اعجاز علمی قرآن با تکیه بر آیه 7 سوره نباء

چکیده

بخشی از آیات علمی قرآن، بیان آفرینش کوههاست. خداوند متعال، انسان را به تفکر در چگونگی نصب کوه ها دعوت 7). این بیان قرآن، با - کرده و از آنها به عنوان میخ واره نام برده است: ﴿أ لَمْ نجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَ الجبالَ أَوْتَادًا﴾ (نبأ/ 6 یافته هاي جدید زمین شناسی که دانشمندان در دو قرن اخیر بدان دست یافته اند مطابقت دارد؛ در حالیکه در زمان نزول قرآن حتی مقدمات این یافته علمی هم کشف نگردیده بود. در اینجا می کوشیم تا با بیان فرضیات مختلف زمین شناسی در خصوص ایزوستازي زمین (تعادل پوسته زمین بر روي بخش مذاب درونی)، حقایق انکار ناپذیري که در دو قرن اخیر کشف گردیده است را مطرح نموده و بیان قرآن که قرنها پیش بدانها اشاره نموده است را آشکار سازیم. در این میان به مصادیق تفسیر به رأي در خصوص این آیه که تحمیل فرضیات زمین شناسی بر قرآن هستند نیز اشاره می کنیم.

کلمات کلیدي

ایزوستازي، قرآن، کوه، میخ وارگی.

1. مقدمه

قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و معجزه جاوید پیامبر خاتم (ص) است. اعجاز قرآن وجوه متعددي چون فصاحت، بلاغت، محتوا، اخبار غیبی ، استقامت بیان، اخبار علمی و ... دارد و جهت تحدّي و مبارزه طلبی قرآن همه وجوه اعجاز آن را دربرمی گیرد. با گذشت زمان و بروز پیشرفتها و کشفهاي علمی، قرآن هرچه بیشتر موجب شگفتی مخاطبان در طول اعصار مختلف گشته است. یکی از وجوه اعجاز قرآن که مطرح گردیده است، اعجاز علمی است. گونه اي از اعجاز علمی قرآن که بیشتر در علوم طبیعی به وقوع می پیوندد، وجود گزاره هاي علمی در قرآن است که شامل اخبار غیبی نسبت به امور طبیعی بوده و بعد از مدتی کشف و اثبات شود، مثل خبر قرآن در مورد زوجیت عام موجودات (ذاریات/ 94 ). اعجاز علمی قرآن از آیات علمی آن استنباط می گردد که خود، چند دسته اند و اطلاق معجزه به همه آنها جایز نیست و تنها بخشی از آنها اعجاز علمی محسوب می شوند. آن بخش از آیات علمی که اعجاز علمی قرآن شمرده می شوند، اخبار علمی قرآن است که در آیات به صورت روشن آمده است و در زمان نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشت، بلکه مدت ه ا بعد از نزول آیه، دلایل علمی آن توسط دانشمندان ذکر شد؛ مانند اشاره عملی قرآن به حرکت هاي خورشید (یس/ 83 و رعد/ 2) که بشر قرن ها بعد از نزول قرآن به این مطلب علمی دست یافت. بخشی از آیات علمی قرآن اشاراتی به آفرینش کوههاست. خداوند متعال، انسان را به تفکر در چگونگی نصب کوه ها 7). این بیان قرآن، - دعوت کرده 1 و از آنها به عنوان میخ واره نام برده است: ﴿أ لَمْ نجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَ الجبالَ أَوْتَادًا﴾ (نبأ/ 6 با یافته هاي جدید زمین شناسی که دانشمندان در دو قرن اخیر بدان دست یافته اند مطابقت دارد؛ در حالیکه در زمان نزول قرآن حتی مقدمات این یافته علمی هم کشف نگردیده بود. در اینجا می کوشیم تا با بیان فرضیات مختلف زمین شناسی در خصوص ایزوستازي زمین (تعادل پوسته زمین بر روي بخش مذاب درونی)، حقایق انکار ناپذیري که در دو قرن اخیر کشف گردیده است را مطرح نموده و بیان قرآن که قرنها پیش بدانها اشاره نموده است را آشکار سازیم.

2. کوهها در بیان قرآن

بخشی از آیات علمی قرآن اشاراتی به آفرینش کوهها است. در قرآن کریم از کوهها به عنوان نماد استقامت و استحکام 2 و همچنین پناهگاه 3 یاد شده و به حرکت آنها اشاره شده است: ( ﴿وَ تَرَى الْجِبال تَحْسَبُها جامِدَ ةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذي أَتْقَنَ کُلَّ شَی ءٍ إِنَّهُ خَبیرٌ بِما تَفْعَلُونَ﴾ (نمل/ 88 خداوند متعال، انسان را به تفکر در چگونگی نصب کوه ها دعوت کرده است 4و از آنها به عنوان میخ واره ها نام برده است: .(7 - ﴿أَ لَمْ نجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَ الجبالَ أَوْتَادًا﴾ (نبأ/ 6 همچنین در بخش دیگري از آیات قرآن کریم نیز تغییرات و ویژگیهاي کوهها در قیامت بیان شده است. 5 در قرآن کریم در یادکرد از کوهها از دو عنوان جبال و رواسی استفاده شده است. جبل در لغت به معناي کوه و جمع آن جبال است. در بیان استواري اشخاص نیز، فلانٌ جبلٌ گفته می شود که از ثبات و استوارى کوه گرفته شده است (راغب اصفهانی، 1412 ق، 185 ). برجستگیهاي زمین را جبل گویند که وقتی بزرگ و مرتفع باشند بدان اعلام، اطوار، شناخیب و .(196 : 136 ؛ ابن منظور، 1414 ق، 11 : انضاد گویند و هنگامی که کوچک باشند بدانها آکام و قیران گویند (فراهیدي، بی تا، 6 144 ؛ قرشی، 1371 : رواسی نیز جمع راسی و راسیه و از ماده رسو به معناي ثابت و پابرجا شدن است (مصطفوي، 1430 ق، 4 (19 – 1. ﴿أَ فَلَا یَنظُرُونَ إِلی الْإبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ * وَ إِلَ ی السَّمَاء کیْفَ رُفِعَت * وَ إلی الجبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ﴾ (غاشیه/ 17 .( 2. ﴿وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبال ﴾ (ابراهیم/ 46 .( 3. ﴿وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبال أَکْناناً وَ ...﴾ (نحل/ 81 (19- 4. ﴿أَ فَلَا یَنظُرُونَ إِلی الْإبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ * وَ إِلَ ی السَّمَاء کیْفَ رُفِعَت * وَ إلی الجبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ﴾ (غاشیه/ 17 . 5. کهف/ 47 ، طه/ 105 ، طور/ 10 ، واقعه/ 5، حاقه/ 14 ، معارج/ 9، مزمل/ 14 ، مرسلات/ 10 ، نباء/ 20 ، تکویر/ 3 و قارعه/ 5 3

321 ). رواسی صفت جبال و به معناي راسخ و استوار است (مصطفوي، 1430 ق، 4 : 198 ؛ ابن منظور، 1414 ق، 14 : ش، 3

145 ؛ راغب اصفهانی، 1412 ق، 354 ) که 9 بار در قرآن مجید به کار رفته است که در تمام موارد صفت جبال است (قرشی، 198 ) و اطلاق آن به کوهها نیز از باب ثبات و استواري آنهاست. : 1371 ش، 3 در باب جایگاه استعمال این دو واژه در قرآن پژوهشگران چنین عنوان کرده اند که جبل و جمع آن یعنی جبال در مقیاس رخنمون و در اندازه قابل مشاهده آمده است درحالی که رواسی همه جا به صورت جمع به کار رفته و مقیاس آن از منظر رؤیت انسان بیرون بوده و ابعاد وسیعی را شامل می شود و در آن مشاهده چشمی و مقیاسهاي کوچکتر مطرح نبوده بلکه بیشتر به نقش جلوگیري آنها از لرزش در پوسته زمین و چگونگی بوجود آمدن آنها پرداخته شده است. بنابراین از نحوه به کارگیري الفاظ در قرآن کریم میتوان دریافت که رواسی در قرآن براي کوهها در موضوعاتی با مقیاس بزرگ در کل پوسته کره زمین و صفحات تکتونیکی مطرح است و این همان زنجیره کوهها و پهنه هاي کوهزادي است که در زمین شناسی مورد بحث است . در چنین زنجیره کوهها یکی دو کوه مطرح نیست بلکه کوهزادها در مقیاس چندین هزار کیلومتر از قاره اي به قاره دیگر که در خشکیها و اقیانوسها امتداد دارند مطرح است و این کوهها به همدیگر زنجیروار متصل هستند و در این موارد تک کوه و ( کوههاي محدود از نظر مقیاس منظر دید انسان مورد نظر نیست. (محجل، 1390 ش، 3 و 4 آیاتی از قرآن کریم که اشاره هاي علمی مربوط به کوهها هستند از دیرباز مورد توجه مفسران بوده و با آغاز نهضت تفسیر علمی بیش از پیش مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته اند. آیات مذکور را می توان در دو بخش طبقه بندي نمود: الف) آیاتی که به نقش کوهها در استواري و ثبات زمین می پردازند: ( و القی فی الارض رواسی ان تمید بکم ...﴾ (لقمان/ 10 و نحل/ 15 ...﴿ • ( وَ جَعَلْنَا فىِ الْأَرْضِ رَوَاس ى أَن تَمِیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنَا فِیهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَّعَلَّهُمْ یهْتَدُون﴾ (انبیاء/ 31 ﴿ • ب) آیاتی که به شکل ظاهري کوه ها و کیفیت نصب آنها اشاره دارند: (7 - أَ لَمْ نجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَ الجبالَ أَوْتَادًا﴾ (نبأ/ 6 ﴿ • ( وَ الْجِبال أَرْساها﴾ (نازعات/ 32 ﴿ • ( وَ تَرَى الْجِبال تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذي أَتْقَنَ کُلَّ شَی ءٍ ...﴾ (نمل/ 88 ﴿ • 1. میخ وارگی کوهها .2 در آیه 7 سوره مبارکه نباء خداوند به شکل ظاهري کوهها اشاره کرده و می فرماید: ﴿وَ الجبالَ أَوْتَادًا﴾ یعنی کوهها را همچون میخهایی در زمین قرار دادیم. اوتاد که جمع وتد است وسیله اي از جنس چوب یا مانند آن بوده که توسط آن چیزي 444 ). بنابراین نقش میخ تثبیت کردن است. اما شکل ظاهري : را در دیوار یا زمین تثبیت می کنند (ابن منظور، 1414 ق، 3 آن برآمدگی است که همچون ریشه اي در درون شیء فرورفته است. 4 راغب در مفردات آیه ﴿وَ الْجِبال أَرْساها﴾ (نازعات/ 31 ) را اشاره به معنى آیه ﴿وَ الْجِبالَ أَوْتاداً﴾ (نباء/ 7) میداند (راغب اصفهانی، 1412 ق، 354 )؛ یعنى کوه هائى چون میخ ها محکم و فرو کوفته. اغلب مفسران این آیه را ناظر بر ثبات زمین بوسیله 3244 )؛ زیرا میخ موجب تثبیت شیء و : کوهها دانسته اند که مانع فوران جریانات درونی زمین نیز می گردند (جمال، بی تا، 8 250 ). همچنین به برقراري تعادل میان فرورفتگیهاي درونی و سطحی زمین و : مانع از حرکت آن می شود (طنطاوي، بی تا، 15 همچنین سنگین شدن زمین در برخی نقاط که مانع زمین لرزه ها و تکانهاي درونی زمین می شود، اشاره کرده اند (سید قطب، 11 ). برخی تثبیت مهد زمین با میخِ کوه ها را به نیاز گهواره به پایه و خانه به : 3804 ؛ طالقانی، 1362 ش، 3 ، 1412 ق، 6 .(17 : ستون براي حفظ تعادل تشبیه کرده اند (صادقی تهرانی، 1365 ش، 30 در بحث از اهمیت کوهها و نقش حیاتی آن ها در حفظ ثبات وآرامش زمین، کشفیات علمی بسیاري وجود دارد که 17 ). آنچه اغلب پژوهشگران : مفسران نیز در میان تفسیر هاي علمی خود بدانها اشاره کرده اند (مکارم شیرازي، 1374 ش، 26 بدان توجه داشته و در توضیح آیه 7 سوره نباء بیان کرده اند، نقش کوهها در اتصال صفحات تکتونیکی در داخل زمین و جلوگیري از لرزش و عدم تعادل صفحات است که با جایگاه استعمال واژه هاي جبال و رواسی که پژوهشگران مطرح کرده اند و پیشتر ذکر گردید، تطابق ندارد؛ بنابراین شایسته است آیه 7 سوره نباء را با نگاهی جدید مورد بررسی قرار دهیم.

3. اصل ایزوستازي 6

ایزوستازي یکی از مفاهیم بنیادي دانش زمین شناسی است. کره زمین از چندین لایه تشکیل شده است که بیرونی ترین لایه یعنی پوسته 7، سردترین لایه و صلب است اما درونی ترین لایه آن که محیط بر هسته است، گوشته 8 نام داشته و به دلیل حرارت و فشار بسیار زیاد درون زمین، حدفاصل پوسته سرد و جامد و هسته مذاب و مایع می باشد. گوشته خود از چندین لایه تشکیل شده است که خارجی ترین لایه آن لیتوسفر 9 نام دارد که فصل مشترك گوشته و پوسته است و در زیر آن لایه اي کشسانی است که استنوسفر 10 نامیده شده و پوسته صلب زمین که چگالی کمتري نسبت به آن دارد بصورت شناور بر روي آن قرار گرفته است (شکل 1). با توجه به این که پوسته جامد زمین داراي پستی و بلندیهاي بسیاري است، حفظ تعادل آن بر روي استنوسفر که چگالی بیشتري نسبت بدان دارد، نیازمند تبیین است. تعادل این پوسته شناور بر روي استنوسفر، به معناي ایستایی Stasis به معناي برابر و Iso مرکب از دو واژه یونانی Isostasy . نامیده می شود (Isostasy) ایزوستازي براي روشن شدن مطلب می توان قطعه اسفنجی را بر روي آب تصور نمود که همچون پوسته .(Watss, 2001, 1 - است ( 15 زمین داراي پستی و بلندي هاي پراکنده اي است؛ حفظ تعادل این اسفنج بر روي آب چگونه است؟ 6 . Isostasy 7 . Crust 8 . Mantle 9. Lithosphere 10 . Asthenosphere 5 مهر ،Vanicek) : در خصوص چگونگی تعادل این پوسته شناور بر روي استنوسفر، چند نظریه مطرح گردیده است ( 133 تا 135 ،1377 -1 فرضیه پرات 11 : در این مدل مرز میان لیتوسفر (قسمت تحتانی بخش صلب زمین) و استنوسفر، یکنواخت و صاف است. بنابراین براي حفظ تعادل، مناطق مرتفع، داراي چگالی کمتر و مناطقی که ارتفاع کمتري نسبت به سطح دریا دارند، ( چگالی بیشتري دارند. ( رك: شکل 2 11 .Pratt لیتوسفر گوشته هسته پوسته استنوسفر شکل 1 – لایه هاي مختلف کره زمین 6 -2 فرضیه ایري 12 : در این مدل فرض می شود که چگالی در همه مناطق یکسان بوده و بنابراین براي حفظ تعادل، مناطق مرتفع عمق بیشتري در استنوسفر داشته و مناطقی که ارتفاع کمتري نسبت به سطح دریا دارند، عمق کمتري در ( استنوسفر دارند. (رك: شکل 3 12 .Airy استنوسفر لیتوسفر شکل 2 – مدل پرات استنوسفر لیتوسفر شکل 3 – مدل ایري 7 -3 فرضیه وینینگ مینز 13 : در هر دو نظریه مذکور فرض بر آن است که لیتوسفر از قطعات مستقل شناور بر روي استنوسفر تشکیل شده است که خالی از اشکال نیست؛ بنابراین نظریه سومی در راستاي تکامل مدل دوم ارائه گردید. در این مدل فرض شده است که تمام قطعات لیتوسفر به یکدیگر متصل بوده و همچون یک لایه پیوسته کشسانی در مقابل فشار وارده از سوي عوارض توپوگرافی روي زمین عمل می کند. از همین رو میزان فرورفتگی لیتوسفر در استنوسفر، در یک منطقه وسیعی .( ظاهر می شود. (رك: شکل 4 اما از نقطه نظر فیزیکی هیچ یک از مدلهاي ارائه شده کامل نیست. بر اساس پژوهش هاي صورت گرفته ثابت شده است که هم چگالی و هم ضخامت لیتوسفر متغیر است، همچنین لایه لیتوسفر در برخی مناطق همچون لایه کشسانی عمل می .( 133 تا 135 ، مهر 1377 ،Vanicek) کند و در برخی موارد همچون مرزهاي صفحات تکتونیکی، داراي شکستگی است اگرچه در مدل ایري گسترش کوهها در صفحات قاره اي را بهتر نمایش می دهد اما مدل پرت نیز اختلاف صفحات قاره اي و .(Pan, 2007, اقیانوسی را نمایش می دهد ( 1 در نگاه نخست به نظر می رسد که مدل ایري و یا ونینگ مینز با مفهوم آیه وَ الجِبالَ أوتاداً، هماهنگی بیشتري دارند؛ از همین روي برخی محققان سعی داشته اند که هر یک از این نظریات را بر قرآن تحمیل نمایند. به عنوان نمونه در تفسیر پرتوي از قرآن، مؤلف در زیرنویس نقل قولی از سوي یک زمین شناس بیان می کند. در آنجا بدون ذکر نام مدل ایري، این 12 ). همچنین برخی سعی : فرضیه ذیل این آیه بدون اشاره به دیگر فرضیات مطرح شده است (رك: طالقانی، 1362 ش، 3 66 و 67 ) که این ، کرده اند با عرضه دو نظریه ایري و پرات بر قرآن، یکی را رد و دیگري را اثبات نماید (حق بین، آبان 1358 13.Vening Meinesz لیتوسفر استنوسفر شکل 4 – مدل وینینگ مینز 8 روش در تفسیر علمی قرآن کاملا مردود است؛ زیرا هیچ یک از این فرضیات به اثبات نرسیده و چنانکه اشاره گردید، خالی از اشکال نیستند و این امر از مصادیق تفسیر به رأي محسوب می گردد. اما چنان که در تکمیل این فرضیات اشاره گردید، در ریشه دار بودن ارتفاعات روي زمین، درون گوشته هیچ شکی نیست، هرچند بر طبق هر یک از این نظریه ها در چگالی، میزان و شکل فرورفتگی ها اختلافاتی وجود دارد. بنابراین اشاره قرآن به میخ وارگی کوهها ١٤ و همچنین نقش کوهها در ثبات و پایداري زمین ١٥ ، از شگفتی درآمده و نوعی اعجاز علمی قرآن محسوب می گردد؛ زیرا تمامی این فرضیه ها مربوط به قرن 19 میلادي بوده و 1200 سال پس از نزول قرآن و پس از کشف مقدمات این دانش، مطرح شده اند. در حالیکه خداوند متعال صدها سال پیش از تدوین دانشی به نام زمین شناسی، انسان را به تفکر در چگونگی نصب کوهها فراخوانده و در آیاتی از قرآن به میخ وارگی و همچنین ثبات بخشی آنها به زمین در حال حرکت اشاراتی داشته است. با این نگاه، کوهها حتی در مقیاس کوچک هم خاصیت میخ وارگی داشته و این مسئله اختصاص به زنجیره کوهها ندارد. از همین روي، کاربرد واژه جبال در این آیه نیز با جایگاه استعمال واژه هاي جبال و رواسی چنان چه گذشت، مطابقت دارد.

4. نتایج

- آیه 7 سوره مبارکه نباء، نوعی اخبار علمی در خصوص آفرینش کوههاست که با توجه به شرایط تفسیر علمی نباید هیچ یک از فرضیات زمین شناسی را که هنوز به یک حقیقت علمی بدل نشده اند، بر آن تحمیل نمود؛ زیرا این امر از مصادیق تفسیر به رأي محسوب می شود. - در دانش زمین شناسی درخصوص تعادل پوسته بیرونی و صلب زمین بر روي بخش درونی و کشسانی زمین (استنوسفر) 3 فرضیه موجود است؛ مدلهاي پرات، ایري و ونینگ مینز. اما هر یک از این نظریات با اشکالاتی روبرو هستند. یافته هاي این دانش، در تکمیل این مدلها بدین نتیجه رسیده است که برآمدگی هاي روي زمین همچون میخ هایی درون بخش استنوسفر که حالت کشسانی دارد، به صورت پیوسته مگر در مرزهاي صفحات تکتونیکی، فرو رفته و ریشه دارند. ریشه دار بودن ارتفاعات در درون زمین، موجب تعادل پوسته خارجی و صلب زمین می گردد. خداوند متعال در آیه 7 سوره نباء، 1400 سال پیش، بدین یافته جدید دنیاي علم اشاره نموده ونصب کوهها را به میخ تشبیه می نماید که علاوه بر خاصیت تثبیت، همچون میخ، در بخش درونی زمین نیز فرورفته اند. (7- 14 . ﴿أَ لَمْ نجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَ الجبالَ أَوْتَادًا﴾ (نبأ/ 6 15 . ﴿... و القی فی الارض رواسی ان تمید بکم ... (لقمان/ 10 و نحل/ 15 )؛ وَ جَعَلْنَا فىِ الْأَرْضِ رَوَاس ى أَن تَمِیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنَا فِیهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَّعَلَّهُمْ یهْتَدُون﴾ .( (انبیاء/ 31 9

منابع

قرآن کریم.

1. ابن منظور، م. ( 1414 ق)، "لسان العرب" ، چاپ سوم، دار صادر، بیروت.

2. جمال، م. ع. (بی تا)، "التفسیر الفرید للقرآن المجید"، قاهره.

3. حق بین، ع. (آبان 1358 )، "تئوریهاي زمین شناسی از دیدگاه قرآن"، درسهایی از مکتب اسلام، سال نوزدهم، . شماره 8، ص 66 تا 67

4. راغب اصفهانى، ح. ( 1412 ق)، "مفردات الفاظ القرآن"، تحقیق صفوان عدنان داودى ، چاپ اول، دارالقلم، بیروت .

5. سید قطب. ( 1412 ق)، " فی ظلال القرآن"، چاپ هفدهم، دارالشروق، بیروت- قاهره.

6. صادقی تهرانی، م. ( 1365 ش)، "الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه"، چاپ دوم، انتشارات فرهنگ اسلامی، قم.

7. طالقانى، م. ( 1362 ش) "پرتوى از قرآن"، چاپ چهارم، شرکت سهامى انتشار، تهران.

8. طنطاوى، م. (بی تا)، "التفسیر الوسیط للقرآن الکریم"، چاپ اول، دار نهضه مصر للطباعه و النشر، قاهره.

9. فراهیدي، خ. (بی تا)، "کتاب العین"، مؤسسه انتشارات هجرت، قم.

10 . قرشى، ع. ( 1371 ش)، "قاموس قرآن"، چاپ ششم، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

11 . محجل، م. ( 1390 ش)، "اشارههاي قرآن مجید به جایگاه کوه ها، چگونگی بوجود آمدن آنها و اهمیت آنها در آرامش پوسته زمین، با نظري به یافته هاي زمین شناسی"، پنجمین همایش ملی زمین شناسی دانشگاه پیام نور، دانشگاه پیام 20 آبان. - نور استان زنجان، ابهر، ایران، 18

12 . مصطفوى، ح. ( 1430 ق)، "التحقیق فى کلمات القرآن الکریم"، چاپ سوم، دار الکتب العلمیۀ- مرکز نشر آثار علامه مصطفوي ، بیروت- لندن- قاهره .

13 . مکارم شیرازى، ن. ( 1374 ش)، " تفسیر نمونه"، چاپ اول، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

چاپ سوم، چاپخانه دانشگاه ،"Geodesy: the concepts" ،( مهر 1377 ) .E ،Krakiwsky و P ،Vanicek .14 . صنعتی خواجه نصیر الدین طوسی، ، ص 133 تا 135

15. Watts A. B. (2001), "Isostasy and Flexture of the Lithosphere", Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom.

16. Pan SH. A. (2007), "The Theory of Isostasy", Stanford University.__