اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن

چکیده

قرآن کریم، معجزه ی نبی مکرم اسلام (ص) است. اندیشمندان مسلمان، جنبه‌های گوناگونی را از اعجاز قرآن بیان کرده اند. یکی از این جنبه‌ها " اعجاز عددی " قرآن است که نظریه ی آن در قرن اخیر از سوی بعضی قرآن پژوهان مطرح گردیده است. این نظریه را که بیانگر نظم اعجاز گونه ی عددی و ریاضی قرآن است، نخستین بار دکتر رشاد خلیفه مطرح کرد. طرح این نظریه مورد استقبال و توجّه قرآن پژوهان قرار گرفت، به نحوی که تا به امروز کتاب‌های زیادی در این زمینه به رشته ی تحریر درآمده است. در مقابل، عده ای این نظریه را نپذیرفته و بر ردّ آن یا مصادیق آن همّت گماردند. مقاله ی حاضر بر آنست تا سیر تاریخی این نگرش را مطرح کرده و با بیان برخی از مصادیق این جنبه از اعجاز و نقد آن، دیدگاه موافقین و مخالفین این وجه را مورد بررسی قرار دهد و نظر نهایی را در این زمینه بیان دارد.

واژه‌های کلیدی

قرآن، اعجاز عددی، حروف مقطعه

مقدمه

قرآن کتابی مقدّس است که از سوی خداوند متعال توسط پیامبر خاتم حضرت محمّد (ص) برای هدایت بشر آمده است. پیروان این کتاب مقدّس (مسلمانان) بر اعجاز آن معترفند و معتقدند برای اعجاز قرآن وجوه متعدّدی وجود دارد. برخی این نظر را مطرح ساخته اند که قرآن از نظر نظم عددی و ریاضی نیز حاوی اعجاز است، و برای اثبات مدّعای خود، شواهد و قراینی را ذکر نموده اند. از جمله اینکه برخی افراد براین باورند که عدد 19 ارتباط تنگاتنگی با تعداد حروف قرآن دارد. آنها نظر خود را با آیه ی 30 سوره ي مدّثر﴿ عَلَیها تِسعَةَ عَشَر ﴾ يعني: « بر دوزخ، نوزده نگهبان است» ارتباط داده و به دنبال آن مصادیقی را بر شمرده اند. در این میان، اولین کسی که دست به این کار زد، دکتر رشاد خلیفه بود. پس از طرح بحث اعجاز عددی قرآن توسّط وی، عکس العمل‌های متفاوتی از سوی قرآن پژوهان نسبت به این نظریه صورت گرفت. افراد زیادی پیرو این نظر گشته و کتب متعدّدی در این زمینه نگاشتند. در مقابل نیز عدّه ای به مخالفت با این مسئله پرداختند و در صدد انکار این جنبه از اعجاز برآمدند. آنان نیز به نوبه ی خود مقالات و کتاب‌هایی در ردّ نظریه ی اعجاز عددی نوشته و اشتباهات قائلین به این وجه را گوشزد نمودند. عدّه ای هم در این مسئله راه احتیاط را در پیش گرفته و هیچ گونه اظهار نظری در ردّ یا تأیید آن نکردند، بلکه به عنوان احتمال، مواردی از این اعجاز را بیان نمودند. ما در این مقاله برآنیم تا ضمن مفهوم شناسی واژه ی اعجاز و اعجاز عددی و بررسی دلایل و شواهد موافقین و مخالفین این جنبه از اعجاز، بیان کنیم که آیا اصولاً قرآن کریم از حیث عددی و ریاضی حائز وجه اعجاز می‌باشد یا خیر؟ دیدگاه موافقین چیست و تا چه حدّ منطبق با واقعیّات است؟ دیدگاه مخالفین در ردّ این نظر چیست؟ چه ایراداتی بر این نظريه وارد است؟ و در پایان نتیجه ی این بحث را اجمالاً بیان می‌داریم.

مفهوم شناسی

اعجاز: از ریشه ي " عجز " به معنای ناتوان ساختن استعمال می‌شود. ناتوان ساختن دو جنبه دارد. یکی آنکه توانایی کسی قهراً از وی سلب شود و او به عجز درآید. و دیگر اینکه کاری انجام گیرد که دیگران از انجام آن عاجز باشند، بدون آنکه درباره ی آن هیچ گونه اقدام منفی به عمل آمده باشد. اعجاز انبیاء از نوع دوّم است؛ یعنی عملی که به دست آنان انجام می‌گیرد خارج از توان بشریّت است (معرفت،1380ﻫ.ش: 287). برای معنای اصطلاحی معجزه نیز تعابیر متعدّدی ذکر شده است. از مجموع این تعابیر برمی‌آید که: « معجزه، عملی خارق العاده است که به دست مدّعی نبوّت برای دلالت بر صدق گفتار وی در ادعای وحی و نبوّت ظاهر گردد و همراه با تحدّی باشد. » ادیان الهی که قبل از اسلام وجود داشتند، رسولان هر یک به تناسب زمان خود، دارای معجزاتی بودند، امّا از آنجا که نبوّت آنها مختص به دوران معیّن و محدودی بوده، دوران معجزه ی آنها نیز طبعاً محدود و مختص به مردم همان دوره بوده است. ولی یک شریعت و نبوّت جاویدان، معجزه ی جاوید و پایداری می‌خواهد که همیشه دلیل بر صدق نبوّت گردد، یکّه تاز صحنه ی مبارزه و مسابقه بوده و تا دامنه ی رستاخیز نیز بی رقیب بماند (خویی، 1375ﻫ.ش: 1/78و79) به همین دلیل، خداوند متعال قرآن کریم را بر قلب آخرین پیامبر خود، حضرت محمّد(ص)، نازل فرمود و آن را معجزه ی جاوید قرار داد. مسئله ی اعجاز قرآن از دیرزمان مورد بحث و نظر دانشمندان بوده و کتب و مقالات متعدّدی پیرامون آن به رشته ي تحریر در آمده است. در اینکه قرآن معجزه است، همه ی اندیشمندان اسلامی ‌بر آن اتّفاق نظر دارند. امّا در اینکه از چه جهات و جنبه‌هایی دارای اعجاز است، همواره تفاوت آراء و اختلاف نظر وجود داشته است. هر یک از آنها به گونه ای اندیشیده اند و از جوانب گوناگون، اعجاز قرآن را مورد بررسی قرار داده اند. چنانکه در هر مقطعی، وجوه نوینی از اعجاز قرآن، مورد عنایت واقع شده است. علامه طباطبایی در این زمینه می‌گوید: « قرآن کریم هم برای بلیغ ترین و فصیح ترین افراد، در فصاحت و بلاغت معجزه است، هم برای حکماء در حکمت‌های آن و هم برای علماء در مطالب علمی و هم برای عالم اجتماعی در مسائل اجتماعی وهم برای قانون گزاران، درقوانین ومقرّرات وهم برای سیاست گزاران، در سیاست و هم برای حکّام در حکومت و خلاصه برای همه ی عالمین در آن حقایقی که راهی برای کشف آن ندارند، مانند امور غیبی..... » (طباطبایی، 1363ﻫ.ش: 1/95) ﴿ لا رَطبٍ وَ لا یابِسٍ اِلّا فِي کِتابٍ مُبین ﴾ (انعام،59)، ایشان مجدّداً تأکید می‌کند که اعجاز قرآن در تمامی جهات است، و قرآن از هر جهت برای خود، دعوی اعجاز می‌نماید. قرآن از جهات مختلفی جنبه ی اعجاز دارد که بحث درباره ی یکایک آنها از حوصله ی این نوشتار خارج است. امروزه اعجاز قرآن در سه بُعد مهم و اساسی مطرح است. اعجاز بیانی، علمی و تشریعی که به اختصار به توضیح هر يك می‌پردازیم. الف) اعجاز بیانی: که از آن به اعجاز بلاغی و اعجاز ادبی نیز یاد کرده اند – به جنبه‌های لفظی، عبارات به کار رفته، ظرافتها و نکته‌های بلاغی نظر دارد. گر چه این نکته‌ها و ظرافتها در معنا و محتوا، نقش اصلی را ایفا می‌کند (معرفت، 1380ﻫ.ش: 315). از آثار بزرگان در باب اعجاز برمی‌آید که اعجاز بیانی قرآن خود دارای ابعادی است که از جمله می‌توان به گزینش کلمات، سبک و شیوه ی بیان، نظم آهنگ قرآن، وحدت موضوعی (تناسب معنوی آیات)، نکته‌ها و ظرافتها و... اشاره نمود که آقای سبحانی از مجموع این ابعاد به فصاحت و بلاغت یاد می‌کند (سبحانی، 1389ﻫ.ش: 123). ب) اعجاز علمی: اشارات علمی‌ای است که به گونه ی تراوشی از لا به لای تعابیر قرآنی به مرور زمان نمودار می‌گردد که شامل علوم روز، مسائل ناشناخته ی علمی در عصر قرآن، پیشگویی‌ها و اخبار غیبی و... می‌باشد (معرفت،1380ﻫ.ش: 315). ج) اعجاز تشریعی: از جهت نوآوری‌های مفاهیم دینی (معارف و احکام متعالی) است (همان: 315). امام خمینی (ره) در این زمینه می‌فرمایند: « حسن ترکیب و لطف بیان، غایت فصاحت و نهایت بلاغت و کیفیت دعوت و اخبار از مغیّبات و اِحکام اَحکام و اتقان تنظیم عائله و امثال آن، هر یک مستقلاً اعجاز فوق طاقت بشر و خارق عادت است » (خمینی،1373ﻫ.ش: 264).

نظریه ی اعجاز عددی

شاید بتوان گفت که از برجسته ترین وجوه اعجاز قرآن، اعجاز بیانی یا فصاحت و بلاغت است. یعنی هر لفظ یا عبارتی که در قرآن به کار رفته، در اوج خود می‌باشد؛ به نحوی که اگر حتی حرفی از آن جابه جا شود، مخلّ فصاحت و بلاغت آن خواهد بود. همانگونه كه آقاي سعدي نيز در مقاله ي خود عنوان كرده، قرآن کریم، با بهره گیری از ذوق مستمع و هنر بلاغت توانست در دل و جان شنوندگان نفوذ کرده، آنان را مجذوب خود نماید. این هنر قرآن با گذشت قرن‌ها و تنوع یافتن پیروان، همچنان پایدار مانده و هر روزه محقّقین در جست و جوی جنبه‌های دیگری از این بلاغت می‌باشند (سعدی، 1388ﻫ.ش: 2/105). یکی از جنبه‌های نوظهور اعجاز قرآن در حوزه ی فصاحت و بلاغت (اعجاز بیانی)، که در چند دهه ی اخیر مورد توجّه قرآن پژوهان قرار گرفته و کتب و مقالات متعدّدی در اثبات و ردّ آن نوشته شده است، اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن است که ادّعا می‌کند یک نظم ریاضی بر قرآن حاکم است.اما متأسفانه تحقیقات انجام شده در این خصوص، جامع و بی نقص نیست و تناقضات و ایرادات زیادی در آنها مشاهده می‌شود. پژوهش در خصوص رابطه ی ریاضی با کلمات قرآن کریم، پژوهشی دشوار است که در موارد زیادی با خطاهای فاحشی مواجه بوده است. آقای حجّتی، در کتاب تاریخ قرآن، از این حیطه ی اعجاز به عنوان " کشف یک معجزه ی تازه ی قرآن مجید " یاد کرده است (حجتی، 1383ﻫ.ش: 151). تا چند سال اخیر این راز علمی پنهان مانده بود، امّا پس از ظهور رایانه‌ها عده ای با بهره گیری از آنها معتقد به این جنبه از اعجاز شدند. اینان معتقدند: تناسب و توازن و هماهنگی در اعداد و ارقام کلمات و موضوعات شبیه و مغایر با هم، در قرآن امری بسیار شگفت انگیز است. هیچ بشری بر آوردن کتابی که از نظر معنی و محتوا، آنقدر متعالی باشد و در کلمات و الفاظ آن نیز رعایت تناسب شده باشد و عدد آن هم مناسب و شگفت انگیز باشد، قادر نیست (مؤدب، 1379ﻫ.ش: 184). در رأس این گروه افرادی چون رشاد خلیفه و عبدالرّزاق نوفل حضور دارند. در مقابل آنان گروه دیگری از صاحب نظران قرآنی حضور دارند که این مطالب را نپذیرفته و برخی محاسبات آنان را خطا آلود می‌دانند. و حتّی برخی از نویسندگان با شدّت هر چه بیشتر، قسمتی از این مطالب را توطئه ی بهائیت معرّفی كرده و آن را یک جریان انحرافی می‌دانند. فرقه ی ضالّه ی بهائیت، اهمّیت بسیاری برای حروف جمل (حساب ابجد) قائل بوده و آئين، فلسفه، تقسیمات تاریخی، تقویم و بیشتر احکامش را بر حروف جمل و عدد 19 قرار داده اند. این فرقه، هر سال را به 19 ماه و هر ماه را به 19 روز تقسیم نموده اند و موارد دیگری که از گنجایش این بحث خارج است.

بررسی دیدگاه موافقین اعجاز عددی

همانگونه که بیان شد، نظریه ی اعجاز عددی و ریاضی قرآن کریم، نخستین بار توسط دکتر رشاد خلیفه، در سال 1972م (مطابق با 1351 ﻫ.ش) مطرح گردید و باعث حیرت و شگفتی مردم شد. گر چه ردّ پای این فکر در کتاب الاتقان فی علوم القرآن سیوطی دیده می‌شود. رشاد خلیفه به مدت 3 سال، در مورد قرآن با استفاده از رایانه تحقیق کرد و نتیجه ی این تحقیقات را در سال 1351 ﻫ.ش به روزنامه‌های دنیا داد و کتاب " معجزة القرآن الکریم " را پیرامون آن به چاپ رساند. وی معتقد بود تکرار حروف و کلمات قرآن کاملاً سنجیده و حساب شده و حاکی از تناسب و نظمی شگفت است که هیچ بشری قادر نیست در ضمن نگارش کتاب، در تعداد تکرار حروف و کلمات نیز چنین نظم خاصی ایجاد کند. تمام کوشش وی برای کشف معانی و اسرار حروف مقطّعه ی قرآن صورت گرفته و معتقد بود رابطه ی نزدیکی میان حروف مقطّعه با سوره ای که این حرف در آغاز آن واقع شده وجود دارد. او نسبت این حروف را در 114 سوره ی قرآن سنجیده و به این نتیجه رسید که نسبت حروف مقطّعه به حروف دیگر، در سوره ای که این حروف در آغاز آن واقع شده، از دیگر سور قرآن بیشتر است. مثلاً نسبت حرف " ق " به حروف دیگر در سوره ی " ق " از تمامی سوره‌های قرآن بیشتر است. و یا نسبت حرف "ن" در سوره ی " ن و القلم " بزرگترین رقم نسبی را در 114 سوره ی قرآن دارد. و این قاعده را در مورد دیگر حروف مقطّعه نیز صادق می‌دانست. همچنین، ایشان عدد 19 را یک عدد اساسی در قرآن می‌دانست که از آیه ی ﴿ عَلَيها تِسعَةَ عشر﴾: « بر دوزخ 19 نگهبان است » (مدثر،30)، اخذ کرده و اعداد برخی آیات و عبارات قرآن را بر آنها تطبیق نموده و یک نظام ریاضی ارائه داد (رضایی، 1386ﻫ.ش: 221). طبق آنچه كه احمد ديدات در كتاب خود آورده، رشاد خلیفه این آیه را با توجّه به آیات قبلی چنین ترجمه نموده که « هر کس معجزه بودن قرآن را انکار کند و آن را ساخته ی ذهن بشر بداند، بر آنست نوزده ». یعنی سر و کار او با 19 است یا اینکه باید 19 را در نظر بگیرد (دیدات، 1381ﻫ.ش: 61). ما در اینجا به نمونه ای از مصادیق ارائه شده توسط رشاد خلیفه، اشاره می‌کنیم: 1. بسم الله الرّحمن الرّحیم - که اوّلين آيه ي قرآن است - از 19 حرف تشکیل شده است. تعداد تکرار تک تک کلمات آن در قرآن مضربی از 19 است؛ اسم: 19 بار؛ الله: 2698 بار(142×19)؛ رحمن:57 بار(3 ×19)؛ رحیم: 114 بار (6 ×19). 2. قرآن 114 سوره دارد که مضربی از 19 است (6 ×19). 3. قرآن 114 « بسم الله الرّحمن الرّحیم » دارد که مضربی از 19 است (6 ×19). 4. اوّلین آیات نازل شده بر پیامبر (ص)، 5 آیه ی اول سوره ی علق است که مجموع کل واژه‌ها در این آیات 19 واژه است. همچنين اين سوره، از آخر نوزدهمین سوره ی قرآن است که از 19 آیه و 285 کلمه (19 × 15) تشکیل شده است. 5. سوره ی ناس که آخرین سوره ی قرآن است 114 حرف دارد که مضرب 19 می‌باشد (6 ×19). 6. سوره ی نصر که بنا بر قولی آخرین سوره ی نازل شده است، 19 کلمه دارد. اوّلین آیه ی این سوره نیز 19 حرف دارد. 7. در هر یک از 29 سوره ای که افتتاح آن با حروف مقطّعه است، مجموع تعداد آن حرف یا حروف دقیقاً مضرب 19 می‌باشد. و موارد متعدد دیگر.... ایشان با محاسبات زیاد و جداول متعدّد، به اثبات این مطالب پرداخته و به نتایجی رسیده که مهمترین آنها عبارتند از: قرآن کلام خداست نه بشر. محلّ حروف مقطّعه در جای خود، طرح پیشرفته ی توزیع الفبایی در سراسر قرآن را اثبات می‌کند. ترتیب موجود تدوین سوره‌های قرآن، الهام گرفته از ذات الهی است. شیوه ی مخصوص کتابت کلمات در قرآن را خدایتعالی، خود دستور فرموده است. آیه ی بسمله به جز در سوره ی توبه جزء جدایی ناپذیر سوره است (رضایی،222-221) یکی از کسانی که راه رشاد خلیفه را ادامه داد، عبدالرزاق نوفل، قرآن پژوه مصری است، که در کتاب خود " الاعجاز العددی للقرآن الکریم " به ترویج و توسعه ی نظریه ی اعجاز عددی قرآن پرداخت.آقای معرفت در کتاب التمهید از قول آقای نوفل چنین نقل می‌کند که: اعجاز عددی قرآن کریم وجهی است که باید به وسیله آن مردم را به قرآن فرا خوانیم، این اعجاز دلیل وحی و درستی رسالت پیامبر (ص) است و اسلوبی است زیبا همراه با زبان عصر، ما در دوره اعداد و ارقام و شمارش‌ها به سر می‌بریم، پاک و منزه است کسی که وحی او چنین است (معرفت،1414ﻫ.ق: 5/323) نوفل تلاش کرده تا نظم ریاضی تکرار واژه‌ها و تناسب لغات را در قرآن نشان دهد. از جمله: - واژه ی دنیا 115 بار و واژه ی آخرت نیز 115 بار در قرآن تکرار شده است. - واژه ی شیطان و ملائکه هر کدام 68 بار در قرآن آمده است. - واژه ی حیات و مشتقات آن و نیز واژه ی موت 145 بار در قرآن آمده است. و مواردی دیگر. ایشان در مقدّمه ي کتاب، این امر را معجزه ی الهی دانسته و می‌گوید این توازن در کلمات قرآن، اثبات می‌کند که امکان ندارد قرآن جز از جانب خدا باشد. افراد دیگری نیز به تحقیق پیرامون این وجه از اعجاز پرداخته و مواردی را ذکر نموده اند که برای نمونه می‌توان گفت: - کلمه ی ساعة، 24 مرتبه، (به تعداد ساعات شبانه روز) در قرآن به کار رفته است. - کلمه ی شهر، 12 مرتبه، (به تعداد ماه‌های سال) در قرآن ذکر شده است. - کلمه ی یوم، 365 مرتبه، (به تعداد روز‌های سال) در قرآن آمده است. و..... اما در اهمّيت ذكر﴿ بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحيم ﴾ آقاي جوادي آملي سخن زيبايي دارند كه بيان آن خالي از لطف نيست. ايشان مي فرمايد: « از برخي احاديث مرسل چنين برمي آيد كه اشتغال به قرائت ﴿بسم الله...﴾ مايه ي نجات است گرچه به عنوان شروع در كاري نباشد؛ مانند آنچه از حضرت رسول اكرم(ص) روايت شده كه آن حضرت فرمود: " هركه خواهد كه حق تعالي او را از زبانيه ي آتش كه نوزده اند نجات دهد، بايد كه به قرائت ﴿ بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحيم ﴾ اشتغال نمايد؛ زيرا كه آن نوزده حرف است، تا حق تعالي هر حرف از آن را سپري و حاجبي گرداند از جهت دفع هر يك از ايشان؛ چه آن نوزده زبانه نشانۀ غضب الهي اند... " نوزده نفر بودن از آي‍ۀ ﴿ عَلَيها تِسعَةَ عَشَر ﴾ استفاده مي شود. » (جوادی آملی، 1378ﻫ.ش: 1/319). آقای مکارم شیرازی در جلد دوم تفسیر نمونه ذیل تفسیر آیه ی اوّل سوره ی آل عمران بحثی را از دکتر رشاد خلیفه مطرح نموده و چگونگی ارائه ی نظریه ی او را گزارش می‌کند، ولی قضاوت در مورد صحت و سُقم آن را نیاز مند بررسی فراوان از سوی آیندگان می‌داند (مکارم،1376ﻫ.ش: 2/413). ایشان پس از ذکر خلاصه ی کار و چگونگی دستیابی رشاد خلیفه به این نظریه چنین نتیجه می‌گیرد که « حروف قرآن مجید که در طی 23 سال، بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده، حساب بسیار دقیق و منظّمی دارد و هر یک از حروف الفبا با مجموع حروف هر سوره دارای یک نسبت ریاضی کاملاً دقیق است، که حفظ و نگهداری چنین نسبتی جز با استفاده از مغز‌های الکترونیکی ممکن نیست.... » ایشان در عین حال اضافه می‌کند که « شکّی نیست که بررسی‌های دانشمند مزبور چون در آغاز راه است، خالی از نقایص نیست که باید با حوصله ی تمام، به وسیله ی دانشمندان دیگر تکمیل گردد. » (همان: 419) کمیته ی شرعی الازهر مصر چندی پیش، وجوه اعجاز عددی در قرآن را با وجود ردّ آن از سوی مجمع پژوهشهای اسلامی این دانشگاه، موافق با اسلوب جدید علم ریاضی اعلام کرد. گفتنی است "محمّد شحّات الجندی" عضو مجمع پژوهش‌های اسلامی ضمن تأیید نظریه ی فوق گفته: تمام جوانب قرآن کریم دربردارنده ی انواع مختلفی از اعجاز است که ممکن است در تعداد حروف، کلمات، آیات و سوره‌های متعدّد نمود داشته باشد. وی مي افزايد در جای جای قرآن کریم، نظام ویژه ای وجود دارد که مانع هر گونه تحریفی است و هیچ کس قادر نیست تغییری در این نظام به وجود آورد. بنابراین هر گونه تغییری حتّی اگر یک حرف هم باشد، نظام ریاضی موجود در این کتاب مقدّس را بر هم زده و سبب تحریف می‌گردد. شحات همچنین در پاسخ به ردکنندگان مسئله اعجاز عددی در کتاب‌الله گفت: خطای شایعی است که بگوییم اعجاز، تنها در عدد 19 بوده و فقط این عدد قداست دارد؛ در حقیقت اعجاز درباره همه‌ی اعدادی است که در قرآن آمده‌، مانند عدد 6 در این آیه ﴿هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ﴾(اعراف،54) و یا عدد 7 در آیه ﴿الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا﴾(الملک،3) و یا ﴿ وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی﴾(حجر،87) و نیز عدد 8 در آیه ﴿وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا﴾(حاقه،7). عقیده ی اصلی و مشترک موافقین این وجه از اعجاز این است که اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن چیزی نیست که به طور تصادفی پدید آمده باشد؛ بلکه از روی حکمت و هدف بوده است و دیگر اینکه درک این وجه از اعجاز برای عموم امکان پذیر است. و از سوی دیگر چون این مباحث به زبان ریاضی و اعداد بیان می‌شود، خلل ناپذیر بوده و جای اختلاف نظر در آن وجود ندارد.

بررسی دیدگاه مخالفین اعجاز عددی

حجّت الاسلام و المسلمین عباس یزدانی، از محقّقین و نویسندگان کشور، از جمله کسانی است که شدیداً با اعجاز عددی قرآن به مخالفت برخاسته و در مقاله ای مفصّل تحت عنوان " اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن" اشکالات متعدّدی نسبت به برخی از کتب و مقالاتی که اعجاز عددی را پذیرفته اند، مطرح می‌کند و با منحرف دانستن این جریان، سعی دارد که اثبات نماید هیچ گونه اعجاز عددی و ریاضی در قرآن وجود ندارد (رضایی: 228). ایشان در پایان مقاله اش، در حیطه ی جمع بندی و نتیجه گیری، نظریه ی اعجاز عددی و ریاضی قرآن را یک جریان انحرافی می‌داند که هیچ خدمتی به نشر فرهنگ قرآنی نکرده است و به دلایلی از جمله عدم رعایت روش واحد در محاسبات، نادرست بودن آمار و ارقام اعلام شده، عدم اثبات اعجاز قرآن با این تناسبها، دستاویز قرار گرفتن این امر برای معتقدان به تحریف قرآن در نتیجه گیری‌های سوء، و نیز عدم اشاره به اعجاز عددی در قرآن و سنّت، نظریه ی اعجاز عددی را به طور کلّی رد می‌کند (همان: 231- 230). آقای معرفت در کتاب علوم قرآنی، پس از طرح نظریه ی رشاد خلیفه، تحت عنوان " استفاده از رايانه درباره ی حروف مقطّعه " در پايان چنین می‌نگارد: «... خلاصه آنقدر تبصره و تقیید در مدّعای خویش آورده که خاصیت قاعده بودن را از بین برده است. بعدها گفته‌های وی مورد سوء ظن قرار گرفت...» (معرفت،1380ﻫ.ش: 285). اما بیشتر مخالفان اعجاز عددی، طرح این نظر را توطئه و نیرنگ بهائیت دانسته و آن را ناشی از تقدّس عدد 19 نزد بهائیت می‌دانند. گفته شده مجمع پژوهشهای اسلامی الازهر مصر، برخلاف کمیته شرعی این دانشگاه، اعجاز عددی قرآن کریم مبنی بر وجود اسلوب ریاضی در قرآن که امر تحریف در این کتاب مقدّس را ناممکن می‌کند، رد کرده است. " دکتر عبدالمعطی بیومی" عضو مجمع پژوهش‌های اسلامی دانشگاه الازهر، با تأکید بر این مطلب که اسلام دین اسرار و رموز نیست، گفت: دین اسلام همواره عقل را مورد خطاب قرار داده و انسان را به تدبّر عقلی فرامی‌خواند. " عبدالرّحمن العدوی " عضو دیگر این مجمع نیز با بی فائده و بی ارزش خواندن اعجاز عددی قرآن نظیر استفاده از چهار عمل ریاضی برای اثبات قداسـت عدد 19 را فاقد شمولیت خواند. آقای مکارم در تفسیر نمونه ذیل تفسیر آیه ی 30سوره ی مدثر، به اعجاز عددی اشاره ای دارد. ایشان پس از عجیب دانستن تقدّس عدد 19 نزد برخی فرَق منحرف بیان می‌دارد: «... و عجیب تر اینکه نویسنده ای که شاید بی ارتباط با تشکیات آنها نباشد، اصرار عجیب و مضحکی دارد که همه چیز قرآن را برهمین اساس نوزده توجیه کند، و در بسیاری از موارد که این عدد دلخواه او با واقعیّـات موجود آیات قرآن هماهنگ نیست به میل خود چیزی کم یا اضافه می‌کند تا بر عـدد 19 و یا مضربهای عدد 19 هماهنگ گردد که صرف وقت به ذکر مطالب آنها و پاسخگویی به آن شاید از قبیل اتلاف وقت باشد » (مکارم: 25/237). برخی از مخالفان چنین اشکال کرده اند که در کتاب و سنّت به این جنبه از اعجاز اشاره ای نشده، بلکه چه بسا از برخی آیات عکس آن را بتوان نتیجه گرفت؛ چنانکه در" داستان اصحاب کهف" می‌بینیم که قرآن پس از بیان داستان آن، اظهار تأسّف می‌کند که چرا مردم به جای درس گرفتن و عبرت از این داستان (ازجمله توجه به معاد)، به حاشیه ی داستان چسبیده و بر سر تعداد افراد این گروه با هم بحث و جدل دارند (جواهری). برخی دیگر نيز چنین بیان کرده اند که: قرآن و روایات، این کتاب آسمانی را نسخه ی پزشک خوانده و آن را داروی دردهای روحی ما شناخته اند و کسی به جای عمل به قرآن، به جستجوی آماری در الفاظ و کلمات قرآن می‌پردازد، شبیه شخص مریضی است که بعد از مراجعت از مطب دکتر، به جای تهیه ی دارو و عمل به نسخه، در گوشه ای بنشیند و به نوشته‌های نسخه چشم بدوزد و ناگهان متوجّه شود خط اول نسخه دقیقاً از 10 کلمه، خط دوم از 9 کلمه، خط سوم از 8 کلمه، خط چهارم از 7 کلمه و خط پنجم از 6 کلمه تشکیل شده است. و تعداد حرف هر خط به ترتیب مضرب صحیحی از اعداد 10، 9، 8، 7، 6، می‌باشند. و یا خط اول نسخه را اگر از سمت چپ بخوانیم به نام و فامیل دکتر می‌رسیم و خط آخر را اگر از سمت چپ بخوانیم به نام و فامیل مریض می‌رسیم. و با کشف این حقایق مشعشع، چنان شگفت زده و خوشحال شده که بیماری خود را از یاد ببرد.

ایرادات وارد بر مصادیق اعجاز عددی

بسیاری از این آمار و ارقام که در تناسب واژگان قرآن یا انطباق آن با عدد 19 از سوی پیروان این نظریه نقل شده در مقام محاسبه صحیح نمی‌باشد. و بر فرض صحّت، در برخی موارد نیازمند توجیهات و تکلّفات فراوانی است که آنها را از حالت قاعده بودن و جنبه ای از اعجاز بودن دور می‌کند. از جمله ایرادات وارد بر این جنبه از اعجاز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد. الف. سوره ی " ناس" که آخرین سوره ی قرآن است، بدون احتساب بسمله 80 حرف است و با احتساب بسمله 99 حرف که در هیچ حالت مضرب 19 نیست. ب. سوره ی "علق " دارای 285 حرف (19× 15) نیست؛ چرا که با قرآن‌های خطّ عثمان طه – که مبنای کار رشاد است – به این رقم نمی‌رسد و با قرآنهای رسم الخطّ ایرانی نیز از این رقم تجاوز کرده و به 288 حرف می‌رسد. ج. در سوره ی " نصر "، جمله ی " وَاستَغفِرهُ " را یک کلمه محسوب نموده با آنکه یک کلمه نبوده و حدّاقل سه کلمه است. و نیز " وَالفَتح " دو کلمه است نه یک کلمه. اگر اشكال گرفته شود که حرف را نباید جداگانه حساب کرد پاسخ می‌گوئیم پس چرا " فی " را یک کلمه جداگانه حساب کرده است؟ د. از آمارهای ارائه شده درباره ی تعداد تکرار کلمات ﴿ بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحیم ﴾ فقط رقم 57 مربوط به واژه ی "رحمن" صحیح است. آن هم مشروط بر اینکه " الرحمن " در بسمله ی سوره ي حمد را حساب كرده امّا در بسمله ی آغاز دیگر سوره‌ها را به حساب نياوريم. آقای یزدانی پس از بیان این مطلب تذکّر می‌دهد برای اینکه عدد مربوط به واژه ی " الله" درست شود، واژه‌های " بالله، تالله و فالله " را حساب کرده اند، امّا " اللّهم " را حساب نکرده اند. همچنين واژه ی "اسم" 22 بار و نیز واژه ی "رحیم " 115 بار در قرآن آمده است كه در هيچ يك از موارد مضرب 19 نيست. ﻫ. اوّلین آیات نازل شده – به قول خودشان – یعنی آیات 1 تا 9 سوره ی " قلم " دارای 40 کلمه است نه 38 کلمه. ز. برداشت رشاد و پیروان او از آیه ی ﴿ عَلَيها تِسعَةَ عَشَر﴾ (مدثر: 30) به نحوی که بیان شده صحیح نیست؛ زیرا اکثر قریب به اتّفاق تفاسیر در ترجمه ی این آیه معتقدند « شمارۀ نگهبانان سقر (دوزخ) 19 نفر یا 19 گروه است » نه اینکه « هرکس اعجاز قرآن را انکار کند سر و کار او با 19 است » ح. این ادّعا که « مجموع تعداد هر حرف از حروف مقطّعه در سوره ای که آن حروف در ابتدای آن واقع شده مضربی از 19 است » پذیرفته نیست؛ چرا که مثلاً حرف "ن" در سوره ی "ن والقلم" 131 مرتبه آمده است نه 133 مرتبه تا مضرب 19 باشد. ط. نسبت حرف "ق" به حروف دیگر، در سوره‌های شمس، قیامت و فلق، از سوره ی "ق" بیشتر است. ی. تعداد تکرار حرف نون در سوره ی " حجر" بیشتر از تکرار آن در سوره ی "ن و القلم" است. ک. در شمارش کلمه ی "یوم" برای رسیدن به نتیجه ی مطلوب (یعنی به عدد 365) گفته اند باید "یوم" را به صورت مفرد درنظر بگیریم و لغاتی چون " ایّام و یَومَین" محسوب نمی‌شوند. امّا چون دوباره به نتیجه نمی‌رسند می‌گویند باید " یَومَئِذٍ، یَومکُم، یَومهم " را از لیست خارج کنیم؛ در حالی که " بِالیَوم و فَالیَوم " محاسبه می‌گردند. ل. در بعضی موارد مشتقات واژه ی مورد نظر را به حساب می‌آورند و در برخی دیگر فقط به آمار مفرد آن واژه بسنده می‌گردد. یا در مواردی فقط بعضی از مشتقات یک واژه محسوب می‌گردد و مابقی محسوب نمی‌شود. م. در شمارش کلمات و حروف، روش واحد و فرمت ثابتی را رعایت نمی‌کند، بلکه در صدد جور کردن نصاب لازمند. ن. اینـگونه طرح و نتیجه گیری از اعجاز عـددی به نحوی که اعجاز عددی را نشان از عدم تحریف می‌دانند، دستاویزی برای معتقدان به تحریف قرآن در مواردی است که این محاسبات به نصاب لازم نمیرسند. و موارد متعدّد دیگر که ذکر تمام آنها از ظرفیت این نوشتار خارج است.

نتیجه

از مطالب گذشته روشن شد که بسیاری از قرآن پژوهان و اندیشمندان اسلامی به بحث و پژوهش در خصوص اعجاز عددی قرآن پرداخته و به نتایجی نایل گشته اند؛ هر چند که برخی از محاسبات آنها خطاآلود بوده و یا با ذوق شخصی همراه بوده است. از جمع بندی این مطالب نتایجی به دست آمد که می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: از سخنان موافقین و مخالفین این وجه از اعجاز چنین بر می‌آید که نظم ریاضی قرآن به صورت موجبه ي جزئیه قابل پذیرش است و این مسئله چیزی نیست که کسی بتواند انکار کند؛ امّا به صورت موجبه ي کلّیه (یعنی در مورد همه ی موارد ادّعا شده) مورد قبول نیست. با توجّه به اینکه نظریه ی اعجاز عددی قرآن مستلزم احاطه ی کامل به عبارات و حروف قرآن و محاسبه ی دقیق است، لذا پذیرش و ردّ قطعی تمام مصادیق کشف شده نیاز به بررسی و استدلال دقیق تر و فراگیرتر و صرف زمان بیشتر دارد که از قرآن پژوهان گرامی ‌انتظار می‌رود بر این امر همّت گمارده و به بررسی همه جانبه ی آن بپردازند. بنابراین انطباق تمام مصادیق و فرضیات یاد شده بر قرآن و یا برعكس، انکار همه چیز و نفی این جنبه از اعجاز پذیرفته نیست. نظم ریاضی قرآن (در همان موارد محدودی که مورد پذیرش است) مطلبی شگفت انگیز درخور توجّه است؛ چراکه بر فردي امّی و درس ناخوانده در طول 23 سال کتابی نازل شده که در عین برخورداری از وجوه اعجاز متعدّد، با نظم ریاضی خاصّی همراه بوده و حاوی فصیح ترین و بلیغ ترین مطالب است. امّا مقایسه ی این کتاب با کتب بشری از بعد اعجاز ریاضی صحیح نمی‌باشد. شاید از دلایل ردّ نظریه ی اعجاز عددی و عدم پذیرش آن از سوی مخالفین، طرح این نظریه توسّط فردی بهائی مذهب (یعنی رشاد خلیفه) باشد که معتقد به تقدّس عدد 19 می‌باشند. امّا صرف تقدّس این عدد نزد بهائیت نمی‌تواند مانع از پژوهش و بررسی در رابطه با عدد 19 و یا اعجاز ریاضی شود؛ یا اینکه پرداختن به آن دلیلی باشد بر تأيید دیدگاه بهائیت. چون هیچگاه استفاده ی غیرصحیح از امری مانع از استفاده ی صحیح دیگران نیست؛ بنابراین پرداختن به یك عدد و ذکر مواردی از آن هیچگاه دلیلی بر قداست آن عدد نبوده و تقدّس اعداد در اسلام جایگاهي ندارد. پس طرح این نظر از سوی رشاد خليفه نمی‌تواند دلیلی بر بُطلان آن باشد. نظم ریاضی و عددی قرآن نمي تواند دلیل بر تحریف یا عدم تحریف آن باشد؛ با توجّه به اینکه این وجه از اعجاز قرآن با زبان اعداد و ریاضی بیان می‌شود، اگر محاسبات به درستی صورت گرفته و مصادیق دقیق با یک روش و فرمت واحد و مطمئن بیان شود، قابل خدشه و مناقشه نبوده و برای همه ی انسان‌ها با هر دین و آئین و زبانی قابل پذیرش است.

منابع

1. قرآن کریم

2. جوادي آملي، عبدالله، تسنيم، جلد1، چاپ اول، قم، اِسراء، 1378

3. حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، چاپ بیستم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383

4. خمینی، روح الله، آداب الصلوه، چاپ چهارم، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1373

5. خویی، سید ابوالقاسم، بیان، ترجمۀ محمد صادق نجمی، هاشم زاده هریسی، جلد1، چاپ نهم، خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، 1375

6. دیدات، احمد، شبکه ي ریاضی قرآن، ترجمۀساسان حبیب وند، چاپ اول، قزوین، طه، 1381

7. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،چاپ اول، رشت، کتاب مبین، 1386

8. سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، چاپ ششم، قم، مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1389

9. سعدی، محمد جواد، « نقش ذوق اعجاز هنری و موسیقایی قرآن »، پژوهشنامه ی علوم و معارف قرآن کریم، شماره 2، بهار 1388

10. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمۀ سید محمد باقر موسوی همدانی، جلد1، چاپ اوّل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363

11. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، جلد 5، چاپ اول، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1414 ﻫ.ق،

12. معرفت، محمد هادی، علوم قرآني، چاپ هشتم، قم، مؤسسۀ فرهنگی تمهید، 1380

13. مؤدب، سید رضا، اعجاز قرآندر نظر اهل بیت عصمت(ع) و بیست نفر از علمای بزرگ اسلام،چاپ اول، قم،احسن الحدیث،1379

14. مکارم شیرازی، ناصر، و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، چاپ بیست و نهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1376

15. www.iqna.ir

16. www.Islahweb.org

17. Javahery.blogfa.Com، نوشته حسن جواهری به نقل از عباس یزدانی

18. www.Quran - and - math.Blogfa.com

19. www.Tebyan.net