سبب ترس و وحشت است؛ زیرا جز خداوند، کسی نمی¬تواند انسان را یاری کند و امنیت واقعی دهد. شرک، از مصداق¬های بزرگ ظلم است. در پناه الهی رفتن و اعتقاد به خالق متعال و استقامت ورزیدن، باعث رفع خوف و اندوه است، چون به وظیفه عمل شده است. با بررسی آیات روشن می¬شود که اهمیت خانواده به تربیت و تهذیب و آموزش افراد می باشد با وجود شرک و کفر هرگز نمی¬تواند به هدف اصلی خود برسد. 8-1-3- دروغ و خلف وعده: یکی دیگر از عوامل آسیب¬زا، دروغ و خلف وعده می¬باشد، دروغ علاوه بر اینکه انسان را در دنیا و آخرت از رحمت الهی محروم می¬کند و اعتبار اجتماعی انسان را از بین می¬برد و سبب سلب اعتماد افراد جامعه نسبت به یکدیگر می¬شود و جامعه را از حرکت در مسیر تمدن که مستلزم انگیزه و اعتماد متقابل می¬باشد دور می¬سازد. دروغگویی، انکار آیات الهی و پیمان¬شکنی، رفتاری ناهنجار و ناپسند است و نفاق را به دنبال دارد. پیمان¬شکنی و التزام نداشتن به تعهدات دینی، اجتماعی و اخلاقی، از خصلتهای افراد بزهکار، فاسق و بی¬تقوا هستند. التزام نداشتن به تعهدات، باعث دشمنی، قساوت دل و نارضایتی خداوند می¬گردد. افراد دروغگو و پیمان¬شکن، امنیت روانی ندارند؛ چون از طرفی اعتبار خود را از دست داده¬اند و از طرف دیگر از فاش شدن دروغشان در هراس هستند. دروغ با داشتن چنین ویژگیهایی می¬تواند بخش مهمی از اختلافات خانوادگی را در خود داشته باشد. 8-1-4- حسادت:یقینا حسادت، یکی از عومل و اسباب اضطراب و نگرانی است؛ حسادت جسم و روان انسان را تحت تاثیر قرار می¬دهد و وجود اورا آلوده می¬کند. وجود حسادت در بین اعضای خانواده و ارتباطات آنها باعث می¬شود رابطه ها پر از گلایه¬مندی، خشم، جنگ و درگیری، بی¬اعتمادی، افسردگی، رنجش¬های بی¬پایان می¬شود. افراد حسود، آرامش و امنیت روانی ندارند و در درونشان شعله¬های سرد و تعارض وجود دارد. حسود، اندیشه¬ای خطرناک دارد و ممکن است برای کاهش آلام درونی، به برادرکشی نیز اقدام کند. مهمترین علت حسادت، خطای شناختی حسود است و تصور می¬کند با حذف دیگران، به محبوبیت و منزلت می¬رسد. یکی از روشها برای درمان حسادت، تقویت تقوا و شناخت¬درمانی است. 8-1-5- سوء¬ظن و بدگویی: از مهمترین عوامل آسیب¬زا درخانواده¬ها سوء¬ظن و بدگویی است یکی از بیماریهای روانی که تاثیر زیانباری بر شخصیت و رفتارهای فردی و اجتماعی می¬گذارد و رشته الفت و مودت خانواده را از هم می¬گسلد و موجب تفرقه و جدایی می¬شود. منفی¬نگری و خطای شناختی نسبت به دیگران، باعث بیزاری و نفرت و در نهایت ممکن است باعث کینه شود. کینه و نفرت نیز به بدگویی و غیبت می¬انجامد. کسی که به سوءظن و منفی¬نگری مبتلا است، تحلیل نادرستی از دیگران دارد و این تحلیل نادرست باعث رفتار و عملکردی نادرستی همچون غیبت و تهمت خواهد شد. در قرآن کریم، مبرا بودن بهشتیان از کینه و کدورت را از زیبایی و جذابیت بهشت تلقی می¬کند. با نگاهی به آیات بیان شده به روشنی دانسته می¬شود که بسیاری از مشکلات خانوادگی و حتی اختلالات شناختی و بیماریهای روانی چون اضطراب و تشویش و افسردگی می¬تواند با خاستگاه بدگمانی باشد. 8-1-6- نفاق و دورویی: از جمله عوامل آسیب زا، نفاق و دورویی می¬باشد نفاق، از آفتها و خطرهای اجتماعی که ممکن است خانواده¬ها و جامعه را به تباهی بکشد و پایه¬های وحدت آنها را متزلزل سازد. نوعی اختلال شخصیت و بیماری روحی است که به دنبالش عذابی دوگانه وجود دارد، هم در دنیا (عذاب درونی و تردید) و هم در آخرت (آتش و سرنوشت شوم). علائم مشخص نفاق، بی¬نشاطی، ریاکاری، غفلت از یاد خدا، ظاهرکاری، انسجام نداشتن شخصیت، تردید و دو دلی و محروم بودن از بینش صحیح، است.خلف وعده، دروغگویی، غفلت، خطای شناختی، محرومیت از تفکر و خردورزی، و ... ، از عوامل نفاق هستند. نفاق، باعث دل¬مردگی، حسرت و ناآرامی و سرگردانی است، چون منافق مردد مذبذب است و به طور مرتب باید موضع جدید بگیرد. با توجه به آیات بیان شده بسیاری از بیماریهای روانی چون اضطراب و تشویش و افسردگی می¬تواند به خاطر نفاق و دورویی باشد. 8-2- مهم¬ترین عوامل بیماری روحی و روانی در خانواده از نگاه قرآن در پیدایش و یا تشدید بیماریهای روانی عوامل فراوانی مؤثرند روانشناسان نقش عمده¬ای را برای عوامل شناختی در ایجاد بیماریهای روانی و عصبی قایل هستند آنان معتقدند وقتی در فکر، باور و شناخت افراد انحراف پایدار ایجاد شود، او به تدریج دچار بیماریهای روانی می¬شود. درباره عوامل شناختی که به تعبیر قرآن «قساوت قلب، مهر خوردن بر قلب و ... » می¬باشد آیات قرآن به آنها اشاراتی دارد. قساوت و سخت دلی، بدترین مرض روحی است از مهمترین عوامل قساوت قلب و بیماری روحی، می¬توان به لجاجت و عناد، استکبار و تجاوز از حدود الهی، وسوسه¬های شیطانی، دنیاگرایی و غفلت، بی¬توجهی و بی¬بصیرتی به آیات الهی و پیروی از هوای نفس، اشاره کرد. با توجه به بیان آیات، وجود عوامل شناختی در بین اعضای خانواده باعث ایجاد آثار نامساعد بر افراد می¬شود چنین افرادی در مواجه با فشارها و شرایط نامناسب دچار آشفتگی روانی می-شوند. در مقابل، خودسازی و عبادت و پیروی از دستورهای الهی، مطمئن¬ترین و منحصرترین راه برای اصلاح بیماری روحی¬اند که نتیجه آنها امنیت و آرامش واقعی و سعادت است. از نظر قرآن افراد با روح و روان سالم باید دارای چنین ویژگیهایی باشند ؛ سلامتی و شفا، امید و حیات، طهارت، سعه¬صدر، هدایت، ایمان عمیق، آرامش، الفت و اطمینان قلبی، به قلب و دل مومنین نسبت داده شده¬اند. در مقابل، ویژگیها و صفاتی از قبیل؛ مرض و بیماری، قساوت، مهر خوردن، احاطه ظلمت، حجاب داشتن، قفل بودن، سختی و نفهمی، از ویژگیهای افراد بیمار دل دل بیان شده¬اند. در سایه این ویژگیها، دل و روح افراد سالم در امنیت و آرامش است و بیمار دلان، در شک و تردید و ناایمنی قرار دارد. از آنجا که خانواده، مناسبترین نظام برای تامین نیازهای روانی و مادی بشر بوده و بهترین بستر را برای تامین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید و برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد فراهم نموده است متون دینی ما، یعنی قرآن در مورد خانواده، ما را به نظام و ساختاری رهنمون می¬کند که پاسخگوی همه نیازهای روانی و مادی خانواده است. 8-2-1- خود فراموشی:ریشه بیشتر بیماریهای روانی، خود فراموشی می¬باشد. «هم چون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به خودفراموشی گرفتار کرد» . کسانی که مبتلا به خود فراموشی هستند ارزش¬ها، استعدادها و لیاقت¬های ذاتی خود را فراموش می¬کنند وکسی که جز به نفس خویش بپردازد، خود را در تاریکی¬ها سرگردان ساخته و به هلاکت رساند. 8-2-2- ابزارهای مهم شیطان برای اغواگری: شیطان، در راستای اهداف تخریبی و گمراه کننده¬ای که دارد از ابزارهای متعددی بهره می¬گیرد، تا ارکان خانواده را سست و متزلزل کرده و محیط خانه را به ناامنی تبدیل می¬کند. نزاع خانوادگی، سوءتفاهم مستمر در بین اعضای خانواده، عدم وجود صمیمت و صداقت، باعث ایجاد آثار نامساعد بر افراد می¬شود. چنین افرادی در برخورد با فشارهای روانی و مشکلات بعدی احتمال دارد دچار اختلال روانی شوند، شیطان، افزون بر بهره¬گیری از ابزارهایی از قبیل؛ زیبا جلوه دادن اعمال زشت و تظاهر به یاری، شیرین جلوه دادن گناه، وعده¬های دروغ، سوء استفاده از باورها و نیازها، از ابزار تردید (زیغ) و خطای شناختی بهره می¬گیرد. و از این راهها افراد را سرگردان و گمراه می¬کند. شیطان، همچنین از روش گام به گام و مرحله به مرحله، برای انحراف افراد بهره می¬گیرد. مراحلی که در قرآن به عنوان روشهای گام به گام شیطان اشاره شده است عبارتند: از القای وسواس؛ مرحله تماس؛ در دل و جان نفوذ می¬کند؛ با دل و روح انسان انس می¬گیرد؛ انسان را حزب خود قرار می-دهد؛ سرپرست انسان می¬شود؛ اینکه انسان، خودش شیطان می¬شود. 8-2-3- غفلت، اختلاف و مجادله: یکی از عوامل تاثیرگذار در بیماریهای روحی غفلت و مجادله و اختلاف می¬باشد. غفلت از جمله اختلالهای روانی است که بر توان ادراکی انسان عارض می¬شود و کارایی آنهارا مختل می¬سازد چنین اختلال¬هایی در خانواده¬ها آثار مخربی را دارد. محروم بودن از شناخت و آگاهی و گرفتار شدن به نفهمی یا خطای شناختی، از موارد تهدید کننده سلامت روانی هستند. اختلاف و دشمنی، چه در میان امت اسلامی و چه در میان خانواده و دوستان، از عوامل دشمنی و کدورت و ناراحتی و محروم شدن از آرامش روانی است. اختلاف همچنین، اقتدار و هیبت افراد را از بین برده و آنان را ناتوان و بی¬صلابت می¬کند. 8-2-4- مراعات نکردن آبروی مومنان: یکی از اختلالهای روانی که در قرآن مورد توجه جدی است، رعایت نکردن جایگاه اجتماعی و آبروی افراد است. جایگاه اجتماعی و آبروی مومن بسیار ارزشمند هستند و اگر احساس کند به خطر افتاده، بسیار محزون و ناراحت می¬شود. یاوه¬گویی، تهمت، نسبت ناروا دادن به مومنان، ترویج گناه، و زخم زبان زدن، از خطاهای بزرگ شمرده شده¬اند. احساس شرمندگی درباره یک میهمان ارزشمند یا افراد بزرگ، باعث اندوه و غم می¬شود. اهانت به میهمان اهانت به میزبان است و باعث اندوه و شرمندگی است؛ از این ¬رو در داستان حضرت لوط علیه¬السلام که افراد ناپاک به مهمانان وی قصد تعرض و ایجاد بدنامی داشتند برای حضرت لوط علیه¬السلام احساس حزن و بدنامی ایجاد گردید و بسیار نگران شد. 8-2-5- دلبستگی به دنیا و نداشتن اعتدال: یکی از مهمترین عوامل بیماریهای روانی، علاقه و دلبستگی به دنیا و زخارف آن می¬باشد انسان دلبسته به دنیا همیشه در اظطراب و نگرانی به سر می¬برد؛ زیرا دنیا قرین با انواع فقدان هست و فشارهای روانی ناشی از این فقدان¬ها اضطراب¬زاست. دلبستگی به دنیا افزون بر اینکه باعث سقوط معنوی انسان می¬شود، باعث حزن و اندوه و حسرت نیز شده و سلامت روانی را تهدید می¬کند. پیامبر گرامی اسلام صلی¬الله¬علیه و آله فرمود: «هر کس به آنچه در دست دیگران است خیره شود، حزن و اندوهش زیاد می¬شود و ناراحتی¬اش درمان نمی¬پذیرد». اسراف و زیاده¬روی و همچنین خسیس بودن نیز از رفتارهای ناپسندی هستند که سلامت روانی را تخریب می¬کنند و باعث اندوه می¬شوند. با توجه به آیات و روایات، وجود چنین اختلالهای روحی در بین اعضای خانواده، به روابط بین فردی آسیب¬زده، خانواده را از مسیر رشد و کمال منحرف می¬کند.

9. نتیجه گیری

با توجه به مطالب ارائه شده، چنین برداشت می¬شود که سلامت روان خانواده، یک مبحث بسیار مهم و ضروری در زندگی امروز بشر است. قرآن به عنوان یک کتاب آسمانی و اسلام به عنوان کا ملترین دین، تعالیم و دستوراتی دارند که موجب تقویت و سلامت روان خانواده می¬شوند. آنچه ما در این تحقیق بدان پرداختیم این بود که سلامت روانی خانواده از دیدگاه قرآن در سه مرحله پیشگیری، درمان و مراقبت اجرا می¬شود و بر چهار بعد نگرش به خود، دیگران، زندگی، و خداوند تأکید دارد. قرآن کریم علاوه بر نیازهای مادی، توجه ویژه¬ای بر نیازهای معنوی داشته است. اگرچه قرآن یک کتاب روانشناسی نیست اما بسیاری از راهکارهای فردی و اجتماعی قرآن برای خانواده¬ها جنبه روانشناختی داشته بنابراین اجرا و عملی کردن تعالیم قرآن نه تنها موجب سعادت اخروی است بلکه در زندگی دنیایی نیز می¬تواند رهنمون خانواده و جامعه به سوی سلامت روحی و روانی باشد.

پانویس و منابع

- ابن¬فارس، احمدبن¬زکریا،تربیت معجم مقاییس¬الغه، قم: دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

- ابن¬منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، 1414

- ادینگتون، آرتور استنلی، بیولوژی فعالیت بدنی، ترجمه حجت¬الله نیک بخت، تهران: سمت،1380

- بنت¬الشاطی، عبدالرحمان، اعجاز بیانی قرآنی، ترجمه حسین صابری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1376

- جوادی¬آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم: اسراء، 1388

- جوادی¬آملی، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم: اسراء، 1389الف

- خویی، ابوالقاسم، البیان فی التفسیر قرآن، قم: موسسه احیاء آثار الامام¬الخوئی، بی¬تا

- دادستان، پریرخ، روان¬شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، تهران: سمت،1376

- راغب¬اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قران، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، تهران: انتشارات مرتضوی، 1383

- رضایی اصفهانی، محمدعلی، «چیستی و چالش¬های اعجاز علمی قرآن»، قرآن و علم، ش7 ، 1389ش

- رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت: کتاب مبین، 1386

- سالاری¬¬¬فر، محمدرضا و همکاران، بهداشت¬روانی با نگرش به منابع اسلامی، قم و تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1389

- شجاعی، محمدصادیق، «نظریه نیازهای معنوی از دیدگاه اسلام و تناظر آن با سلسله مراتب»، مجله مطالعات اسلام و روان-شناسی، ش1، 1386

- شعاری¬نژاد، علی اکبر، فرهنگ علوم رفتاری، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1375

- قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب¬الاسلامیة، 1371ش

- کاویانی، محمد، سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،1391

- کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سیدجواد مصطفوی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل البیت علیهم¬السلام، 1363

- گولد، جولیوس، ولیام کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، تهران: انتشارات مازیار، 1376ش

- مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، بحارالانوار، تهران: المکتبة¬الاسلامیة، 1388

- محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة همراه با ترجمه فارسی، قم: دارالحدیث، 1377

- مزلو، ابراهام، انگیزش و شخصیت، ترجمه احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1367

- مصباح¬یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، قم: انتشارات در راه حق، 1367

- مصباح¬یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، قم: انتشارات موسسه امام خمینی (ره)، 1376

- مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب¬الاسلامیه، 1371

- میلانی¬فر، بهروز، بهداشت روانی، تهران: قومس،1382