آواهای قرآنی و تأثیرات اعجازگونه معنایی
چکیده
قرآن، بزرگترین اعجاز هستی، کتابی است که باطنی عمیق، محتوایی ژرف، ظاهری زیبا و بیانی دلنشین دارد. در طول قرنها پس از نزول این کتاب آسمانی بر قلب پیامبر خاتم(ص)، اندیشمندان بسیاری اعجاز آن را از جنبههای گوناگون مورد بررسی قرارداده و به ابعاد اعجاز بیانی، علمی، لفظی، تشریعی و... تقسیم نمودهاند. و این درحالی است که کشف جنبههای اعجازگونه قرآن کریم را هرگز پایانی نیست. آواهای قرآنی از موسیقی و نظمآهنگی سخن به میان میآورد که تأثیرات شگرفی را بر جذب معنای کلمات و عبارات قرآنی دارد. خارقالعاده بودن این مسئله آنسان که از عهده بشر خارج باشد، زمانی آشکار میگردد که ارتباط آوایی الفاظ قرآن با معنا (Phono-semantic) در تجزیه و تحلیل سیگنالهای صوتی و فرکانس با اصوات طبیعی مشابه، مقایسه شود. پژوهش حاضر این واقعیت را توسط نرمافزارهای تخصصی آنالیز فرکانس مورد بررسی قرار داده و نتایج حاصل را به صورت مستند، ثبت نموده است. شیوه استقرایی توأم با خلاقیت در نحوه آزمایش، روش اساسی انجام این تحقیق بوده است. نگارنده در تلاش است با تدوین آزمایشهایی علمی این پروژه تحقیقاتی را در قالب علم شنوایی سنجی پزشکی و هوش مصنوعی نیز مورد بازآزمونی قرار دهد تا نتایج حاصل را در اثبات ادعای خود بکارگیرد. آنچه از این پژوهش نتیجه میشود، تأثیر اعجاز گونه آواهای کلمات و عبارات قرآنی است که بر معنا دارد و مظهر انفعالات نفسانی و القاگر طیف گستردهای از معانی است.. =واژههای کلیدی=: قرآن، آوای الفاظ، آنالیز فرکانس، اعجاز
مقدمه
موسيقي و نظمآهنگ آيات، کلمات و الفاظ قرآن کريم و دلالت الهام بخش آن، بر فهم معاني اين کتاب آسماني يکي از جنبههاي اعجاز بياني قرآن است که در مقايسه با ديگر ابعاد اعجاز قرآن کمتر مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. حال آنکه خداي سبحان اين معجزه جاويد را که بر همانندآوري حتي يک سوره از آن، تحدي نموده است؛ چنان بر قلب مبارک پيامبر(ص) در قالب الفاظ نازل نموده که خارقالعاده بودن آن از هر نظر، مشهود است. آواها و آهنگ الفاظ قرآن کريم سخن از صوتي است که در نتيجهي ادا نمودن کلمه يا کلمات بر اساس ويژگيهاي حروف و حرکات به گوش ميرسد. اصل آن است که معنا برگرفته از وضع واضع به نحو تعييني يا تعيني فهم گردد و آواي الفاظ تنها در مورد اسم صوت، شنونده را به معنا رهنمون سازد؛ لکن ممزوج نمودن اين دو مسئله، در آيات قرآن نظمآهنگ اعجازگونهاي را پديده آوردهاست که حتي در آندسته از کلمات که به نظر کارشناسان اهل لغت، اسم صوت نيز نيستند؛ معنا را به ذهن شنونده فارغ از اينکه او اهل چه زباني باشد، متبادر ميسازد. اين پديده در زبانشناسي تحت عنوان معادله آوايي- معنايي (فونوسمانتيک) مورد مطالعه قرار ميگيرد که البته اثبات علمي آن از حوزه علم زبانشناسي خارج است؛ مقاله حاضر تلاشي است بر اثبات اين مدعا با استفاده از دانش پردازش سيگنال، که در آن مقايسهاي ميان فرکانسهاي تشکيل دهندهي صوت برخي آيات مورد مطالعه با فرکانسهاي تشکيل دهندهي صوت مفهوم آن در طبيعت، صورت ميگيرد. در گفتار نخست اين تحقيق به شرح موضوع پرداخته شده است، در گفتار دوم با بيان مقدمهاي کوتاه بر پردازش سيگنال و تحليل فرکانس بر اساس متد مورد آزمون، شيوه اجراي آزمايش و مستندات نتايج نگاشته شده است؛ سپس در گفتار پاياني بهطور مختصر طرح آزموني در حوزه دانش هوش مصنوعي و علم پزشکي ذکر شده است، همچنين فرضياتي مطرح شده که محصول مطالعات انجام شده و نتايج بهدست آمده است و ميتواند مقدمهاي بر مراحل بعدي تحقيق اين مقوله در آينده باشد.
اين مقاله شروعي بر پژوهشهاي ژرف پيرامون آواهاي قرآني و تأثيرات اعجازگونهي معنايي خواهد بود، که پرده از برخي اسرار عميق قرآن کريم برميدارد. اميد که پژوهشگران و صاحبنظران اين حوزه بتوانند در پناه قرآن مجيد، فاصلههاي ميان فهم بشري و حقيقت اين کتاب انسانساز را برچينند.
گفتار اول
تبيين موضوع
آواهاي قرآني، نظمآهنگ، صوت و موسيقي قرآن صداي خاصي است که از چينش حروف و کلمات قرآني بسته به نوع حرکات، مد، نوع حروف، و صفات و مخارج آن، زيادت، ادغام، ابدال، حذف و... هنگام تلاوت قرآن به گوش ميرسد. اين نظام موسيقيايي بهطور شگفت انگيزي ارتباط بسيار دقيق با معاني و مقاصد آيات و سورهها دارد؛ و اين مسئله يکي از جنبههاي اعجاز بياني قرآن کريم است چراکه اولاً در مورد قرآن سخن از موسيقي باطني است، و با آنچه گاهي اوقات در شعر شاعري يا نثر نويسندهاي چيرهدست به گوش ميرسد متفاوت است زيرا در شعر و نثر آهنگين، موسيقي خارجي است و با تقسيم کلام به پارههاي مساوي، قافيه بندي، بحر و وزن پديد ميآيد؛ اما قرآن نه شعر، نه نثر و نه کلامي مسجع است بلکه ويژگيهاي خاص خود را دارد. ثانياً اين مسئله شگفت انگيز تنها در مورد آيات و يا عبارات نيست بلکه در کلمات نيز به چشم مي خورد. ثالثاً ارتباط معنايي صوت کلمات و آيات قرآن متفاوت با آنچيزي است که در زبان عربي بهآن اسم صوت ميگويند و چهارم آنکه تأثيرگذاري معنايي نظمآهنگ قرآن هيچگونه وابستگي به دو متغيير صوت قاري يا تلاوت کننده و زبان قابل فهم شنونده ندارد، به عبارت ديگر موسيقي باطني قرآن فارغ از اينکه چهکسي تلاوت کند و شنونده اهل چه زباني باشد، معناي کلام را القا ميکند. البته در مورد تلاوت کننده بدان معنا نيست که رعايت تجويد و اصول قرائت را ناديده بگيريم. در پژوهش حاضر سعي برآن است تا ادعاي فوق با دلايل علمي اثبات شود و همچنين طرح بازآزموني اين نظريه در دو حوزه هوش مصنوعي و علم پزشکي مطرح گردد.
پيشينه تحقيق
اين جنبه از اعجاز بياني قرآن بهطور عام در آثار چند تن از محققان گذشته از جمله دکتر مصطفي محمود در اثر القرآن محاوله لفهم عصري، سيد قطب در التصویر الفنی في القرآن و مرحوم آيت الله طالقاني در تفسير پرتوي از قرآن همچنين منابع مورد استفاده پژوهش حاضر، به چشم ميخورد. با اين حال حوزهي فعاليت علمي هيچکدام مشابه اين تحقيق نميباشد. اثبات علمي با استفاده از آزمونهاي نو، وسعت کار علمي بين رشتههاي فيزيک صوت، هوش مصنوعي، مهندسي نرمافزار و پزشکي (البته در پزشکي و هوش مصنوعي به شکل طرح مسئله) و همچنين اثبات اين مسئله که نظمآهنگ قرآن بهطور اعجازآميز نه تنها به فهم معنا کمک ميکند؛ بلکه القاگر معناست، از تفاوتهاي چشمگير مقاله حاضر با تحقيقات قبل است.
آواهاي قرآن
تأثير گذاري موسيقي قرآن بر اساس ادله انديشمندان اين حوزه برکسي پوشيده نيست، آهنگ کلمات، آيات و سورهها هرکدام براساس ويژگيهاي خاصي پديد ميآيد؛ در کلمه حرکات، مد، نوع صفات و مخارج حروف، زيادت و حذف همچنين ادغام و ابدال در تغيير آهنگ کلمات و افاده بخشي معنايي خاص، تأثير دارد؛ اين مطلب را دکتر بتول مشکينفام در مقاله موسيقي الفاظ قرآن و اثر آن بر معنا بخشي واژگان به خوبي بيان نموده است. تغيير آهنگ آيات نتيجه گزينش واژهها با رعايت تناسب آواي حروف کلمات هم رديف، حفظ انسجام معنوي کلمات و فصاحت واژگان طبق اصول علم معاني بيان؛ بوجود ميآيد و هريک از کلمات چنان دقيق در جايگاه مخصوص خود قرار گرفته است که قابل تغيير و تبديل نميباشد؛ همانطور که ابن عطيه نيز در تفسير خود ميگويد: «اگر واژهاي از قرآن را از جاي خود برداشته و سپس تمامي زبان عرب جستجو گردد، تا واژهاي مناسبتر از آن پيدا شود يافت نميشود» (معرفت، التمهيد، 1414ق). موسيقي سورههاي قرآن نيز علاوه بر اينکه نشأت گرفته از آهنگ آيات است متأثر از فواصل ميان آيات ميباشد که نواي دلپذير آن احساسات آدمي را برانگيخته و دل هر شنوندهاي را هرچند غير عرب متوجه معنا ميسازد.
موسيقي و صوت کلمه فرا مرزي است و هرکس چه آشنا به معناي کلمه باشد و چه نباشد، از موسيقي کلام تأثير ميپذيرد و شدت و کوبندگي يا نرمي و آرامش بخشي آن را در مييابد. آيات قرآن هر مخاطبي را از هر زباني تحت تأثير کلام خويش قرار ميدهد، اگر چه مخاطب آيات را نداند و چه بسيار رخ داده، که بسياري از اين دريچه جذب قرآن شده و به آن ايمان آورده اند. (کريمي جهرمي،1360) بررسي نظماهنگ قرآن در آثار پيشينيان براي اثبات مطلب فوق مباحثي را از جمله فطري بودن پديدهي زبان و زبان آموزي در انسان و فطري بودن زبان قرآن، آشکار ساخته است که ذکر تفصيلي آن خارج از مقام بحث است. تناسبهاي آهنگين قرآن کريم نيز مقولهي وسيعي است که با ترسيم فضاي عمومي سورهها و آيات همچنين چينش حروف در کلمات و تقديم و تأخير و گزينش کلمات در آيات، طول آيات و فواصل آنها؛ قابل طرح و بررسي است که اين مطلب نيز پژوهش جداگانهاي را نيازمند است. مطلب ديگري که در راستاي پژوهش حاضر لازم است مورد توجه قرار گيرد، توصيه به تلاوت قرآن کريم با صوت خوش است، و اين مسئله، هم در آيات قرآن و هم در روايات ائمه معصومين(عليهم السلام) بيان شده است. توصيه به تلاوت قرآن با ترتيل در آيه 4 سوره مزمل و ديگر آيات همچنين احاديث فراواني که در آن به صوت نيکو، لحن خوش، رعايت آهنگ موسيقي قرآن و... توجه شده است، اشاره به ارزش نظماهنگ قرآن در فهم معاني آيات و واژگان دارد.
معادله آوايي – معنايي (فونو سمانتيک)
در اين بخش سخن از ارتباط ميان آواي شنيده شده از واژگان و معناي آنهاست؛ همراه بودن متغيرهاي فونتيک، هجايي و آوايي با متغيرهاي سمانتيک و معنايي، آينهاي را پديد آورده که معنا در آن تجلي مييابد. از آنجا که در قرآن کريم با موسيقي باطني و نه ظاهري مواجه هستيم، تمامي امور مربوط به تجويد، تقارنها، اوضاعهارمونيک آيات و نواها، متناسب با سياق معني و مضامين و مقتضيات کلام خداوند دگرگون ميشوند؛ و به اين ترتيب رابطه دقيقي ميان آواها و معنا وجود دارد که ميتوان گفت معنا تابعي از متغير صوت است و سخن گفتن از آهنگ قرآن صرفنظر از معنا غير ممکن است و اين مطلب در نگاه محققاني از جمله سيد قطب و امین الخولی و سپس احمد احمد بدوی و بکری شیخ امین بسيار مشهود است. در حوزه زبانشناسي امروزه با پيشرفتهاي صورت گرفته، فونوسمانتيک بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته است. مرحوم آيت الله طالقاني در تفسير پرتوي از قرآن توجه خاصي به واژهها، آواها و ساختار صوری الفاظ و ارتباط آنها با معنای آیه داشته است. جلد سوم این تفسیر با بحثی کوتاه در همینباره آغاز میشود: «در آیات قرآن...آنچه مورد توجه و بحث نبوده و شاید به آسانی تحت ضبط و قواعد درنمیآید کیفیت انطباق آهنگ کلمات و آیات است با معانی و مقاصد که واقعیات و اوضاع یا صفات درونی گوینده را مینمایاند...»، پژوهش حاضر که اثباتي علمي و دقيق است، پاسخي بر منتقدان اين مقوله خواهد بود که آن را آفتي در حوزه علوم قرآني، تکلفي در تفسير و يا مبالغه دانسته اند.
گفتار دوم
پردازش سيگنال
به طور ساده هر کیمیت متغیر در زمان یا مکان که قابل اندازه گیری باشد را سیگنال میگوییم. پردازش سیگنال نیز علمی است که به آنالیز سیگنالها میپردازد. به جرات میتوان گفت که مهمترین مفاهیم در پردازش سیگنال مفاهیم کانولوشن و فرکانس میباشد. به طوریکه مباحثی همچون طراحی فیلترهای دیجیتالی به شدت تحت تاثیر این مفاهیم هستند. در این بین مفهوم فرکانس در پردازش سیگنال ارتباط بسیار قوی با موج سینوسی دارد. یک موج سینوسی با استفاده از رابطه (1) تعریف میگردد:
(1) که در این رابطه A، f، t و θ به ترتیب نشان دهنده دامنه، فرکانس، زمان و فاز موج سینوسی هستند. در یک موج سینوسی دامنه، شدت موج سینوسی را تعیین میکند. همچنین فرکانس نیز نشان دهنده تعداد دفعات تکرار موج سینوسی در واحد زمان است.
تبديل فوريه
جناب آقای ژوزف فوریه در قرن 18 نشان دادند که همه سیگنالهای موجود در جهان را میتوان به شکل ترکیبی از امواج سینوسی نشان داد. سیگنالهای صوتی نیز از این قائله مستثنی نیستند و هر سیگنال صوتی را میتوان به امواج سینوسی تشکیل دهنده آن شکست. همانطور که میدانید سیگنالهاي صوت در حوزه زمان است و به راحتی نمیتوان فرکانسهای مختلف را در این حوزه پیدا کرد. اما میتوان با تبدیل کردن سیگنال مذکور از حوزه زمان به حوزه فرکانس این کار را انجام داد. بنابراین در اینجا مسئله پيدا کردن روشی است که بتواند سیگنال ورودی را از حوزه زمان به حوزه فرکانس تبدیل کند. نمودار فرکانسی سیگنال نشان میدهد که سیگنال مورد بحث از چه فرکانسهایی تشکیل شده است. به عنوان مثال هریک از آواهای " آ "، " ای " یا " او " از فرکانسهای مختلفی تشکیل شده اند که توسط آنها میتوان به شناسایی هریک از حروف در یک گفتار پرداخت. حال این سوال مطرح میشود که منظور از تبدیل یک سیگنال چیست؟ هرتبدیل تابعی است که ممکن است پارامترهای مختلفی داشته باشد. این تابع ریاضی، ورودی را گرفته و پس از اعمال تابع بر روی ورودی، خروجی جدیدی تولید میکند که این خروجی ماهیتهای دیگری از سیگنال را برای ما نشان ميدهد. به عنوان مثال تبدیل سیگنال از حوزه زمان به حوزه فرکناس موجب مشخص شدن فرکانسهای تشکیل دهنده یک سیگنال میشود. دو تبدیل مهمی که برای این منظور به کار میرود، تبدیل فوریه و تبدیل هارتلی است که در این بین تبدیل فوریه از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار است. همانطور که میدانید مهمترین ویژگی در ادای هر حرف فرکانسهای تشکیل دهنده آن حرف میباشد. به عنوان مثال سه فرکانس اصلی حرف " آ " فرکانسهای 750، 1150 و 2400 هرتز بوده و همین فرکانسها برای حرف " او " 400، 1150 و 2300 هرتز میباشند. بنابراین آنچه باعث تفکیک دو حرف " آ " و " او " از همدیگر میشود، فرکانسهای تشکیل دهنده آن میباشد. از اینرو در کاربردهای پردازش گفتار پیدا کردن فرکانسهای تشکیل دهنده یک سیگنال گفتاری از اهیت بسیار زیادی برخوردار است. همانطور که گفته شد، سیگنال گفتار به شکل یک سیگنال زمانی در اختیار ما قرار دارد و تشخیص فرکانسهای تشکیل دهنده یک سیگنال در حوزه زمانی غیرممکن است. به عنوان مثال شکل1، را که نشان دهنده سیگنال گفتار زمانی حرف " آ " میباشد در نظر بگیرید. بخشی از این سیگنال به شکل زوم شده در شکل نشان داده شده است. از این شکل پیداست که پیدا کردن فرکانسهای تشکیل دهنده این سیگنال از روی سیگنال زمانی غیر ممکن میباشد. از اینرو نیاز به ابزار دیگری داریم که بتواند این کار را برای ما انجام دهد. آقای فوریه نشان دادند که هر تابع متناوب را میتوان به شکل ترکیبی از موجهای سینوسی (یا کوسینوسی) نشان داد که این مطلب را با نام سریهای فوریه میشناسیم. فرکانس موج سینوسی مستقیماً زیر و بم بودن صوت تولید شده را تعیین میکند. با توجه به این دو حقیقت میتوان دریافت که با استفاده از آنالیز فوریه یک سیگنال میتوان موجهای سینوسی تشکیل دهنده آن را استخراج کرد و از روی موجهای سینوسی نیز میتوان فرکانسهای تشکیل دهنده سیگنال گفتار را به دست آورد. با این حال نمیتوان مستقیماً از سریهای فوریه برای این منظور بهره جست. چراکه سریهای فوریه بر روی توابع متناوب تعریف شدهاند و این در حالی است که ما در اینجا با سیگنال سروکار داریم که هیچ تابعی را نمیتوان برای یک سیگنال گفتار تخمین زد. برای رفع این مشکل ابزاری با نام تبدیل فوریه معرفی شده است که بر روی دادهای عددی (سیگنال) اعمال میشود. تبدیل فوریه گسسته مختلط سیگنال S به طول N را میتوان با استفاده از رابطه (3) تعریف کرد:
(3) بر اساس قانون اويلر نيز داريم:
(4) بنابراین رابطه فوق را میتوان به شکل (5) بازنویسی کرد:
(5) که در این رابطه N اندازه سیگنال ورودی، s(n) مقدار سیگنال ورودی در نقطه n، m اندیس فرکانس، S(m) اندازه فرکانس در اندیس m ام میباشند. همانطور که میدانید S(m) یک عدد مختلط است و بنابراین برای به دست آوردن اندازه فرکانس در اندیس mام باید بزرگی این عدد مختلط را محاسبه کرد. بزرگی یک عدد مختلط از رابطه 6 به دست میآید:
(6) پس از آنکه تبدیل فوریه بر روی سیگنال ورودی اعمال شد، بردار S در فرکانسهای تشکیل دهنده سیگنال s دارای مقداری بسیار بزرگتر از 0 و در سایر نقاط بزرگی نزدیک به صفر خواهد داشت. بنابراین میتوان برای پیدا کردن فرکانسهای تشکیل دهنده یک سیگنال گفتار تبدیل فوریه را بر روی سیگنال ورودی اعمال کرده و پس از محاسبه بزرگی خروجی، فرکانسهای تشکیل دهنده آن سیگنال را از روی بزرگی هر فرکانس استخراج کرد. تبدیل سریع فوریهFast Fourier transform - FFT)) نام الگوریتمیست برای انجام تبدیلات مستقیم و معکوس گسستهٔ فوریه به صورتی سریع و بسیار کارآمد. تعداد زیادی الگوریتمهای تبدیل فوریه سریع مجزا وجود دارد که شامل محدوده عظیمی از ریاضیات میشوند: از محاسبات ساده به وسیله اعداد مختلط تا نظریه اعداد. یک تبدیل فوریه سریع تجزیه یک رشته از مقادیر به مولفههایی با فرکانسهای متفاوت است. این عملیات در بسیاری از رشتهها مورد استفاده قرار ميگيرد اما محاسبه مستقیم آن از تعریف، گاهی اوقات در عمل بسیار کند است. تبدیل فوریه سریع یک راه برای محاسبه همان نتایج به طور سریعتر است؛ محاسبه تبدیل فوریه گسسته برای n نقطه با استفاده از تعریف، عملیات ریاضی نیاز دارد در حالی که تبدیل فوریع سریع میتواند همان نتایج را در عملیات، محاسبه نماید. امروزه نرمافزارهاي کامپيوتري وجود دارد که FFT را با دقت بالا بر اساس معادلات تبديل فوريه محاسبه ميکند. در اين پژوهش آناليزهاي انجام شده توسط تبديل سريع فوريه بوده است.
روش آزمون و مستندات آن:
در پژوهش حاضر که با هدف اثبات علمي تأثير آواهاي قرآني بر معنا انجام گرفته است. ابتدا با دقت در آيات قرآن کريم آندسته از کلمات و آياتي را که از ويژگيهاي زير برخوردار بوده است، انتخاب نموديم. 1- صوت طبيعي معناي آن قابل يافتن باشد. اين ويژگي از آن جهت مهم است که آهنگ برخي آيات و کلمات قرآن به مفاهيمي روحي و معنوي اشاره دارد و تقريباً ميتوان گفت يافتن معادل صوتي آن غير ممکن است، به طور مثال اگر ادعا کنيم که آواي آيات مربوط به قيامت، همان معنا را تداعي ميکند (که البته نميتوان آن را رد نمود و ممکن است چنين نيز باشد)، بايد براي اين آزمون صوت طبيعي قيامت را يافت و اين محال است. 2- معناي آيه پيچيده نبوده و با اصوات طبيعي قابل انطباق باشد. اين مورد نيز گاهي انطباق آناليزهاي فرکانسي را مخدوش ميکند؛ چراکه ادعاي ما تطبيق آهنگ کلام با معناست و اگر معنا پيچيده باشد، مجدداً همان مشکل قبل، پديد ميآيد که يافتن صوت طبيعي آن معنا را غير ممکن ميسازد. 3- واژهها از نوع اسم صوت نباشند. اسم صوت بودن واژه نيز اشکالي را ايجاد ميکند که براي اثبات دقيق علمي بايد از آن پرهيز نمود. سپس با انتخاب آيات و واژهها کار يافتن صوت طبيعي آغاز شد. معناي آيات بر اساس تفاسير، مورد بررسي قرار گرفت و فايل صوت طبيعي آن بدست آمد. صوت آيات با توجه به معيار قراردادن قرائت ترتيل از تلاوت قارياني که کمتر سليقهاي رفتار نمودهاند و قواعد را بهتر رعايت نمودهاند، تهيه شد. فايل صوتي جديدي به صورت stereo (Dual) ايجاد شد و اصوات مورد مقايسه شامل تلاوت آيه و صوت طبيعي بر روي باندهاي چپ و راست قرار گرفت تا فايل مورد تحليل در هنگام ذخيره از مشخصات يکساني برخوردار باشد. در مرحله پاياني نمودار FFT يا آناليز فرکانس فايل نهايي گرفته شد، نتايج بدست آمده که در ادامه نمايش داده خواهد شد، تصاوير نمودارهاي حاصله است که به خوبي نزديکي دو فرکانس را نشان ميدهد. اثبات تشابه دو نمودار گرچه نيازمند رسم تابع همبستگي است. با اين حال با دو فاکتور زير نيز قابل تحليل است: 1- دامنه در هر فرکانس نزديک به هم باشد. 2- تغيير رفتار دامنه در بازههاي فرکانسي مشابه هم باشد. با نگاهي با نمودارها ميتوان وجود دو فاکتور فوق را بهراحتي مشاهده نمود. و ادعاي اين پژوهش را اثبات کرد. در مقاله حاضر اين مسئله در 4نوع از آيات، مورد پژوهش قرار گرفته است. نوع اول: در مورد واژههاي قرآن است. براي اين مورد کلمه «ثجاجا» در آيه 14 سوره نبأ که خداوند ميفرمايد: «وَأَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجًا» مورد آزمايش قرار گرفت، معناي اين واژه بنا به نظر اکثر مفسرين، باران شديد و فراوان است، در اينجا صوت باران تند و باران آرام با تلاوت اين کلمه مقايسه شد. نمودار FFT شکل 2، مربوط به باران شديد و اين واژه است که بخش بالايي فرکانس تلاوت آيه را نشان ميدهد و بخش پاييني صوت طبيعي يک باران شديد. اين شباهت فرکانسي وقتي در شکل 3، همين تلاوت با باران آرام مقايسه ميگردد بسيار شگفت انگيز است. نوع دوم: در مورد آياتي است که خداوند متعال توصيفي از طبيعت را بيان ميفرمايد. براي اين نوع، آيات ابتداي سوره عاديات انتخاب شده که نظر اين آيات به مركبهاى مردانيست كه آنها را به تاخت و شتاب درآوردهاند، ارزش و بزرگى اين مردان براى ايمان به خدا و آن هدفهايى است كه خواب و راحت از آنها و مركبهاشان ربوده و از هر جاذبه و علاقه مخالفى آنها را بركنده است. همين ايمان محرك و انگيزنده است كه مركبهاى آنها را نزد خداوند متعال گرامى كرده تا آنجا كه همهمهي نفسها و جرقه سم پاهاى آنها در شب تاريك مورد نظر و جزء اخبار ثبت شده زمين «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها» و آسمان درآمده و در آيات كريمه قرآن منعكس شده است.(پرتوى از قرآن، ج4، ص: 227) نمودارهاي تحليل فرکانس صوت اين آيات با صداي تاخت و تاز سم اسبان در شکل 4 به تصوير در آمده است که شباهتها، گوياي اعجاز آوايي قرآن است.
نوع سوم: نمونهاي از آندسته آيات انتخاب شده که معناي آيه، بيانگر مضموني است و صوت طبيعي آن مضمون مورد بحث است. آيه اول سوره فيل که بيانگر داستان نابودي سپاه ابرهه است، مضمون شکست سپاهي مجهز اما مغرور با سنگريزههاي ابابيل را به خواست خداوند، دنبال ميکند. لذا آهنگ آيه اول اين سوره، هيبت سپاه فيل سوار را به خاطر چند فيلي (فیل در اینجا گرچه مفرد است ولی معنی جنس و جمع دارد) که آنها با خود از يمن آورده بودند، تا مخالفان را مرعوب ساخته و شترها و اسبها از مشاهده آنها رم كنند و در ميدان جنگ نمانند؛ (تفسير نمونه، ج27، ص: 336) نشان ميدهد. نمودار صوت حرکت چند فيل و با تلاوت آيه اول سوره فيل در شکل 5 به صورت Curev و در شکل 6 به صورت Bargraph نشان داده شده که به روشني نزديکي دو نمودار مشهود است. نوع چهارم: بررسي برخي آيات مد نظر قرار گرفته است که صداي طبيعي معادل آن به راحتي به گوش نميرسد و يا شنيدن آن براي عموم مردم معمول نبوده است (منظور شنيدن با ابزار نميباشد) ولي با اين حال اعجاز قرآن آن را در آهنگ آيات بيان نموده است. به آيه 87 سوره انبياء دقت فرمائيد: «وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادى فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ» و ذوالنون (يونس را به ياد آور) آن هنگام كه خشمگين (و با قهر از ميان مردم بيرون) رفت و گمان كرد كه (آسوده شد و) ما بر او تنگ نخواهيم گرفت، (امّا همين كه در كام نهنگ فرو رفت و سبب آن را دانست) پس در آن تاريكيها ندا داد كه (خداوندا!) جز تو معبودى نيست، تو پاك و منزهى (و) همانا من از ستمكاران بودم (و نمىبايست مردم را بخاطر سرسختىشان رها كرده و تنها بگذارم). آنچه پيرامون داستان حضرت يونس در تفاسير آمده، اين است كه آن حضرت سالهاى بسيارى مردم را به سوى خداپرستى دعوت كرد ولى از اين ميان تنها دو نفر به او ايمان آوردند، يكى شخصى عابد و ديگرى انسانى عالم، وقتى وضع بدين صورت ادامه يافت، عابد به يونس عليه السلام پيشنهاد نفرين كرد و حضرت كه از سرسختى و لجاجت آنان به ستوه آمده بود به اين كار اقدام نمود و به محض پيدا شدن آثار بلا، بدون كسب اجازه از محضر خداوند، با خشم و غضب از منطقه خارج شد به اين گمان كه ديگر از دست آنان راحت شده است، امّا نمىدانست كه خداوند بخاطر اين كار، زندگى را بر او سخت خواهد كرد. وقتى از آنجا خارج شد، به سوى دريا رفت، سوار بر كشتى شده و به منطقهاى ديگر عزيمت نمود. در ميانهى راه ناگهان كشتى به خاطر مواجه شدن با نهنگى بزرگ، دچار اضطراب گرديد و چيزى نمانده بود تا همه اهل كشتى غرق شوند. صاحبان كشتى تصميم گرفتند تا براى رفع اين بلا، يك نفر از ساكنان كشتى را به دريا بيندازند و خود را از اين مصيبت رها سازند و چون قرعه كشيدند، نام يونس عليهالسلام درآمد، لذا او را به دريا انداختند، بلافاصله نهنگ او را بلعيد و به درون دريا رفت، امّا به امر الهى از خوردن و هضم او منع گرديد. يونس عليه السلام در آن تاريكىهاى شكم ماهى و اعماق آب به ظلم خود، به خروج نابجا از ميان مردم پى برد و به آن اعتراف كرد، پس خداوند دعاى او را مستجاب فرمود و او را از آن حال نجات داد. از آن پس يونس لقب «ذو النون» به معناى صاحب ماهى يافت. (تفسير نور، ج7، ص: 490). در اين آيه حضرت يونس در شکم نهنگ با خدا نجوا ميکند، شايد اگر کس ديگري آنجا بود آنچه ميشنيد صدايي مشابه صداي نهنگ بود، جالب اين است که درمورد اين آيه صوت تلاوت، بسيار شبيه صداهاي نهنگ است که شکلهاي 7 و 8 آناليز فرکانس صوتي اين دو را نشان ميدهد. نمودارهاي تحليل فرکانس با دو نرمافزارCyberPower Audio Editing Lab وThe Standard in Digital Audio Editing Wavelab 4.0 تهيه شده که در همه آنها نمودار بالايي صوت تلاوت آيه و نمودار پاييني صوت طبيعي معادل معناي آن ميباشد. در نمودارها Analysis Block Size برابر با 4096 است وSmoothing Window از نوع Hamming ميباشد. تحليل رياضي شباهتهاي معنادار بر اساس تابع همبستگي يا Correlation انجام ميگيرد که محاسبه آن از حوصله اين مقاله خارج است؛ و مقايسه دامنه در بازهي فرکانسي نيز گوياي شباهتهاي موجود و نزديکي فرکانسها ميباشد.
گفتار سوم
طرح آزمون در حوزه هوش مصنوعي
امروزه در دانش هوش مصنوعي تحقيقات فراواني پيرامون سيستمهاي تشخيص گفتار صورت گرفتهاست. الگوهاي فراواني کشف شده که ميتواند سيگنال صوتي را به رشتهاي از لغات تبديل کند. مدلهاي بررسي احتمالات، الگوريتمهاي خوشه بندي و... ميتواند آزمون انجام شده در اين مقاله را از روشهاي ديگري، مقايسه کند. يکي از بخشهاي پروژه تکميلي اين طرح پرداختن به اين مسئله و بازآزموني يافتهها در حوزهي دانش هوش مصنوعي است.
طرح آزمون در حوزهي پزشکي:
در علم پزشکي تحقيقات نشان داده است که در مغز مناطق و سیستمهای پردازشی جداگانهای برای زبان محاوره ای و موسیقی وجود دارد. و این مهم با مطالعه بیماریهایی مانند آمیوزیکا (Amusica) که در آن فرد قادر به تکلم است ولی قادر به درک موسیقی نیست یا آفازیا (aphasia) که بیمار قادر به تکلم نیست ولی موسیقی را درک میکند؛ قابل نتیجه گیری است. طرح آزمون، استفاده از همين ويژگي است چرا که ما با دو مقوله متفاوت يکي شبه موسيقي و ديگري الفاظ زباني مواجه هستيم، بنابراين اگر نوع فعاليت اين دو بخش مغز در آزمونها، مشابه شود فرضيه مورد بحث از روش ديگري نيز اثبات ميگردد. اينکار ميتواند از طريق دستگاه الکترو انسفالو گرام، دستگاه ثبت فعالیت الکتریکی مغز از طریق پوست سر؛ مورد باز آزموني قرار گيرد و فعاليتهاي مغز را در هنگام شنيدن اين دو صوت، با هم مقايسه کند. مزيت اين نوع آزمون آن است که شايد بتوان در مورد آن دسته از آيات که صوت طبيعي معادل معنايشان يافت نميشود نيز بکار برد، چرا که ذهن انسان ميتواند موسيقي آيات را با تصورات و يا تصويري از آن فضاي توصيفي نيز مقايسه کند.
ارائه چند نظريه ديگر:
بر اساس يافتههاي اين مقاله ميتوان نظريات ديگري را مطرح نمود که هريک از آنها در پژوهشهاي ديگري قابل بررسي و تحليل است. 1- به نظر ميرسد، هرچه صوت قاري و تلاوت کننده به صوت طبيعي معنا نزديکتر باشد، قرائت صحيحتر است. 2- به نظر ميرسد، آهنگ و موسيقي برخي آيات که معنايي حزن انگيز يا سرور آفرين دارند نيز در تحليل فرکانسي و در مقايسه با آهنگهاي محزون و يا نشاط آور علمي، نتايجي مشابه را نشان خواهد داد. 3- به نظر ميرسد، با بهره گيري از اين جنبه از اعجاز بياني ميتوان سطح آموزش قرائت قرآن را ارتقا بخشيد.
نتيجه گيري
قرآن کريم کتابي آسماني، بر اساس فطرت انساني است و معجزهاي جاويد براي سعادت بشر که موسيقي آن هماهنگ با محتوايش تنظيم گشته و به زبان روح انساني و فطرت الهي سخن ميگويد و به نيازهاي بشر پاسخ ميدهد؛ و هرشخصي حتي اگر با زبان عربي نيز آشنا نباشد ميتواند بهواسطه موسيقي باطني قرآن به طور غير مستقيم از مفاهيم آن بهرهمند شود. تا قبل از اين پژوهش انتقادهاي فراواني به اين مباحث مطرح بود، اما اکنون دانش تحليل فرکانس به کمک ما آمده است تا اين اعجاز زيباي قرآن را اثبات نمايد. موارد انتخابي در پژوهش حاضر تنها بهدليل حفظ اختصار نمونههايي از مقايسههاي صورت گرفته است؛ که پژوهش در اين زمينه منحصر به آن نميشود. توصيفات قرآن فراوان است و نظماهنگ آن غير قابل انکار. گوشهاي شنوا، ميشنوند و دلهاي بيدار، ميفهمند. اميد که اين مختصر توانسته باشد، فضاي پژوهشي ميان رشتهاي جديدي را بنيان گذارد و زمينهي تحقيقات گسترده تر را فراهم آورد. شکلها و نمودارها
شکل1) سيگنال گفتار زماني حرف «آ»
شکل2) نمودار تحليل فرکانس واژه «ثجاجا» و باران شديد
شکل 3) نمودار تحليل فرکانس واژه «ثجاجا» و باران آرام
شکل4) نمودار تحليل فرکانس آيات اول سوره عاديات و صداي تاخت و تاز اسبها روي سنگ
شکل5) نمودار تحليل فرکانس آيه اول سوره فيل و صداي حرکت چند فيل
شکل6) همان نمودار
شکل7) نمودار تحليل فرکانس آيه 87 سوره انبياء و صداي نهنگ
شکل8) همان نمودار
منابع
1. قرآن کريم
2. طالقاني، سيد محمود؛ پرتوي از قرآن، چاپ سوم، انتشارات تهران،1356.
3. قطب، سید إبراهيم حسين الشاذلي؛ آفرینش هنری در قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند. تهران: انتشارات بنیاد، 1359.
4. قطب، سید إبراهيم حسين الشاذلي؛ التصویر الفنی في القرآن. ترجمه محمدعلی عابدی. تهران: نشر انقلاب، 1359.
5. محمود، مصطفي؛ القرآن محاوله لفهم عصري، چاپ ششم، دارالمعارف، قاهره.
6. معرفت، محمد هادي؛ التمهيد في علوم القرآن، جلد پنجم، قم: مؤسسه نشر اسلامي، 1414.
7. معرفت، محمد هادی؛ نقش آهنگ در تلاوت قرآن، مجله کیهان اندیشه، شماره 28، بهمن و اسفند 1368.
8. کريمي جهرمي؛ نمونههايي از تأثير و نفوذ قرآن؛ قم: دارالقرآن کريم، 1360ق.
9. کرویت سیگ، اروین؛ ریاضیات مهندسی پیشرفته، ترجمه عدنانی، قلندرزاده، نورعلیشاهی، جلد دوم، 1388.
9. آیت الله مکارم شیرازی و همکاران؛ تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، 1353 هـ.ش.
10. قرائتي، محسن؛ تفسير نور؛تهران؛دفتر مرکز فرهنگي درسهايي از قرآن؛1383 هـ.ش.
11. شیوا، حامد؛ نواندیشی در پرتو قرآن؛ مجله اطلاعات حکمت و معرفت، شماره 39، خرداد 1388
12. سیدی، سید حسین؛ عبدی، زهرا؛ التحلیل الموسیقی لآی القرآن الکریم (الجزء الثلاثون أنموذجا)، مجله پژوهش نامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 47 و 48، پاییز و زمستان 1384.
13. خوش منش، ابوالفضل؛ مرادي، گلاره؛ جستارهایی در زمینه نظماهنگ قرآن کریم، گلستان قرآن، شماره 124، مهر 1381.
14. دیانی، اکرم؛ درآمدی بر شناخت موسیقی قرآن؛ مجله اندیشه تقریب، شماره 6، بهار 1385.
15. كاظمي نورعيني، محمود؛ صورتگر، امير ابوالفضل؛ تبدیل گفتار به متن - تشخیص الگوی صدا با استفاده از شبکه عصبی، ماهنامه ارتباط علمي، دوره 6, شماره 1، مرداد و شهریور و مهر 1385.
16. سلطاني رناني، مهدي؛ درآمدي بر ابعاد اعجازي و زيبا شناختي نظماهنگ قرآن، پژوهشهای قرآنی، شماره 45، بهار 1385.
17. مشکين فام، بتول؛ خالقيان، ام البنين؛ موسيقي الفاظ قرآن و اثر آن بر معنا بخشي واژگان، تحقيقات علوم قرآن و حديث، شماره 4، 1386.