بررسی علمی تاثیر تهجد بر مدریت کارآمد

چکیده

مدیریت یکی از اساسی‌ترین اصول زندگی فردی و اجتماعی بشر به حساب می‌آید؛ به نحوی که عدم حضور مدیریتی کارآمد در تمامی ابعاد زندگی می‌تواند موجب هرج و مرج و نابودی سرمایه‌های طبیعی و استعداد‌های انسانی ‌شود. دین مبین اسلام به عنوان جامع‌ترین برنامه سعادت به نقش مدریت توجه ویژه‌ای نموده است و با ارائه راهکارهایی اساسی به رسول گرامی خود به عنوان مدیر جامعه اسلامی ایشان را در به ثمر رساندن هرچه بهتر این مسئولیت سنگین هدایت فرموده است. از آن‌جایی که در آیه 21 سوره احزاب رسول خدا به عنوان بهترین الگوی رفتاری در تمامی ابعاد زندگی به مسلمین معرفی می‌شود. مدیران می‌توانند با تاسی از این اسوه نمونه مسیر مدریتی کارآمد را بپیمایند. در این مقاله با نگاهی بر آیات ابتدایی سوره مزمل به بررسی نقش قیام شبانه بر مسئولیت مدیریتی و رهبریت رسول خدا پرداخته می‌شود. سپس با بررسی برخی دست آوردهای علمی حاصله به این نتیجه می‌رسیم که در حقیقت قیام شبانه در این سوره دستورالعملی مدریتی به رسول اکرم بوده است که با ایجاد دو ویژگی "ثبات قدم" و "تدبیر شایسته امور" ایشان را به عنوان یک مدیر در عبور از دشواری‌های مسیر مدیریتی یاری می‌رساند. لذا در تمامی نقش‌های مدیریتی به ویژه مدیریت‌های کلان، شخص مدیر جهت موفقیت در انجام مسئولیت و رسالت خویش علاوه بر تخصص و علم نیازمند قوای جسمی و روحی بالایی است که از جمله مهم‌ترین عوامل تامین کننده این نیاز تهجد و قیام شبانه است.

کلمات کلیدی

تهجد، زمان سحر، مدیریت کارآمد، ثبات قدم، تدبیرامور، سوره مزمل

مقدمه

خداوند متعال قرآن کریم را به عنوان برنامه هدایت(نمل 76). و رسول خود را به عنوان بهترین الگوی عملی مسیر هدایت برای تمامی مسلمین معرفی می‌کند(احزاب 21). تا مسلمانان با تمسک به این دو ثقل، راه سعادت دنیوی و اخروی خویش را بیابند. در این راستا هر بار رسول اکرم را در جایگاه و مسئولیتی خاص مورد خطاب قرار داده و وظایف و مسئولیت‌های آن جایگاه و راه‌های موفقیت درآن را به ایشان متذکر می‌شود. از جمله این مسئولیت‌ها، مسئولیت مدیریت و رهبریت جامعه اسلمی می‌باشد که در پیشبرد اسلام و هدایت مسلمین بسیار پر اهمیت بود. مسئولیتی که با وجود اوضاع و شرائط شرک‌آلود آن زمان و کارشکنی‌ها و آزار های مشرکان کار را روز به روز برای شخص رسول خدا دشوارتر می‌کرد. در این راستا خداوند متعال جهت یاری ایشان راهکار‌هایی را به این بزرگوار ارائه می‌دهد که از جمله آن‌ها تهجد شبانه است. خداوند متعال در آیات ابتدایی سوره مزمل به تشریع این حکم و بیان هدف از آن می‌پردازد.

1- مفهوم مدیریت

مدیریت به مجموعه‌ای از آگاهی‌های شکل یافته می‌گویند که جهت ایجاد هماهنگی در یک سازمان به کار می‌رود تا موجب باروری بهتر برنامه‌ها و رسیدن به هدف‌های مطلوب شود و مدیر عبارت از فردی است که آگاهی، فهم و دانش او در اداره واحد سازمانی تحت نظارت او از افراد پیرامونش بیشتر باشد(مصلحی، سجادی ،1392، 1: 24).

2- مفهوم کارآمدی

انجام دادن کار به بهترین روش با صرف کم‌ترین هزینه و در کم‌ترین زمان ممکن را کارآیی می‌گویند به شرط آن‌که از کیفیت مطلوب نکاهد(مصلحی، سجادی،1392، 1: 47-46).

3- مفهوم تهجد

كلمه" تهجد" از ماده" هجود" بوده و در اصل به معناى خواب است، و تهجد به طورى كه بسيارى از اهل لغت گفته‏اند به معناى بيدارى بعد از خواب است(طباطبایی، 1374، 13: 241). این کلمه تنها یک مرتبه در قرآن کریم، به کار رفته است: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّك...»(اسراء79) و با نزول این آیه، نماز شب بر پیامبر اکرم  واجب شد(ابن بابویه، ۱۴13، 1: ۴۸۴).

4- علت امر به تهجد

امر به تهجد اولین مرتبه در قالب آیات ابتدایی سوره مزمل که اساسا عنوان سوره عنوانی مدریتی است بر پیامبر اکرم نازل شد (نقی پورفر، 1382، 133). در حقیقت خداوند متعال در آیات ابتدایی سوره مزمل با امر بر تهجد شبانه به رسول گرامی خود دستورالعملی مدیریتی می‌دهد و ایشان را جهت دریافت و مدیریت امری سنگین آماده می‌سازد. امری که بدون بهره‌مندی از همت و استقامتی بالا قابل اجرا و مدیریت نمی‌باشد. در واقع ممكن است از سياق آيات این‌گونه استفاده شود كه گويا آن جناب در مقابل دعوتش مورد استهزا و اذيت قرار گرفته، و براى خاطر خدا اندوهناک شده، و براى دفع غم و اندوه خود جامه‏اى به خود پيچيده تا لحظه‏اى استراحت كند، در اين هنگام خطاب شده كه اى جامه به خود پيچيده بر خيز، نماز شب بخوان و در برابر آن‌چه به تو مى‏گويند صبر كن(طباطبایی،1374، 20: 94). در حقیقت در این آیات خداوند به رسول خود می‌آموزد که یک مدیر و رهبر موفق باید از استراحت خود بکاهد(قرائتی، 1389، 10: 266). و با بهره‌مندی از زمان سحر به کسب آمادگی روحی جهت مقابله با مشکلات بپردازد. این بیداری آن‌چنان در مسئولیت رسالت و مدریت جامعه اسلامی اهمیت می‌یا‌بد که به تدریج و با سنگین شدن مسئولیت رسالت، در آیه 79 سوره اسراء وجوب آن برای شخص پیامبر ابلاغ می‌شود. پس از فرمان بر این قیام شبانه در سوره مزمل، خداوند در آیات دوم تا چهارم این سوره به بیان زمان و میزان این بیداری می‌پردازد. در حقیقت تعیین زمانی مشخص جهت این بیداری و قیام شبانه بیانگر اهمیت و تاثیر شگفت آن می‌باشد؛ به نحوی که هر بیداری در هر زمانی از شبانه‌روز نمی‌تواند چنین تاثیری را داشته باشد.

5- زمان قیام شبانه

خداوند متعال در باب میزان این بیداری می‌فرماید: «قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً. نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً أَوْ زِدْ عَلَيْه‏...»(مزمل 4-2). نيمى از شب را بپا خيز، و يا كمى از نصف كم كن، و يا اندكى بر نصف بيفزا، و اين ترديد بين سه امر ترديد تخيير است، مى‏خواهد بفرمايد: مخيرى بين اين‌كه درست نيمى از شب را زنده بدارى، و يا كمى كمتر از نصف، و يا كمى بيشتر از آن را(طباطبایی، 1374،‏ 20: 95). پس از این فرمان مستقیم از سوی خداوند بر شخص پیامبر، درآیه 19 همین سوره با تعمیم این دستور بر تمامی مسلمین این حکم را از نیمی از شب تا دوسوم و یا یک‌سوم شب تخفیف می‌دهد(طباطبايى،1374، 20: 108). و می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنىَ‏ مِن ثُلُثىَ‏ الَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طَائفَةٌ مِّنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ الَّيْلَ وَ النهَّارَ عَلِمَ أَن لَّن تحُصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكمُ‏ فَاقْرَءُواْ مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان...»(مزمل 23). پروردگار تو مى‏داند كه تو و گروهى از مؤمنين كه با تو هستند نزديك از دو‌ ثلث شب و گاهى نصف آن و گاهى ثلث آن را زنده مى‏داريد و خدا كه تقدير كننده شب و روز است(و در فصول چهارگانه آن را بلند و كوتاه مى‌كند) مى‏داند كه تشخيص دو ثلث و نصف و ثلث در فصول مختلف براى شما ممكن نيست به همين جهت بر شما بخشود از اين پس هر مقدار كه برايتان ميسر است از قرآن بخوانيد. همچنین امير المؤمنين علی در حدیثی ضمن بیان فضیلت قیام شبانه، زمان های این بیداری را از یک‌دهم شب، یک‌نهم شب و...تا تمام طول شب بر می‌شمارند و برای هر یک از این زمان‌ها فضیلت‌هایی را بازگو می‌کنند‌که با افزایش مدت این بیداری میزان این فضیلت‌ها نیز افزایش می‌یابد‏(صدوق ،1406، 44-43). حضرت ابى‌جعفر در ذيل آيه 16سجده در باب بیداری شبانه مومنین می‌فرمایند: شايد تو مى‏پندارى كه اين جماعت كه حق تعالى در قرآن آن‌ها را ستوده اصلا شب‏ها را خواب ندارند؟ سپس حضرت فرمودند: بدن لازم است كه استراحت كرده و مقدارى بخوابد تا نفس و روح از آن جارى شود و وقتى روح خارج شد بدن استراحت مى‏كند و پس از آن‌كه روح به بدن برگشت بدن با قوّه و نيروى بيشترى به كار مى‏پردازد، ايشان در اوّل شب مى‏خوابند و وقتى دو ثلث از شب گذشت يا مقدارى كه خدا مى‏خواهد از خواب برخاسته و به درگاه الهى پناه برده(ابن بابويه، 1413، 1: 481). در نتیجه طبق آیات شریفه فوق و سنت رسول خدا در باب زمان‌های خواب و بیداری(ترمذی، 1412، 223). در ارتباط با زمان بیداری و طول مدت قیام شبانه می‌توان این‌گونه بیان داشت: می‌بایست ساعات شب را یعنی از اذان عشاء (نه اذان مغرب) تا اذان صبح حساب نمود و نصف آن را بیدار ماند. که این مقدار حداکثر میزان بیداری و حداقل آن یک‌سوم این میزان می‌باشد. البته طبق شرایط متفاوت، این مقدار قابل تغییر بوده و طبق فرموده امیرالمومنین علی تا یک دهم این زمان نیز مانعی ندارد و یا کمی کم‌تر و بیشتر. بنابراین میزان قیام شبانه بستگی به کل ساعات شب دارد که در فصول مختلف سال متفاوت است و همچنین میزان توان جسمانی و فعالیت روزانه افراد. آن‌چه در این برنامه مورد اهمیت است شروع این بیداری پس از مقداری استراحت بوده و همچنین شروع این استراحت طبق سنت رسول خدا از ابتدای شب است.

6- هدف این فرمان

خداوند متعال پس از مشخص نمودن زمان و طول مدت این بیداری، در آیه پنجم سوره مزمل به تعیین هدف امر به قییام شبانه می‌پردازد و هدف از آن را این‌گونه بیان می‌کند: «إِنَّا سَنُلْقِى عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلاً»(مزمل 5). ما به زودى گفتارى گرانبار برتو القا خواهیم کرد. در حقیقت خداوند در این آیه به رسول گرامی خویش می‌آموزد که یک مدیر موفق نباید همواره شرائط را یکسان بپندارد بلکه باید از ابتدا با پیشبینی کارهای سنگین آمادگی لازم را جهت مقابله با آن‌ها کسب نماید(قرائتی، 10،1389: 267). توصیف هدف فرمان به قیام شبانه در این آیه به واسطه واژه «ثقیل»-سنگین که كيفيتی خاص براى اجسام به حساب می‌آید؛ نشان دهنده آن است كه انجام و درك آن مسئولیت و سخن، که به زودی بر عهده پیامبر گذاشته می‌شود دشوار است و يا حقايقى در بر دارد كه رسيدن به آن سخت است، و يا فرمان‌هايى را متضمن است كه امتثال آن و مداومت بر انجام آن دشوار است(طباطبایی، 1374، 20: 96). در مجموع اين قول سنگين كه منظور از آن بدون شك قرآن مجيد است، از جهات و ابعاد مختلفی سنگین و دشوار بوده(مکارم شیرازی، 1374، 25: 168). که جهت به ثمر رسیدن، نیازمند مدیریت کارآمد پیامبر بود. اما آن‌چه موجب سنگینی مسئولیت مدیریتی پیامبر می‌شد،که همه در پی همان پذیرش و دریافت قول ثقیل بوده ؛ را می‌توان در سه بخش دسته‌بندی کرد که هر مدیر و رهبر در پی انجام رساندن مسئولیت مدیریتی خود تا حدودی با این سختی‌ها مواجه است.

6-1- دشواری‌های مرحله دریافت

در این مرحله مدیر نیازمند دریافت و یا تنظیم یک برنامه جامع اجرایی می‌باشد که تضمین کننده موفقیت او در تمامی طول مسیر است. این مرحله برای شخص پیامبر به صورت دریافت وحی الهی که کامل‌ترین برنامه سعادت دنیوی و اخروی بشر است مطرح می‌شد که سنگينى آن از حال و وضع رسول خدا مشهود بود، به نحوی که همه مى‏ديدند در هنگام گرفتن آن دچار برحاء- حالتى شبيه بيهوشى مى‏شدند، و اين معنا در روايات بسيار زياد آمده است(طباطبایی، 1374، 20: 96-97).

6-2-دشواری‌های مرحله ابلاغ

در این مرحله مدیر موظف است برنامه تنظیم شده را برای تمامی افراد جامعه مورد نظر با توجه به نوع مسئولیت و سطح درک و فهم بیان نماید و با صبر و حوصله تمامی آن‌ها را در انجام صحیح مسئولیت‌ها توجیه کند. این مرحله برای شخص رسول اکرم که وظیفه ابلاغ سخنی از جنس کلام خدا را داشتند بسیار دشوارتر بود به نحوی که خود قرآن در توصیف خود از نظرسنگینی محتوا و مفهوم آيات و تحمل آن بر قلوب مى‏گويد: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى‏ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ»(حشر 21). اگر اين قرآن را بر كوه‏ها نازل مى‌كرديم آن را خاشع و از هم شكافته مى‏ديدى.

6-3-دشواری‌‌های مرحله اجرا

این مرحله اساسی‌ترین مرحله برای یک مدیر در طول مسیر بوده و بستگی زیادی به اجرای صحیح مراحل گذشته دارد. مدیر موظف است با وجود تمامی مشکلات احتمالی بیرونی و درونی، علاوه بر مدریت زمانی و انجام شایسته وظایف خود به عنوان الگویی شایسته، سعی کند نظارتی دقیق بر اعمال دیگر اعضا داشته باشد و با رفتاری شایسته همراه با صبر و بردباری آن‌ها را مشتاق به ادامه مسیر نماید. این مرحله برای پیامبر اکرم در شهر مكه كه محيط را ابرهاى تيره و تار جهل و بت پرستى و خرافات فراگرفته بود، و دشمنان متعصب و لجوج و بي‌رحم در برابر او دست به دست هم داده بودند بسیار دشوار بود(مكارم شيرازى، 1374، 25: 69).

7-علت انتخاب زمان شب

پس از روشن شدن هدف قیام شبانه، خداوند در آیه ششم به بیان علت انتخاب این زمان می‌پردازد و در اهمیت این زمان می‌فرماید: « إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قيلاً»(مزمل6). مسلماً برنامه (عبادت) شبانه پابرجاتر و با استقامت‏تر است. خداوند متعال در این آیه با اشاره به دو اصل مدریتی، جهت مدریت صحیح " قول ثقیل" شب را موثر‌ترین زمان جهت کسب آن‌ دو اصل معرفی می‌کند.

7-1-دو اصل اساسی مدریتی

7-1-1-« أَشَدُّ وَطْئاً»: " وطء زمين" به معنای قدم نهادن بر آن است و اين‌كه فرمود حادثه شب شديدترين قدم نهادن است كنايه است از اين‌كه اين عمل از هر عمل ديگر در صفاى نفس، انسان را ثابت ‏قدم‏تر مى‏سازد(طباطبایی، 1374، 20: 99). یک مدیر می‌باست در برابر فشار کار و دشواری‌ها و فراز و نشیب‌های شغلی و تلخی‌ها و سختی‌های آن، چون کوه استوار و با استقامت و دارای عزم و اراده پولادین باشد(آقاجانی، 1385، 25). چنان‌که حضرت علی در نامه 53 خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند: « برای مشاغل کلیدی ار سپاهیان و لشکریان خود کسی را انتخاب و مسئول بنما که در برابر دشواری‌ها و پیشامدهای سخت و تلخ استوار باشد و مصیبت‌های بزرگ وی را از پا ننشاند. فردی باشد که هنگام ناتوانی و ضعف دیگران بر او ضعف و ناتوانی غالب نشود و بر اثر بی‌خیالی دیگران بی‌تفاوت نگردد»(قوچانی،1374، 136). 7-1-2- «اقوم قیلا»: اقوم افعل تفضيل از قيام است و معناى اصلى قيام، ضد قعود است كه اين خود يكى از معتدل‏ترين حالات آدمى است و انسان در اين حال از هر حالت ديگرى نسبت به كارهايش مسلط‌تر است و اين كلمه را در نيكو انجام دادن هر كار استعمال كرده‏اند و به كسى كه به خوبى متصدى كارى شود، و بدون عجز و خستگى و با حسن اداره آن را از آب در آورد مى‏گويند او قائم به آن امر است يعنى آن امر را مراقب و نگهدار است، و حال آن را آن طور كه مناسب آن است رعايت می‌کند(طباطبایی، 1374، ‏13: 63). و این همان معنای تدبیر امور است(مصطفوی، 1368، 167-166). در حقیقت مدیریت تدبیر صحیح امور در عرصه‌های گوناگون است(باقر، (1379)،11-10). که به همراه ثبات قدم دو ویژگی‌ بارز و اصلی‌ مدیریتی را تشکیل می‌دهند که موجب کارآمدی فعالیت‌های یک مدیر می‌شوند و یک مدیر موفق جهت از میان برداشتن ثقل و سنگینی مشکلات مسیر، همواره خود را نیازمند کسب آن‌ها می‌بیند.

8-علت برتری زمان شب بر روز

در ادامه خداوند در آیه هفتم سوره مزمل پاسخ به این سوال که چرا عبادت و راز و نیاز روز چنین تاثیری را ندارد و تنها قیام و تهجد شبانه می‌تواند رسول خدا را جهت پذیرش چنین مسئولیتی آماده گرداند می‌فرماید: « إِنَّ لَكَ فىِ النهَّارِ سَبْحًا طَوِيلًا»(مزمل 7). این سوال با دو نگاه قابل پاسخگویی است که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم. 8-1- پاسخی منطقی خداوند متعال می‌فرماید:«إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلا»(مزمل 7) (ای رسول گرامی ما) تو در روز مشاغل بسياری دارى كه همه تمام زمان تو را فرا گرفته و این مشاغل فراغتى برايت باقى نمى‏گذارند تا در آن با توجه تام متوجه درگاه پروردگارت باشى، و از هر چيزى منقطع گردى، بنابر اين بر تو است كه از زمان شب استفاده و در آن به نماز بپردازى(طباطبایی، 1374، 20: ص100). بدون شک آن‌چه موجب پذیرش این فرمان می‌شود و آدمی را برای عبادت و راز و نیاز شبانه از بستر بیرون می‌کشاند چیزی جز رضای خداوند و اطاعت فرمان او نمی‌تواند باشد و بر اساس آیه 66 نساء هر آن‌چه در راه خدا گام برداريم، ثبات‏ قدم‏ و ايمان بيشتر مى‏شود)قرائتی، 1389، 2: 100). «َ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما يُوعَظُونَ بِهِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبيتاً»(نساء 66). در این وجه از پاسخ‌گویی عوامل اساسی کسب دو اصل مدیریت کارآمد (ثبات قدم و تدبیر صحیح امور)، عبادت شبانه و تلاوت قرآن معرفی می‌شود که انجام این اعمال با هدف کسب رضای خداوند و انجام فرمان الهی مطابق آیه 66 نساء می‌توانند عوامل اصلی ثبات قدم و تدبیر صحیح امور باشند. شخص متهجد می‌تواند با بهره مندی از ویژگی‌های این زمان همچون سکوت، آرامش، آمادگی جسمی و روحی حاصل پس از یک استراحت کامل و به دور از دغدغه‌های زمان روز به انجام هرچه بهتر عبادت و تلاوت قرآن بپردازد و در ارتباطی صمیمی با خدای خود، موفقیت و پیروزی در مشکلات را از او استعانت نماید. 8-2- پاسخی علمی خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلا»(مزمل 7). (ای رسول گرامی ما) چون تو در طول روز وظائف سنگين و تلاش و كوشش فراوان بر دوش دارى، بايد با عبادت شبانه خود را تقويت كنى، و آمادگى لازم براى اين فعاليت‌هاى بزرگ و گسترده را از آن قيام شب به دست آورى(مکارم شیرازی، 1374، 25: 177). و این همان پاسخی است که با پیشرفت علم هر روز جلوه‌ها‌یی از آن آشکارتر می‌شود. در حقیقت در این نوع پاسخ گویی عامل اصلی کسب دو ویژگی اصلی مدیریت کارآمد (ثبات قدم و تدبیر شایسته امور)، تاثیراتی است که بیداری در این زمان بر سلامتی جسم و روح دارد. در این قسمت با نگاهی به سه دیدگاه قرآن، ائمه اطهار و برخی پژوهش‌های علمی در باب زمان سحر به بررسی گسترده‌تر این پاسخ می‌پردازیم. 8-2-1-دیدگاه قرآن • تفکر کارآمد و قیام شب امام علیدر باب اهمیت و ارزش تفکر می‌فرمایند: «أَلفِکرُ الرُّشدُ»(تمیمی آمدی،1387، ح110). اندیشه سبب راه درست یافتن است و همچنین می‌فرماید: « أَلرأیُ بِالفِکرُ»(تمیمی آمدی،1387، ح60). رای و نظر به اندیشیدن است. بنابر این یک مدیر همواره نیازمند است جهت پیشبرد و تدبیر صحیح امور زمانی را به تفکر بپردازد. مطابق نظر قرآن تفکر زمانی مفید و کارآمد است که از چند ویژگی برخوردار باشد. در سوره سبا می‌خوانیم: «قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏ ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا...» بگو شما را فقط به يك (چيز) پند مى‏دهم، اين‌كه دو دو و يك يك براى خدا بپاخيزيد، سپس تفكّر كنيد. مطابق این آیه یک تفکر موثر نیازمند سه شرط اساسی است: 1-آمادگى

2- انگیزه الهی

3- آرامش و دوری از غوغا و جنجال(مکارم شیرازی ،1374، 25: 136-135). تمامی این شروط در قیام شبانه به وضوح دیده می‌شود. در حقیقت جسم و روح پس از خواب شبانه آمادگی لازم را کسب نموده و سکوت و تنهایی شب نیز شرط دیگر تفکر است که به وضوح در آن ساعات دیده می‌شود و در نهایت آن‌چه موجب پذیرش سختی بیداری در این زمان می‌شود چیزی جز رضایت خداوند نمی‌تواند باشد. 8-2-2- دیدگاه ائمه اطهار • قیام شب، عامل خوش خلقی و برطرف کننده درد و اندوه امام صادق فرمودند:«نماز شب‏ چهره را زيبا كند، خلق را خوش كند، روزى را پاك كند، وام را بپردازد، اندوه را ببرد، ديده را روشن كند. بر شما باد به نماز شب كه سنت‏ پيغمبر شما است. و راننده درد از تن شما»(مجلسى، 135، 6: 210). 8-2-3-دیدگاه علم جدید • بیداری در پاسی از شب و مقابله با افسردگی خواب دارای دو فاز متفاوت خواب بدون حرکات سریع چشمی( بدون رم ) و خواب با حرکات سریع چشمی (با رم ) است که با نظم دوره‌ای خاصی در طول مدت خواب تکرار می‌شوند(Carlson,1999). خواب بدون حرکات سریع چشمی (بدون رم) دارای 4 مرحله است: مرحله اول: مرحله اول خواب با حرکات آرام چشمی همراه است. در این دوره ما تصاویر توهمی کوتاهی می‌بینیم که به تصاویر رویا شباهت دارند. این مرحله سبک‌ترین مرحله خواب است. اگر در این مرحله از خواب بیرون بیاییم، احتمالا احساس خواهیم کرد که اصلا نخوابیده‌ایم. مرحله دوم: پس از 30 تا 40 دقیقه خواب در مرحله اول، در سراشیبی مراحل دوم، سوم و چهارم خواب قرار خواهیم گرفت. مرحله سوم: حدود پانزده دقیقه بعد وارد مرحله سوم خواب می‌شویم. تمایز بین مرحله سوم و چهارم خواب کاملا مشخص نیست. مرحله چهارم: مرحله چهار عمیق‌ترین مرحله خواب را تشکیل می‌دهد. مرحله‌ای که بیدار شدن از آن دشوار است. تنها صدای بلند موجب بیداری فرد از این مرحله خواب می‌شود و زمانی هم که بیدار شد، گیج و منگ است. خواب با حرکات سریع چشمی(خواب رم) تقریبا نیم ساعت پس از خواب عمیق در مرحله چهار مسیر برگشت را پیش می‌گیریم. دوباره هر یک از مراحل را پشت سر می‌گذاریم تا به م‌رحله‌ای برسیم که آن را "خواب رم" می‌نامیم و منظور از "رم" حرکات سریع چشمی است که از زیر پلک‌ها قابل روئیت است و شاخص این دوره به حساب می‌آید(2008 ،Pinel). با توجه به مراحل پنجگانه خواب این نکته قابل ذکر است که حرکت سریع چشم هر بارپس از 15-10 دقیقه به طور دوره اي و منظم در یک فرد طبیعی تکرار می‌شود و در طول یک خواب 8 ساعتی در یک فرد طبیعی کل مرحله با حرکت سریع چشم حدود 90 دقیقه طول می‌کشد، که قسمت اعظم آن در ساعات نزدیک صبح به وقوع می‌پیوندد(دیاب،1404). امروزه دانش پزشکی اثبات کرده است که در بیماري افسردگی یکی از تظاهرات مهم، افزایش طول خواب با حرکت سریع چشم نسبت به حالت طبیعی است((Cardinali, 2000. و محرومیت از خواب رم یکی از روش‌های کمکی در درمان افسردگی است. بر اساس اين يافته‌ها محروميت از خواب در نيمه دوم شب(بين ساعت 3 تا 7 بامداد) مي‌تواند يک واکنش ضد افسردگي فوري ايجاد نمايد( سرگلزايي ،1380). • آمادگی جسمانی و بیداری شبانه نایکب و همکا ران در طی آزمایشی هر بار که آزمودنی‌ها وارد خواب با حرکت سریع چشم می‌شدند، آن‌ها را بیدار می‌کردند اما به جاي آن‌که اجازه بدهند فوراً بخوابند، یک دوره بیداري 15 دقیقه‌ای به آن‌ها می‌دادند. آزمودنیها در این شرایط بر خلاف آزمودنی‌هاي گواه، فردا صبح خسته نبودند، علی رغم این‌که تنها 5ساعت خوابیده بودند. به عبارت دیگر ظاهراً اگر بیداری را جایگزین خواب با حرکت سریع چشم کنیم، نیازی به این خواب نخواهیم داشت(2008 ،Pinel). در حقیقت آمادگی و توان جسمانی از موارد اساسی در مسئولیت مدیریت به شمار می‌آید چنان‌چه در قرآن کریم به عنوان ارزشی مهم در گزینش مسئولیت فرماندهی بر آن تکیه می‌شود(مکارم شیرازی،1370، ص151). در سوره بقره می‌خوانیم خداوند در برابر اعتراض بنی‌اسرائیل نسبت به انتخاب طالوت به عنوان فرمانده آن‌ها می‌فرماید: «...إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ ...»(247 بقره). (سران بنی‌اسرائیل«گفتند:» چگونه حكومت بر ما از آنِ او باشد، و حال آن‌كه ما از او نسبت‏ به حكومت، سزاوارتريم، و [به او] از حيث مال، گشايشى داده نشده است؟! پيامبرشان‏ گفت:) به راستى كه خدا او را بر شما برگزيده، و وسعتى در دانش و (نيروى) بدنش افزود. و خدا فرمانروايىِ خويش را، به هر كه (شايسته بداند و) بخواهد مى‏دهد و خدا گشايشگرى داناست. • شادابی و قیام شب شادابی و افسردگی انسان پیش از آن‌که تحت کنترل و اراده او باشد، تحت فرمان تغییرات مواد شیمیایی در سلسله اعصاب مرکزی انسان است. از جمله مواد شیمیایی که سبب شادی انسان می‌شود «کورتیزول» می‌باشد. مقدار این ماده در داخل بدن انسان در ساعات سحرگاهی به شدّت افزایش می‌یابد. در صورت بیداری انسان در این ساعات، لذت و شعف سرمست کننده‌ای نصیب او می‌شود که در تمام طول روز، بر زندگی او تأثیر می‌گذارد(سادوک، 2015).

9-ارتباط تهجد با مدیریت

همان‌گونه که در ابتدا بیان شد، طبق آیه ششم سوره مزمل راه تحمل«قول ثقیل» که بیان کننده مشکلات و دشواری‌های مسئولیت‌ مدیریتی پیامبر اکرم است در دو واژه «أشَدُّ وَطئا» و «أقوَمُ قیلا» (ثبات قدم و تدبیرشایسته امور) نهفته است. حال آن‌چه اهمیت می‌یابد ارتباط خوش خلقی، سلامت جسمانی، تفکر کارآمد، عدم افسردگی، شادی و آمادگی جسمانی با ثبات قدم و تدبیر صحیح امور است. 9 -1- تدبیر امور مطابق آیات 5-2 سوره نازعات می‌توان دریافت که تدبير و مديريّت‏ امور، نيازمند نشاط، سبقت و چابكى است(قرائتی، 1389، 10: 372) « وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطًا وَ السَّابِحَاتِ سَبْحًا فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا»(نازعات 5-2). چنان که مشاهده می‌کنیم آن‌چه در این آیات بدان سوگند یاد شده است صفات ملائکه‌ای است که به اذن خداوند وظیفه تدبیر امور را بر عهده دارند(طباطبایی، 1374، 20: 294) و این خود نشان دهنده نقش اساسی این صفات در تدبیر شایسته امور است. به نحوی که بیان شد بیداری در پاسی از شب نقش موثری در ایجاد نشاط و شادابی برای شخص متهجد دارد و می‌توان با بهره‌مندی از دیگر فواید این بیداری از جمله آمادگی جسمانی و عدم افسردگی به چابکی و سبقت لازم در امور نیز دست یافت. 9-2- ثبات قدم از جمله عواملی که موجب ثبات قدم می‌شود برخورداری از «سکینه» است(هاشمى رفسنجانی، بی تا، ‏4: 306). علامه طباطبایی در ذیل آیا 44 توبه در معنای واژه سکینه این‌گونه بیان می‌دارد: واژه «سكينه» در آرامش قلب به‏كار مى‌رود و بر عدم اضطراب و تشويشِ انسان در كارها و ايستادگى در برابر حوادث پيچيده و مشكل دلالت دارد(طباطبایی، 1374، 2: 438). در حقیقت در صورتی که این آرامش جنبه عملى داشته باشد، به انسان شكيبايى و ثبات قدم می‌بخشد)مکارم شیرازی، 1374، 25: 27). بدون شک آن‌چه درکسب این آرامش و عدم تشویش و اضطراب در مسئولیت مدریت می‌تواند تاثیرگذار باشد، شادابی، عدم افسردگی، آمادگی و سلامتی جسمانی و بهره‌مندی از تفکری شایسته است. از سوی دیگر عده‏اي از روان شناسان اضطراب‏ و افسردگي‏ را ناشي از يك تفكر غير منطقي مي‏دانند كه عمدتا در طول زندگي آموخته شده است. اين عده اعتقاد دارند، زمانی که تفكري غلط بود رفتار غلط را در پي خواهد داشت و افراد مضطرب و افسرده عمدتا تفكرات غلط دارند)قرائتی، م. بی تا،16 : 2). که این مورد بزرگ‌ترین معضل برای نقش مدیریت و تدبیر صحیح امور به حساب می‌آید.

10-برنامه‌های تشویقی اسلام در دعوت به قیام شب

تمامی انسان‌ه‌ها خواسته یا ناخواسته در طول مسیر زندگی خود مسئولیت مدیریت را تجربه خواهند کرد. گاه در نقش رهبر جامعه،گاه مدیر یک شرکت، گاه در نقش پدر در مدریت خانواده، گاه در نقش مادر در مدریت درونی خانه، گاه به عنوان دانشجو در مدریت زمان، گاه در جایگاه یک بشر در مدریت مشکلات زندگی و... تنها با تفاوت در محدوده مدیریت و درجه حساسیت هریک. به همین علت خداوند با تعیین فرائضی انگیزه لازم این بیداری را برای تمامی انسان‌ها فراهم می‌کند.

10-1-واجب شدن نماز صبح نماز صبح در تمام طول سال با درنظر گرفتن تغییرات ناشی از حرکات وضعی و انتقالی زمین، زمان ثابتی است (دیاب، 1404). و بیداری در این زمان می‌تواند سبب کاهش قابل ملاحظه خواب با حرکات سریع چشمی شود زیرا قسمت اعظمخواب با حرکات سریع چشم در حوالی این زمان اتفاق می‌افتد(شریعت زاده. 1389). و شاید این نکته را بتوان یکی از حکمت‌های وجوب نماز صبح بیان داشت تا تمامی مسلمین با هر درجه ایمان و اراده بتوانند، تا حدودی از برکات این زمان بهره‌مند گردند.

10-2- فضیلت نماز شب در مرحله بعد جهت بهره مندی بیشتر از این زمان، بیداری در پاسی از شب بر شخص پیامبر واجب شده و از سایر مسلمانان خواسته می‌شود در حد توان خود پیامبر را در این بیداری همراهی کنند. همچنین جهت تشویق مسلمانان، در آیات متعددی تهجد شبانه را از جمله خصلت‌ گروه‌های محسنین(ذاریات 16)، متقین (آل عمران 17)، مومنین(سجده 7) و دربردارنده پاداشی غیر قابل تصور(سجده 17) معرفی می‌کند. روایات متعددی نیز از ائمه اطهار در باب فضیلت نماز شب و تشویق مومنین به قیام شب بیان شده است. چنان‌چه از امام صادق روایت شده است که فرمودند: شما را به نماز شب سفارش مى‏كنم كه آن سنّت پيامبر شما و طريقه و شيوه صالحان و نيكوكاران پيش از شما است، و برطرف كننده درد و ناخوشى از تن‏هاى شما است) ابن بابويه‏، 1367، 2: 159). نتیجه‌گیری تمامی نقش‌های مدریتی موجود در یک جامعه، همچون مسئولیت رسالت، دربردارنده سه مرحله اساسی دریافت و تنظیم برنامه اجرایی، ابلاغ برنامه به افراد جامعه و تلاش جهت اجرایی نمودن برنامه می‌باشند که ضعف و ناتوانی در هر یک از این مراحل موجب عدم کارآمدی مسئولیت مدیریت می‌شود. در اینجا رسول خدا به عنوان موفق‌ترین مدیر در هر سه مرحله دریافت، ابلاغ و اجرای برنامه الهی در جامعه زمان جاهلیت با آن شرایط تاسف بار و لجوجانه اعراب می‌تواند به عنوان بهترین الگوی مدیریتی مطرح شده و فرامین ابلاغی به ایشان در زمینه مسئولیت مدیریت به عنوان کامل‌ترین برنامه عملی برای تمامی مدیران جامعه قرار گیرد. سوره مزمل به عنوان اولین برنامه مدیریتی ابلاغ شده به پیامبر اکرم اولین شرط موفقیت یک مدیر را قیام شبانه معرفی می‌کند؛ چراکه یک مدیر در تمامی مراحل سه‌گانه مدیریتی نیازمند برخورداری ازثبات قدم و تدبیر صحیح امور می‌باشد که قیام شب می‌تواند کسب این ویژگی‌ها را برای یک مدیر آسان کند.

منابع

1) قرآن کریم.

2) ابن بابويه، م. (1367)، " ترجمه من لا يحضره الفقيه"‏ ترجمه غفارى، ع. و غفارى، م. و بلاغى، ص. تهران: نشر صدوق‏.

3) ابن بابويه، م. (1380)، "‏علل الشرائع،" ترجمه ذهنى تهرانی، م. قم: انتشارات مؤمنين‏.

4) ابن بابويه، م. (1406)، "ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،" ترجمه حسن زاده، تهران: ارمغان طوبى.

5) ابن بابويه، م. (1413)، "من لا يحضره الفقيه"‏ قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏.

6) آقا جانی، آ. (1385)، "بیین ویژگی های مدیران از دیدگاه حضرت علی در نهج البلاغه،" مجله اندیشه صادق، شماره 24.

7) باقر، م. (1379)، “مفاهیم و چارچوب مدیریت کاربردی با نگرش بومی،" مرکز آموزش مدیریت دولتی.

8) ترمذی، م. (1412)، "الشمائل المحمّدیه،" بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.

9) تقی پورفر، و. (1382)، "مجموعه مباحثی از «مدیریت در اسلام»،" تهران: مرکز مطالعات مدیریت و تحقیقات اسلام

10) تمیمی آمدى، ع، (1387)‏، "غرر الحكم و درر الكلم‏،" ترجمه محمد علی انصاری، قم: انتشارات امام عصر‏

11) زين الدين بن على، (1377)، "شرح مصباح الشريعة،" ترجمه گيلانى، ع. تهران: انتشارات پيام حق.

12) سرگلزاری، م. (1380)، "نقش سحرخيزي در درمان افسردگي،" مجله غدد درون ريز و متابوليسم ايران، 3 ، شماره ويژه نامه خلاصه مقالات كنگره روزه داري و سلامت.

13) شریعت زاده، م. و ملکی‌راد، ع. و همتا، ا. و شریعت‌زاده، م. (1389)، "بهداشت خواب و برکات سحرخیزی از دیدگاه طب مکمل و طب رایج در نظام سلامت،" مجله علمی پژوهشی دانشگا ه علوم پزشکی اراك،4(2).

14) شيخ بهايى، م. (1384ش)‏، "منهاج النجاح في ترجمة مفتاح الفلاح‏،" ترجمه بسطامى، ع. تهران‏: حكمت‏.

15) طباطبايى، م. ح. (1374)، " ترجمه تفسیرالميزان،" ترجمه موسوى همدانى، م. ج20، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم.

16) طباطبائيان، ق. (1388)، "اسرار و فوايد پزشکي نماز شب،" انتشارات گلها.

17) قرائتی، م. (1389)، "تفسير نور( 10 جلدى)،" تهران: مركز فرهنگى درس‌هايى از قرآن‏.

18) قرائتی، م. (بی تا)، "مجموعه فيش هاى تبليغى(1)، افسردگي،".

19) قوچانی، م. (1374)، "فرمان حکومتی پیرامون مدیریت، شرح عهدنامه امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب به مالک اشتر،" تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی.

20) کاپلان و سادوک، (1389)، "خلاصه روانپزشکی،" ترجمه پورافکاری، تهران: انتشارات شهرآب.

21) مجلسى، م. (1351)‏، "آسمان و جهان،" ترجمه كمره اى، م. تهران‏: اسلاميه‏

22) مصطفوی، ح. (1371)، "التحقیق فی کلمات قرآن الکریم،" وزارت ارشاد اسلامی.

23) مصلحی، ح. و سجادی، ا. (1392)، "مدیریت و امنیت،" اصفهان: مرکز تحقیقات حوزه علمیه.

24) مکارم شیرازی، ن. (1370)،"مدیریت و فرماندهی در اسلام،" انتشارات هدف.

25) مکارم شیرازی، ن. (1374)، "تفسير نمونه،" ، تهران: دار الكتب الإسلامي.

1) Cardinali , D.P. (2000),”The human body circadian:How the biologic clock influences sleep andemotion”.Neuro Endocrinol Lett,21(1), pp 9-15.

2) Carlson, N.R. (1999), editor. Foundations of physiological psychology. 4th ed. Allyn and bacon, pp210-344.

3) Pinel, J. (2008) ,” Biopsychology”: Translated byFiroozbakht M. Tehran, Iran. Virayesh Pub