بهره گیری از ابزار چندرسانه‌ای در حفظ موضوعی قرآن کریم

چکیده

امروزه یکی از مسائل حائز اهمیت، موضوع حفظ قرآن کریم است که با توجه به تغییر شیوه‌های یادگیری برای تسهیل روند آن و استفاده وسیع نوجوانان از فضای مجازی و امکانات چند رسانه‌ای، می‌توان به طور مطلوب از این فضا در جهت یادگیری کاربردی برای گروه‌های مختلف سنی، به خصوص نوجوانان و کودکان استفاده نمود، چراکه زندگی آنها با این فضا گره خورده است. «چندرسانه‌ایها» به عنوان یکی از ابزارهای نوین آموزشی، علاوه بر تسریع فرایند یادگیری، به گسترش دانش در عصر اطلاعات، کمک فراوانی کردهاند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بیان اهمیت حفظ قرآن کریم با استفاده از روش‌های جدید (آموزش چندرسانه‌ای) پرداخته می‌شود. بدین منظور پس از تبیین ضرورت آموزش چندرسانه‌ای، ویژگی‌های آموزش کارآمد مورد بررسی قرار می‌گیرد تا امکان یادگیری و حفظ سریع، ماندگار و مفهومی آیات قرآن را نشان داده و بدین وسیله راهی فراسوی حافظان قرآن کریم قرار گیرد.

واژگان کلیدی

چندرسانه‌ای‌ها، پویانمایی، ابزار نوین آموزشی، حفظ موضوعی.

۱-مقدمه

امروزه از جمله مسائلی که بسیار مورد توجه قرار گرفته و روز به روز در حال گسترش است، موضوع حفظ قرآن کریم می‌باشد. روش رایج حفظ قرآن کریم در حال حاضر، روش روخوانی، تکرار، شنیدن و مرور است در حالی که با توجه به تغییر شیوه‌های یادگیری و استفاده وسیع نوجوانان از فضای مجازی و امکانات چند رسانه‌ای، می‌توان به طور مطلوب از این فضا در جهت یادگیری کاربردی برای گروه‌های مختلف سنی، استفاده نمود. تصویرپردازی آیات قرآن کریم از ویژگی‌های بارز و روشن آیات می‌باشد که ابزاری برای تاثیرگذاری در عمق وجود انسان است. روش تصویرپردازی قرآن، هم عقل و هم وجدان انسان را با هدف اقناع و تاثیرگذاری بیشتر، مورد خطاب قرار می‌دهد و با این روش، مسائل ذهنی به حقایق بدیهی و قابل تصور تبدیل می‌شود. با توجه به اینکه حفظ قرآن به سرعت فراموش می‌شود؛ استفاده از شیوه‌های تصویری، یکی از بهترین راه‌ها برای تثبیت آیات به شمار می‌رود، لذا در این پژوهش با تبیین ویژگی‌های تصویری آیات قرآن کریم و ضرورت آموزش چندرسانه‌ای، نشان داده می‌شود علاوه بر اینکه می‌توان آیات را به راحتی به خاطر سپرد، عمل کردن به آیات نیز به دلیل تجسّم اعمال، اهمیت می‌یابد چراکه در صورتی که بتوانیم قبح رذایل اخلاقی و یا حتی زیبایی و آرامشی را که در آیات قرآن وجود دارد با تصویر نشان دهیم، این امر می‌تواند عاملی برای ترک انجام برخی اعمال نادرست و یا محرکی برای اقدام به انجام فضائل اخلاقی باشد. معمولا حافظان قرآن ابتدا آیات را بدون توجه به معنی حفظ می‌کنند در حالی که برای حفظ به روش تصویر پردازی هنری، در حین ارائه پویانمایی، معنا کاملا درک می‌شود و قرآن‌آموز بعد از آشنایی با کلمات موجود در آیه با مشاهده پویانمایی کوتاه مربوط به آن داستان، به راحتی آن را به ذهن می‌سپارد. طبیعی است که هر قدر این تصاویر دقیق‌تر و واضح‌تر باشد، بازیابی و ارائه آن‌ها از حافظه، با موفقیت بیشتری توأم خواهد بود. آنچه در حفظ قرآن به روش دیداری اتفاق می‌افتد نیز، چیزی جز این نیست که فرد علاقمند با پشتکار فراوان و با در پیش‌گرفتن روشی صحیح و اصولی، بیش از هر چیز، حافظه تصویری خود را به کار میگیرد. لذا پژوهش حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال است که آموزش چندرسانه‌ای چه ویژگی‌هایی دارد و تأثیر آن بر روی حفظ و یادگیری قرآن کریم چیست؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بیان اهمیت حفظ قرآن کریم با استفاده از روش‌های جدید (آموزش چندرسانه‌ای) می‌پردازد. بدین منظور پس از تبیین ضرورت آموزش چندرسانه‌ای، به تقسیم‌بندی موضوعی آیات قرآن کریم پرداخته تا امکان یادگیری و حفظ سریع، ماندگار و مفهومی آیات را نشان داده و بدین وسیله راهی فراسوی حافظان قرآن کریم قرار داده باشد.

۲- پیشینه پژوهش

تا کنون کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌های بسیاری درباره تصویرپردازی هنری و تطبیق آن بر آیات قرآن کریم و اشعار و آثار عربی نوشته شده است. همچنین در زمینه اهمیت آموزش چندرسانه‌ای، پژوهش‌های زیادی صورت گرفته که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مقالات زیر اشاره کرد: - مفیدی و مقدم در پژوهش خود (1391) نتیجه می‌گیرند که میان پویانمایی و رشد اخلاق (وجدان، راستگویی، احترام، شجاعت) رابطه مثبت وجود دارد. در واقع یکی از مطمئن‌ترین راه‌ها برای تقویت اخلاق در میان کودکان و برقراری رابطه صمیمانه می‌باشد. پویانمایی با کودکان رابطه صمیمانه برقرار می‌کند و به آن‌ها فرصت می‌دهد در عالم خیال، در داستان‌ها و حوادث، سهمی داشته باشند و نقشی ایفا نمایند. - قوامی و همکاران در پژوهشی (1391) با عنوان «تاثیر مدل انیمیشنی، تصاویر ثابت و مدل ترکیبی، بر یادگیری حرکتی مهارت بالانس دو پایه»، بیان می‌کنند این سه روش را می‌توان به عنوان روش‌های مناسب که علاوه بر یادگیری مهارت‌هایی که جنبه شناختی قوی‌تری دارند در یادگیری مهارت‌های دارای جنبه‌های حرکتی قوی‌تر (مهارت‌های حرکتی) استفاده کرد. - زارعی زوارکی و جعفرخانی(1392) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی کاربرد تصویر در آموزش ویژه»، با هدف بررسی چالش‌های یادگیرندگانی که با ارائه مطالب چند وجهی (کلمات و تصاویر)، در متون نوشتاری و کتب مواجه می‌شوند به تعریف تصویر، ماهیت آن و معرفی انواع تصویر و عملکردهای آن در فرایند یادگیری پرداخته‌اند. - زهرا کیارسی و همکاران (1394) در مقاله‌ای با عنوان «تأثیر تدریس مبتنی بر تکنیک انیمیشن، تصاویر گرافیکی پویا و ایستا بر یادگیری درس علوم»، بیان می‌کند روش تدریس مبتنی بر تکنیک انیمیشن نسبت به روش‌های مبتنی بر تصاویر گرافیکی پویا و ایستا مؤثرتر بوده است. - شاه قزوینی (1387) در مقاله‌ای با عنوان «ویژگی‌های تصویر در کتاب‌های قرآنی کودکان»، با بررسی نقاط ضعف و قوت موجود در تصویرگری مضامین قرآنی کتاب‌های کودکان، به ضرورت این امر اشاره می‌نماید و تصویرگری را امری مهم در فرآیند آموزش و درک مضامین قرآنی در نظر می‌گیرد. موارد ذکر شده، تنها از جهت بررسی اهمیت چندرسانه‌ای‌ها بود و متفاوت از موضوع این مقاله است. در زمینه تحقیق حاضر، تنها مقاله‌ای که در خصوص حفظ قرآن، روش جدیدی را ارائه می‌دهد مقاله («ابتکار مؤسسه «کوثر» در آموزش حفظ و قرائت قرآن به کودکان» ، مجله گلستان قرآن،ش135، ص1-27 ‏) است که در آن، روش حفظ با استفاده از اشاره را مطرح می‌کند. کار مشابه دیگری که در این زمینه صورت پذیرفته، برنامه حفظ قرآن توسط خردسالان زیر ۷ سال است که از طریق تکرار و تصاویر پویانمایی طراحی شده و اولین بار در جشنواره نوروزی شبکه پویا با موفقیت اجرا شد و این برنامه با حفظ هشت سوره «عصر»، «اخلاص»، «کوثر»، «ناس»، «قدر»، «کافرون»، «فیل» و «قریش» تست شد. طرح شبکه پویا برای کودکان بوده و کیفیت مطلوبی نداشت و این مقاله به ارائه موضوعی آیات قرآن کریم از طریق پویانمایی با کیفیت بالا، به علاقه مندان به حفظ قرآن کریم تأکید می‌کند به این صورت که همزمان با پخش پویانمایی، آیه مورد نظر قرائت شده و به صورت زیرنویس در صفحه می‌آید. به نظر می‌رسد آشنایی قرآن‌آموز با کلمات و معانی آن قبل از ارائه پویانمایی، ضرورت دارد. با توجه به اینکه تا کنون این طرح در کشورهای عربی اجرا نشده و در آن، حفظ قرآن با ارائه پویانمایی همراه است می‌تواند جنبه بین المللی یابد و قابلیت اجرا در دیگر کشورهای مسلمان که علاقه‌مند به حفظ قرآن کریم هستند را داشته باشد.

۳-مبانی نظری پژوهش

کلام الهی در قرآن به شکل توجه برانگیزی سرشار از آفرینش‌های بدیع هنری است که در قالب تشبیه و تمثیل، مفاهیم عقلی را به صورت جلوه‌هایی ملموس و واقعی تبیین کرده و ابهام و پیچیدگی آن را برطرف ساخته است. امروز این موضوع ذیل اصطلاح «تصویرپردازی» بررسی می‌شود. از اولین کسانی که مساله تصویرپردازی هنری در قرآن را مطرح می‌کند، سید قطب است. وی در کتاب خود «التصویر الفنی فی القرآن»، بیان می‌کند وقتی در دوران کودکی در مجالس قرآن شرکت می‌کردم و قرآن قرائت می‌شد به کنه آیات قرآن پی نمی‌بردم و تنها برخی از تصاویر و تعابیر قرآنی، در ذهنم مصور می‌شد. این‌ها تصاویر ساده‌ای بود که در ذهنم نقش می‌بست ولی برایم کاملا لذت‌بخش و تاثیرگذار بود. به طور مثال هنگامی که آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ» (حج: ۱۱) (بعضی از مردم خدا را تنها با زبان مي‏پرستند (و ايمان قلبيشان بسيار ضعيف است) همين كه دنيا به آنها رو كند و نفع و خيري به آنان رسد حالت اطمينان پيدا مي‏كنند اما اگر مصيبتي به عنوان امتحان به آنها برسد دگرگون مي‏شوند و به كفر رو مي‏آورند! و به اين ترتيب هم دنيا را از دست داده‏‌اند و هم آخرت را و اين خسران و زيان آشكاري است!) (شیرازی، ج۱۰، ص ۳۳۳)، تلاوت می‌شد در ذهنم مردی را مجسم می‌کردم که لبه پرتگاهی ایستاده و تلوتلو می‌خورد و نزدیک است سقوط کند. حقیقتی که برای من روشن شد این بود که تصویر پردازی، پایه تعبیر در قرآن کریم است (قطب، ص ۷). با درک تصاویر قرآنی و بدون استفاده از اصطلاحات پیچیده بلاغی، می‌توان راز جاودانگی قرآن و نفوذ آن در اعماق قلب مخاطب را دریافت. از سوی دیگر می‌بینیم که پیشرفت‌های اخیر در فن‌آوری مانند ابزارهای چندرسانه‌ای، موجب افزایش توانایی یادگیری شده است. یادگیری چندرسانه‌ای به یادگیری با استفاده از کلمات و تصاویر، با هدف ارتقای یادگیری اشاره دارد. از جمله اولین کسانی که موضوع آموزش چندرسانه‌ای را مطرح کرده، ریچارد مایر است که بیان می‌کند انسان‌ها از طریق کلمات و تصاویر، عمیق‌تر یاد می‌گیرند تا فقط از طریق کلمات. طراحی پیام‌های آموزشی چندرسانه‌ای می‌تواند براساس یک رویکرد تکنولوژیک محور باشد که بر توانایی فن‌آوری‌های پیشرفته با رویکرد مبتنی بر یادگیرنده، بنا شده و بر ماهیت سیستم شناختی انسان متمرکز است (مایر، ص ۳). چندرسانه‌ایها به عنوان یکی از ابزارهای نوین آموزشی به گسترش دانش در عصر اطلاعات، کمک فراوانی کرده‌اند. تصویرهای گرافیکی یکی از عناصر نظام چندرسانه‌ای هستند که بیشترین امکان خلاقیت را برای یادگیری فراهم می‌سازند. تصویرهای گرافیکی پویا برای تحصیل و افزایش یادگیری طراحی شده و در نرم‌افزارهای آموزشی گنجانده شده‌اند. لن و همکارش، در پژوهش خود بیان می‌کند یادگیری مفاهیم پیچیده، با ارائه پویانمایی بهتر صورت می‌پذیرد. ارائه پویانمایی نه تنها موجب لذت بردن مخاطب می‌شود بلکه تلاش خود را برای یادگیری مطلب، متمرکز می‌کند (لِن،، ص۳۵۲). میری بارک و همکاران در پژوهش خود به این نتیجه می‌رسند که استفاده از انیمیشن و پویانمایی باعث افزایش مهارت یادگیری دانش‌آموزان از جمله: درک مطلب، دانش پیاده‌سازی یا اجرا و توانایی استدلال می‌شود. علاوه بر این، بیان می‌شود یادگیری از طریق پویانمایی، انگیزه بیشتری را برای دانش‌آموز از نظر کارآمدی، جذابیت، علاقه و ایجاد ارتباط با زندگی روزانه، در مقایسه با روشهای سنتی فراهم می‌آورد (بارک، ص ۲۵). پویانمایی به عنوان یک رسانه آموزشی، از طریق مفهوم‌سازی‌های جدید، الگوهای فکری و نظام‌های معنایی، جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد، موجب ارتقای سطح دانش و آگاهی افراد می‌شود و فرایند فرهنگ‌پذیری را تسریع می‌کند. بنابراین پویانمایی می‌تواند به عنوان یک ابزار آموزشی در خدمت نظام آموزشی کشور قرار گیرد (شاه محمدی،ص۲۱). وسایل دیداری باعث ایجاد انگیزه در قرآن‌آموز می‌شود و آنان را به یادگیری علاقه‌مند کرده و یادگیری را آسان‌تر و مؤثرتر می‌نماید. روش‌های مختلفی برای حفظ قرآن کریم وجود دارد که به نظر می‌رسد استفاده از تصویر و پویانمایی یکی از بهترین روش‌ها، در درک مفاهیم و موضوعات قرآن کریم و ماندگاری آیات در ذهن میباشد.

۱-۳-اصول طراحی چندرسانه‌ای کلارک و مایر بیان می‌کنند طبق یازده مطالعه‌ای که محققان انجام داده‌اند دانش‌آموزانی که اطلاعات را از طریق انیمیشن و متن دریافت کرده‌اند نسبت به آن‌هایی که تنها از طریق متن، اطلاعات را کسب کرده‌اند عملکرد بهتری داشته‌اند. تئوری شناختی یادگیری چندرسانه‌ای بر این اساس بنا شده است که افراد اطلاعات را به دو صورت، دریافت و پردازش می‌کنند: - به صورت شفاهی - به صورت تصویری در زمان یادگیری، اطلاعات دریافت شده از این دو مسیر می‌توانند با یکدیگر جمع شوند، در نتیجه مطالب آموزشی، که اطلاعات مربوط به آن‌ها از هر دو مسیر دریافت می‌شوند نسبت به مطالبی که از یک طریق دریافت می‌شوند بهتر یادگرفته خواهند شد. تحقیقات نشان داده میزان یادگیری فعال در دانشجویانی که از درس مولتی‌مدیا استفاده می‌کنند بهتر از دانشجویانی است که تنها متن نوشتاری را مطالعه می‌نمایند. اضافه شدن تصاویر مرتبط با کلمات می‌تواند به درگیر شدن یادگیرنده و یادگیری فعال او کمک کند (کلارک و مایر، ص ۸۱). اصول طراحی چندرسانه‌ای از نظر مایر عبارتند از: اصل اول: چندرسانه‌ای ارائه چند رسانه‌ای (پخش همزمان کلمات و تصاویر)، به یادگیرندگان این اجازه را می‌دهد که به طور همزمان، بازنمایی دیداری و کلامی را در حافظه فعال به هم پیوند دهند. اصل دوم: مجاورت مکانی یادگیرندگان، کلمات و تصاویر مرتبط در مجاورت یکدیگر در یک صفحه را بهتر از کلمات و تصاویر جدا از هم یاد می‌گیرند. زمانی که کلمات و تصاویر در مکانی جدا از یکدیگر آورده می‌شوند، یادگیرندگان برای کاوش کلمات و تصاویر مرتبط به هم، از منابع شناختی خود استفاده می‌کنند. در چنین شرایطی احتمال ضبط تصاویر و کلمات در حافظه فعال به صورت همزمان، بسیار پایین خواهد بود. اصل سوم: مجاورت زمانی زمانی که کلمات و تصاویر مربوط به هم، به جای اینکه به صورت پیاپی و پشت سر هم ارائه شوند به صورت همزمان ارائه ‌شوند، این امکان را در اختیار یادگیرندگان قرار می‌دهد که آن‌ها را به طور همزمان در حافظه فعال خود نگه داشته و در نتیجه، ارتباط ذهنی بین این دو برقرار نمایند. اصل چهارم: انسجام مطالب اضافی (تصاویر، گفتار و موسیقی) که هیچ ارتباطی به هدف‌ها و محتوای آموزشی ندارد را در چند رسانه‌ای نباید آورد. حذف این مطالب منجر به یادگیری بهتر یادگیرندگان می‌شود. اصل پنجم: کیفیت یادگیرندگان هنگامی که به همراه مشاهده تصاویر به توضیحات شنیداری نیز گوش می‌دهند، می توانند از ظرفیت هر دو کانال دیداری و شنیداری به طور همزمان استفاده کنند. اما در صورتی که همراه تصاویر، توضیحات نوشتاری آمده باشد فقط می توانند از نیمی از ظرفیت حافظه فعال خود یعنی کانال دیداری استفاده کنند. حافظه فعال از دو کانال دیداری و شنیداری تشکیل شده است و ظرفیت هر یک از این دو کانال محدود است. اصل ششم: افزونگی ارائه تصاویر به همراه توضیحات گفتاری، بهتر از ارائه تصاویر به همراه توضیحات گفتاری و متن نوشتاری، منجر به یادگیری در یادگیرندگان می‌شود. ارائه اطلاعات کاملا مشابه در دو قالب مختلف، ظرفیت محدود حافظه فعال را بی جهت اشغال می‌کند و مانع یادگیری می‌شود. اصل هفتم: تفاوت‌های فردی هنگامی که چندرسانه‌ای با توجه به ویژگی‌های فردی یادگیرندگان طراحی شده است یادگیری آن‌ها بهتر و بیشتر از زمانی است که چندرسانه‌ای بدون توجه به ویژگی آن‌ها طراحی شده است. اصل هشتم: بخش‌بندی طبق این اصل، به جای اینکه سعی شود تمامی محتوای آموزشی به صورت کلی و پشت سرهم به یادگیرنده ارائه شود باید بخش‌های این محتوا به طور جدا از هم، در چند رسانه‌ای قرار گیرد. اصل نهم: پیش آموزش یادگیری یادگیرندگان، هنگامی که نام و ویژگی‌های مفاهیم کلیدی مطرح شده را می‌دانند بیشتر از زمانی است که نام و ویژگی‌های آن را نمی‌دانند. اصل پیش آموزش به آن موقعیت‌هایی مربوط می‌شود که سعی دارد مواد اصلی درس‌ها را که در آن، موقعیت‌ها نظام شناختی یادگیرنده را احاطه کرده‌اند پردازش کند (حیدری و همکاران، ص ۴-۹). اصل یادگیری چندرسانه‌ای نشان می‌دهد که با اضافه کردن تصاویر به متن به جای ارائه متن به تنهایی، یادگیری و درک افزایش می‌یابد (کلارک و مایر،ص۸۱). ۲-۳-تأثیر پویانمایی بر یادگیری به منظور آموزش موثرتر جنبه گفتاری زبان، بهتر است یادگیری در موقعیتی صورت پذیرد؛ به عبارت دیگر یادگیری باید مبتنی بر عناصر حقیقی در موقعیت ارتباطی باشد. باید به زبان‌آموز اطلاعات ملموس و دقیق درباره موقعیت‌های رسمی کاربرد زبان داده شود و برای رسیدن به این هدف شاید هیچ بیانی گویاتر از تصویر نباشد (قپانداری بیدگلی؛حسینی،ص ۱۲۵). ابزارهای چندرسانه‌ای بیش از یک حس را درگیر می‌کند و به ویژه با به کارگرفتن مهم‌ترین حس، یعنی حس بینایی به همراه حس شنوایی، تاثیر بیشتری در ذهن و نفس انسان می‌گذارد و علاوه بر این، انسان را درگیر یادگیری فعال می‌کند چراکه با نمایش کلمات همزمان با تصاویر، بین نمایش‌های تصویری و کلامی، ارتباط برقرار کرده و باعث جذب یادگیرنده می‌شود. کیارسی و همکاران در اهمیت انیمیشن به عنوان یک ابزار چندرسانه‌ای معتقدند در روش‌های مبتنی بر انیمیشن نسبت به سایر چندرسانه‌ای‌های دیگر، از آنجایی که یادگیرندگان امکان بیشتری برای اعمال کنترل بر روی مواد آموزشی خود، نسبت به سایر روش‌ها را دارند استفاده از آن‌ها تأثیر مثبت بیشتری بر عملکرد یادگیری دارد. از جمله مزایای دیگر روش مبتنی بر انیمیشن، علامت‌دهی بهتر و متمرکز ساختن توجه نسبت به سایر روش‌هاست. به عبارت دیگر در صورتی که توجه یادگیرنده بر روی جنبه‌های مهم یادگیری یا اطلاعات ارائه شده متمرکز شود یادگیری بهبود پیدا می‌کند. این کار نیاز به جستجوی بصری را کاهش داده و در نتیجه منابع شناختی را آزاد می‌گذارد تا بتوانند به ساخت طرحواره یا خودکار کردن طرحواره اختصاص یابند و تأثیرات مثبت این فرایند بر روی یادگیری، آشکار می‌گردد (کیارسی و همکاران، ص۷۷). چندرسانه‌ای‌ها با ارائه ویژگی‌های اخلاقی و برجسته کردن نقاط مثبت و منفی و نشان دادن رفتارهای خاص شخصیتی در آیات قرآن کریم، نه تنها مخاطب را با خود همراه می‌کند بلکه تأثیر بیشتری بر روی آن‌ها می‌گذارد. هرچه ارائه مطالب با جزئیات بیشتری همراه باشد یادگیری و درک آن بیشتر خواهد بود. استفاده از تصاویر و سمبل‌های گرافیکی در آموزش، تکنیک دیگری است که با فعال نمودن هوش فضایی ، بسیار موثر می‌باشد. این شیوه نیازمند بهکارگیری تصاویر در بخش‌هایی از دروس است مانند ترسیم تصاویر و سمبل‌هایی که مفاهیم آموزشی را به تصویر می‌کشند. رنگ‌های به کار رفته در محیط مولتی مدیا، احساسات یادگیرندگان را تحریک می‌کند لذا انتخاب رنگ در این محیط بسیار مهم است. همچنین افکن‌های تصویری و جلوه‌های ویژه، موجب می‌شود یادگیرندگان سر ذوق بیایند و باعث رفع خستگی می‌گردد ( فناخسرو،ص ۹). ۳-۳-تأثیر پویانمایی بر حفظ قرآن کریم در سال‌های اخیر استفاده از انیمیشن و تصاویر پویا به دلیل تسهیل فرایند یادگیری، به عنوان ابزاری برای آموزش مورد استفاده قرار گرفته است. علاوه بر این، این شیوه برای یادگیرنده مبتدی یا کسانی که اطلاعات قرآنی زیادی (مانند قواعد صرف و نحو و تفسیر) ندارند روش مناسبی به شمار می‌آید. روش‌های جدید با افزایش میزان خلاقیت نوجوانان، باعث افزایش یادگیری می‌شود. به اعتقاد نجیبی و همکاران فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش را اثر بخش‌تر می‌سازد و سبب بروز و رشد مولفه‌های خلاقیت می‌گردد (نجیبی و همکاران، ص ۱۶۷). مفاهیم در بیان تصویری با سرعت بیشتری به ذهن منتقل می شوند. خداوند متعال هم در قرآن کریم برای بیان مضامین اخلاقی از بیان تصویری استفاده می‌نماید. با استفاده از تصویر و پویانمایی، می‌توان بسیاری از مطالب انتزاعی را مجسم نمود. نشان دادن حرکات کند یا تند، نمایش پدیده‌هایی که با چشم قابل رؤیت نیست و یا امور خارق العاده، با پویانمایی نمایش داده می‌شود. به طور مثال کلمه «مشی» با «جری» در قرآن کریم سرعت حرکت را نشان می‌دهند. در آیه «أَفَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ» (ملک:۲۲) (آيا كسي كه به رو افتاده حركت مي‏كند به هدايت نزديكتر است يا كسي كه راست قامت در صراط مستقيم گام برمي دارد؟!) (شیرازی، ص ۵۶۳). حرکت آرام و آیه «أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ» (آل عمران:۱۳۶) (آنها پاداششان آمرزش پروردگار، و بهشتهايي است كه از زير (درختان) آنها نهرها جاري است، جاودانه در آن مي‏مانند؛ چه نيكو است پاداش اهل عمل) (شیرازی،ج۳، ص۶۷)، حرکت سریع را به تصویر می‌کشد. و یا در آیه 2 سوره رعد «اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا » (خداوند همان کسی است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که برای انسان قابل رؤیت باشد برافراشت) (شیرازی، ج۱۰، ص ۲۴۹)، منظور از ستون‌ها، همان نیروی جاذبه بین کرات است که می‌توان با تصویر آن را به این صورت به نمایش گذاشت.

و یا در آیه ۶۳ سوره شعراء: «فَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكَانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ» (و به دنبال آن به موسي وحي كرديم عصايت را به دريا زن، دريا از هم شكافته شد، و هر بخشي همچون كوه عظيمي بود!) (شیرازی، ج۱۳، ص۳۷۰)، شکافته شدن دریا به امر الهی را می‌توان به کمک پویانمایی نشان داد.

در هنگام ارائه آیاتی از قرآن کریم، دو فرمت در اختیار ماست؛ کلمات و تصاویر. هنگامی که آیات به صورت کلامی و تصویری ارائه می‌شوند یادگیری انسان را افزایش داده و تاثیر به سزایی در حفظ آیات قرآن کریم دارد. هرچند پویانمایی به دلیل داشتن جلوه‌های ویژه و جذابیت بیشتر، نقش اطلاع‌رسانی و تاثیرگذاری بهتری را نسبت به تصویر ایفا می‌کند. بر اساس اصل چند رسانه‌ای، همانطور که اشاره شد ارائه آیات قرآن برای حفظ، باید همزمان با ارائه تصاویر یا پخش پویانمایی باشد. حفظ قرآن در این صورت بهتر از زمانی خواهد بود که آیات به تنهایی ارائه شوند. با پخش گفتاری آیات همراه با تصاویر، حافظان قادر به بازنمایی بهتر آن، خواهند بود. در اصل مجاورت مکانی و زمانی، ارائه همزمان آیات و تصاویر با یکدیگر مد نظر قرار می‌گیرد به این صورت که تصاویر و یا پویانمایی متناسب با هر آیه، همراه و همزمان با ارائه آیه در اختیار قرآن آموز قرار گیرد تا امکان حفظ با ضبط تصویر و کلمات تسریع یابد. البته طبق اصل انسجام سعی بر این است تمامی مطالب اضافی از جمله؛ موسیقی، تصاویر و مضامین غیر ضروری که یادگیری را مختل می‌کند حذف شود تا مفهوم آیات به درستی منتقل شود. از سوی دیگر طبق اصل کیفیت، ارائه پویانمایی همراه با پخش صوتی آیه، باعث بهبود روند یادگیری می‌شود در حالی که نمایش پویانمایی همزمان با نوشتن آیه به صورت زیرنویس، توجه قرآن آموز را از تصاویر پخش شده به زیرنویس آیه سوق می‌دهد و درصد یادگیری کاهش می‌یابد. اما می‌توان با استفاده از اصل افزونگی، علاوه بر پخش آیه به صورت گفتاری، آیه به صورت زیرنویس در پایین صفحه بیاید تا بدین صورت با مرور آیه به طور مکرر، امکان حفظ بهتر انجام پذیرد. با توجه به همه این موارد، لازم به ذکر است ویژگی‌های شخصی حافظان در فرآیند حفظ بسیار مهم است به این صورت که ارائه چندرسانه‌ای‌ها باید متناسب با محدوده سنی قرآن‌آموز باشد. به طور مثال برای کودکان، می‌توان از انیمیشن‌های کودکانه و برای نوجوانان و بزرگسالان از پویانمایی‌های با کفیت بهتر استفاده کرد. علاوه بر اصول ذکر شده توسط مایر، می‌توان اصل بهره‌گیری از خیال را به آن افزود. هرچه قدرت خیال پردازی در قرآن آموز بیشتر باشد توانایی بهتری در به تصویر کشیدن آیات، در ذهن خود دارد.

۴-نمونه‌هایی از تصویرگری در آیات قرآن کریم و چگونگی تطبیق آن بر پویانمایی

همانطور که قبلا اشاره شد یکی از ویژگی‌های بارز آیات قرآن کریم تصویری بودن آن است. ولی از آنجایی که امکان نمایش همه آیات به صورت پویانمایی وجود ندارد سعی بر این است ابتدا به ارائه موضوعی برخی از آیات قرآن کریم پرداخته شود که امکان نمایش آن به صورت پویانمایی وجود دارد. موضوعاتی چون: (شکر نعمت، صبر، اخلاص، احترام به والدین، قرض الحسنه، تمسخر و استهزاء، دروغ، بخل و حسد ، غیبت، حجاب). • به طور مثال یکی از آیاتی که به مسأله غیبت در قرآن اشاره می‌کند عبارتست از: - «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ» (حجرات :12) (اي كساني كه ايمان آورده‏‌ايد! از بسياري از گمان‌ها بپرهيزيد، چرا كه بعضي از گمان‌ها گناه است، و هرگز (در كار ديگران) تجسس نكنيد، و هيچ يك از شما ديگري را غيبت نكند، آيا كسي از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ (به يقين) همه شما از اين امر كراهت داريد، تقواي الهي پيشه كنيد كه خداوند توبه پذير و مهربان است) (شیرازی، ج۱۵، ص ۵۱۵). در آیه ۱۲ سوره حجرات، از احکام اسلامى در زمينه مسائل اخلاق اجتماعى مطرح شده، اجتناب از گمان بد، تجسس و غيبت است. و به اين ترتيب، گمان بد سرچشمه تجسس، و تجسس موجب افشاى عيوب و اسرار پنهانى، و آگاهى بر اين امور سبب غيبت مى‏شود كه اسلام از علت و معلول همگى نهى كرده است. قبح غیبت در این آیه با عبارت (أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً)، نشان داده می‌شود. چراکه آبروى برادر مسلمان همچون گوشت تن او است، و ريختن اين آبرو به وسيله غيبت و افشاى اسرار پنهانى همچون خوردن گوشت تن او است، و تعبير به" مرده" به خاطر آن است كه" غيبت" در غياب افراد صورت مى‏گيرد، كه همچون مردگان قادر بر دفاع از خويشتن نيستند. و اين از جمله ستم‌هایی است كه ممكن است انسان درباره برادر خود روا دارد. آرى اين تشبيه بيانگر زشتى فوق العاده غيبت و گناه عظيم آن است (شیرازی، ج۲۲، ص ۱۸۱-۱۸۵). این آیه یکی از موضوعات مهم را به گونه‌ای مطرح می‌کند که انسان به راحتی می‌تواند آن را مجسم نماید. لذا با تصویرسازی آن به صورت پویانمایی، امکان حفظ آیه تسهیل می‌شود. در همین راستا، ابتدا خطاب جمعی آیه نشان داده می‌شود که جمعی از مومنان را مورد خطاب قرار می‌دهد (یا ایها الذین آمنوا)، سپس سه حکم اخلاقی را که در آیه به صورت امری آمده است تبیین می‌شود: اولا از گمان بسیار اجتناب کنید (اجتنبوا کثیرا من الظن) { علت این مساله اخلاقی هم به دنبال آن می‌آید} چرا که بسیاری از این گمان‌ها گناه به شمار می‌رود ( إن بعض الظن إثم). در حکم دوم، عدم جستجوگری در کار دیگران است که خود نتیجه گمان بسیار بردن بر مردم است (و لا تجسسوا). و مساله سوم که مهم‌ترین مساله است و در نتیجه دو عامل قبلی به وجود می‌آید غیبت کردن است که انسان را به شدت از آن نهی می‌کند (و لا یغتب بعضکم بعضا) و به دنبال آن، قبح این گناه را با استفهام تقریری نشان می دهد ( أیحب أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتا). به این صورت آیه بیان می‌کند ای انسان چه غیبت برادرت را بکنی و چه گوشت مرده او را بخوری، هر دو یکی است. با قرائت این آیه کاملا تصویر آن را می‌توان مجسم نمود و سپس با آوردن ( فاء فصیحه: جواب شرط مقدر)، بیان می‌کند اگر این کار را انجام دهید به تحقیق از آن بیزاری می‌جویید (فکرهتموه). در پایان آیه هم امر به تقوای الهی است با این بیان که می‌فرماید (واتقوا الله، إن الله تواب رحیم). می‌توان فردی را به تصویر کشید که سوء ظن دارد و به دنبال عیب جویی از دیگران است لذا در ورطه گناه فرو رفته و غیبت دیگران را می‌کند. پس وی به شکل فردی ترسیم می‌شود که در حین غیبت، گویی گوشت برادر مرده‌اش را می‌خورد. • آیاتی که در قرآن به حجاب اشاره دارند عبارتند از: - «وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (نور: ۳۱) (و به زنان با ايمان بگو چشم‌هاي خود را (از نگاه هوس آلود) فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ كنند، و زينت خود را جز آن مقدار كه ظاهر است آشكار ننمايند، و (اطراف) روسري‌هاي خود را بر سينه خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود) و زينت خود را آشكار نسازند مگر براي شوهرانشان يا پدرانشان يا پدر شوهرانشان يا پسرانشان يا پسران همسرانشان يا برادرانشان يا پسران برادرانشان، يا پسران خواهرانشان، يا زنان هم كيششان يا بردگانشان (كنيزانشان) يا افراد سفيه كه تمايلي به زن ندارند يا كودكاني كه از امور جنسي مربوط به زنان آگاه نيستند، آنها هنگام راه رفتن پاي‌هاي خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود (و صداي خلخال كه بر پا دارند به گوش رسد) و همگي به سوي خدا بازگرديد اي مؤ منان تا رستگار شويد (شیرازی،ج۱۵، ص ۳۵۳). - «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ» (احزاب: 53) (و هنگامي كه چيزي از وسائل زندگي (به عنوان عاريت) از آنها (همسران پيامبر) مي‏خواهيد از پشت پرده بخواهيد، اين كار دل‌هاي شما و آنها را پاك‌تر مي‏دارد) (شیرازی،ج ۱۵، ص ۴۲۵). - «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا» (احزاب: ۵۹) (اي پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو جلباب‌ها (روسري‌هاي بلند) خود را بر خويش فرو افكنند، اين كار براي اينكه (از كنيزان و آلودگان) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است و (اگر تاكنون خطا و كوتاهي از آنها سر زده) خداوند همواره غفور و رحيم است) (شیرازی، ج۱۵، ص ۴۲۶). این سه آیه که در هر سه، حکم حجاب وارد شده است به گونه‌ای مکمل یکدیگرند. به این صورت که در آیه ۳۱ سوره نور محدوده حجاب را مشخص نموده و در آیات بعدی به علت آن اشاره می‌شود. در آیه ۳۱ سوره نور، ابتدا زنان مومن را دعوت به داشتن حجاب چشم می‌کند ( یغضضن من أبصارهن) سپس از آن‌ها می‌خواهد تمام بدن خود را، در برابر نامحرمان بپوشانن و زینت‌های خود (به جز صورت و دست که در معرض دید است)، آشکار نکنند و همچنین از زینت‌هایی چون خلخال و یا هر نوع عشوه‌گری که آتش شهوت را در جنس مخالف برافروزد منع می‌کند. در ادامه آیه، محارم را مشخص می‌کند. در آیه ۵۳ سوره احزاب هرچند خطاب، به زنان پیامبر است اما به یکی از دلایل وجوب حجاب، تاکید می‌کند و آن اینکه باعث پاک ماندن قلب انسان می‌شود و بی‌تردید آرامشی را هم برای زن و هم مرد به دنبال خواهد داشت همانطور که بی‌حجابی، یکی از عوامل عدم آرامش درونی انسان به شمار می‌آید. در آیه ۵۹ سوره احزاب، هم به محدوده حجاب اشاره شده که از آن به عنوان جلباب ( پوششی که از مقنعه بلندتر است و روی سینه و گریبان انسان را می‌پوشاند) یاد شده و هم علت تاکید دین بر حجاب را بیان می‌کند و آن اینست که زنان مورد آزار و اذیت قرار نگیرند. حال با استفاده از پویانمایی می‌توان به راحتی موضوع حجاب را به نمایش گذاشت. در ابتدا با نشان دادن زنی که با پوششی بلند (جلباب)، چشمان خود را در مقابل نامحرم به زمین دوخته، علاوه بر حجاب ظاهری، حجاب چشم را می‌توان نشان داد سپس افراد مختلفی که جزو محارم محسوب می‌شوند در پویانمایی به نمایش در آمده و در ادامه، هم آرامش حاصل از پاکی قلب، با بهره‌گیری از مناظر روح‌بخش، برای هر دو جنس نشان داده می‌شود و هم عدم آزار و اذیت زنان به تصویر در می‌آید. به این صوت یکی دیگر از آیات موضوعی قرآن کریم را به صورت پویانمایی می‌توان نشان داد تا با استفاده از تصویر، به فرآیند حفظ کمک شود. • از جمله آیات دیگری که می‌توان آن را به صورت پویانمایی نشان داد آیه مربوط به شکر گزاری می‌باشد. خداوند متعال در آیه ۷ سوره ابراهیم می‌فرماید: «وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ» (همچنين) بخاطر بياوريد هنگامي را كه پروردگارتان اعلام داشت كه اگر شكر گزاري كنيد (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر كفران كنيد مجازاتم شديد است!) (شیرازی، ج۷، ص۲۵۶). حقيقت شكر تنها تشكر زبانى يا گفتن" الحمد للَّه" و مانند آن نيست، بلكه شكر داراى سه مرحله است. نخستين مرحله، آن است كه به دقت بينديشيم كه بخشنده نعمت كيست؟ اين توجه و ايمان و آگاهى پايه اول شكر است، و از آن كه بگذريم مرحله زبان فرا مى‏رسد، ولى از آن بالاتر مرحله عمل است، شكر عملى آن است كه درست بينديشيم كه هر نعمتى براى چه هدفى به ما داده شده است و آن را در راه خودش صرف كنيم كه اگر نكنيم كفران نعمت كرده‏ايم، (شیرازی، ج۱۰، ص ۲۷۸). در پویانمایی ابتدا می‌توان مجموعه‌ای از نعمت‌ها (سلامتی، والدین، امنیت، رزق‌های مادی) را در مقابل دو انسان شاکر و ناسپاس متصور شد. انسان شاکر به صورت انسانی متواضع نمایش داده می‌شود و از آنجایی که همه چیز را از جانب خداوند می‌داند نه تنها در مقابل نعمت‌های خداوند دچار غرور نمی‌شود بلکه علاوه بر شکر زبانی، در عمل سپاس خدا را به جای می‌آورد؛ یعنی هر یک از نعمت‌های خداوند را به شیوه ای درست، در راه او استفاده کرده از سوی دیگر فزونی روز افزون این نعمت‌ها را می‌توان به صورت انیمیشن نمایش داد که انسان شاکر هر روز به رفاه بیشتری دست می‌یابد. در حالی که انسان ناسپاس به جای اینکه نعمت‌های خدا را سپاسگزار باشد همیشه به نداشته‌هایش نگاه می‌کند و نه تنها از شکرگزاری محروم است بلکه روز به روز از نعمت‌های خداوند به او کاسته می‌شود. به این صورت می‌توان آیات موضوعی قرآن را به صورت پویانمایی نشان داد تا با فهم موضوع و همزمان با پخش آیه به صورت تصویری، علاوه بر تسهیل حفظ آیات، امکان ماندگاری و سرعت یادگیری را افزایش داد.

۵-نتیجه‌گیری

- امروزه استفاده از چندرسانه‌ای‌ها، افق جدیدی را در عرصه آموزش و یادگیری در مقابل انسان گشوده است. شیوه‌های آموزش نوین با بهره‌گیری از چندرسانه‌ای‌ها، علیرغم اینکه باعث تشویق مخاطب برای یادگیری می‌شود درصد یادگیری را افزایش داده است. لذا اهمیت کاربرد آن در حفظ و یادگیری زبان تصویری قرآن کریم کاملا روشن می‌شود. استفاده از این روش باعث فهم صحیح آیات قرآن و پی بردن به معنای عمیق آن می‌شود و درصد یادگیری و ماندگاری آن در ذهن، افزایش می‌یابد. با استفاده از پویانمایی، معانی ذهنی قرآنی جان می‌گیرد، حالات نفسانی زنده می‌شود و طبیعت مجسم شده و حوادث و رخدادها قابل رؤیت می‌گردند و هنگامی که با قرائت آیه همراه شود گویی واقعه‌ای در مقابل چشم حافظان قرآن به وقوع می‌پیوندد و الفاظ بی‌جان را به صورت تصویرهای زنده‌ای در می‌آورد که شنونده را با خود همراه می‌کند. علاوه بر این، زمانی که یادگیرنده در فرایند یادگیری در بطن متن وارد و درگیر یادگیری شود حفظ، بهتر و با کیفیت و ماندگاری بیشتری صورت می‌گیرد. - آموزش حفظ قرآن به صورت پویانمایی باید به گونه‌ای باشد که نمایش و گفتار به طور همزمان ارائه شود چرا که درگیر شدن حس شنوایی و بینایی با هم، ثبت اطلاعات در ذهن را افزایش می‌دهد. مطالب اضافی مانند جلوه‌های ویژه یا موسیقی و هر عاملی که درک مطلب را به تعویق بیندازد باید حذف شود و در پایان کیفیت ارائه پویانمایی به گونه‌ای باشد که قرآن‌آموز را جذب کرده و به عنوان یک عامل تقویت کننده در روند حفظ قرآن کریم باشد. و تکرار پخش هم، در یادگیری و حفظ اثر مثبتی خواهد داشت.

پانویس و منابع

۱. قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی، تهران: رواق، ۱۳۸۸ش.

۲. حیدری، بهادر، میرزایی، علی، ملکی، سیده سعیده، گلچین مقدم، اعظم، «مبانی یادگیری چندرسانه ای آموزشی»، سومین کنفرانس بین المللی نوآوری های اخیر در روانشناسی، مشاوره و علوم رفتاری، تهران، ایران، ۱۳۹۵.

۳. شاه محمدی، نیره، «نقش هنر و تصویر متحرک در فرایند آموزش»، نشریه جوانه، ش۴۰، ۱۳۹۲ش.

۴. فناخسرو، محبوبه، «هوش فضایی رویکردی نوین در راستای توسعه آموزش الکترونیکی»، همایش یادگیری الکترونیکی ایران، زنجان، ۱۳۸۵ش.

۵. قپانداری بیدگلی، فهیمه، حسینی، سید محمد ضیاء، «تاثیر استفاده از تصویر در افزایش دانش واژگانی فارسی آموزان خارجی: مطالعه موردی فارسی آموزان کره ای»، پژوهش نامه آکوزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان، ش۲، ۱۳۹۲ش.

۶. قطب، سید، التصویر الفنی فی القرآن، چاپ۱۷، قاهره، دارالشروق،۲۰۰۴.

۷. کیارسی، زهرا، کیارسی، سمیه، کیارسی، آزاده، «تأثیر تدریس مبتنی بر تکنیک انیمیشن، تصاویر گرافیکی پویا و ایستا بر یادگیری درس علوم»، فناوری آموزش و یادگیری، ش۵، ۱۳۹۴ش.

۸. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۰و ۲۲، تهران: دارالکتب الإسلامیة ۱۳۸۰ش.

۹. نجیبی، سمیه، زارعی سبهتی، احسان؛ محبی، وحید، «بررسی اثربخشی پویانمایی (انیمیشن) بر خلاقیت کودکان پیش دبستانی»، فصلنامه مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، ش۱۳، ۱۳۹۵ش.

.10Barak, Miri & T, Ashlar & Judy Dori, Yehudit (2010), Teaching Science via Animated Movies: Its Effect on Students' Learning Outcomes and Motivation, Conference: Conference: Chaise, At the Open University of Israel, Reanna, and Volume: 5

.11Clark RC, Mayer RE (2008), e-Learning and the Science of Instruction: Proven Guidelines for Consumers and Designers of Multimedia Learning.2nd rev. ed. USA: John Wiley & son Inch.

.12Lin, Chih-cheng & Tseng, Yi-fang (2012), Videos and animations for vocabulary learning: A Study on difficult words, Turkish Online Journal of Educational Technology, volume 11 Issue 4.

.13Mayer, Richard E (2009), Multimedia Learning, New York: Cambridge University Press.