اعجاز علمی عبارت تصريف الرياح در قرآن مبين

چکیده

باد (ریح و جمع آن ریاح) یکی از پدیده های جهان خلقت است که در قرآن کریم از آن فراوان یاد شده است. ویژگی تصریف در باب تفعیل برای باد با تعبیر «تصریف الریاح»، یکبار در آیه 164 سوره بقره و بار دیگر در آیه 5 سوره جاثیه آمده است. از مهم ترین ویژگی های باب تفعیل تکثیر، مبالغه و تکرار است. «بازگرداندن» به عنوان معنای اصلی ریشه «صرف» در لغت با تعابیر دقیق تر شامل بازگرداندن چیزی از حالتی به حالت دیگر، تبدیلش به چیز دیگر، یا بازگرداندن شیء از صورتش و یا از حالی به حال دیگر ذکر شده است. یافته های امروز دانش های هوا و اقلیم گویای استعداد بادها به عنوان جریان های هوا برای تغییرات کمی شامل شامل سمت و سرعت و تغییرات کیفی شامل مقادیر دما، نم و اُمگا (حرکت بالاسو) است. اینها معانی یی است که در ظرف تصریف می گنجد ولی اگر قرآن کریم برای بیان ویژگی های باد از ریشه های «دَوَر» و «دَوَل» استفاده کرده بود، فراتر از تغییر کمی جهت به عنوان ویژگی قابل درک باد توسط مردمان عصر نزول قرآن معنایی دیگر برداشت نمی شد. برای نمونه در التبیان فی تفسیر غریب القرآن نیز آمده است «تَصْرِيفِ الرِّياحِ: تحويلها من حال إلى حال جنوبا و شمالا و دبورا و صبا و سائر أجناسها». یافته های امروز علمی نشان می دهد که بادها به عنوان جریان های هوا عمدتا با تاثیر مقادیر متغیر سه نیرو شامل نیروی شيب فشار هوا، نیروی کوریولیس و نيروي اصطكاك دچار تغییر سمت و سرعت شده، بدنبال آن مقادیر نم و دمای آنها به ترتیب با گذر از روی آب ها و خشکی و با گذر از عرض های بالای جغرافیایی به سوی عرض های پایین و وارون آن کم و زیاد می شود و بصورت یک سامانه پیوسته در سه مقیاس محلی، منطقه ای و جهانی تغییرات جوی کوتاه و بلندمدت را باعث می شوند. همچنین همسنگ آمدن نشانه تصریف ریاح در آیات مورد پژوهش با پدیده اختلاف روز و شب و پدیده نزول باران می تواند گویای اهمیت الگوی پیوسته یاد شده بادها باشد که از این اختلاف پاندولی شب و روز تاثیر پذیرفته و با حرکات موجی خود اسباب نزول و صعود و در نتیجه بارش های آسمانی را فراهم می کنند. چنانچه الگوی جهانی بادها با ویژگی تصریف (تغییرات مکرر سمت و حالات آن) نبود، بجز مناطقی ساحلی و کنار آب، سرزمین های پهناور درون خشکی ها که میلیاردها انسان و نیز حیات جانوری و گیاهی عظیمی را در خود جای داده اند؛ بهره ای از آب و در نتیجه حیات نمی یافتند.

کلید واژه ها

قرآن کریم، علوم جو، تصریف، بادها.

مقدمه

هرچند قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت بشر بر آن نیست کتابی علمی در معنای امروزی آن باشد ولی متن آن سرشار از اشارات به آفریده هایی است که پیرامون ما هستند و آسانی و دشواری زندگی ما با آنها پیوند دارد. پیشرفت های امروزی دانش های بشری نشان می دهد که این اشارات بسیار دقیق تر از آن چیزی است که پیش از این پنداشته می شد و مهم تر اینکه بسیاری از این اشارات فراتر از ظرف زمانی عصر نزول قرآن کریم بوده است.

باد (ریح و جمع آن ریاح) یکی از پدیده های جهان خلقت است که در قرآن کریم از آن فراوان یاد شده است و «تصریف» در آیه 164 سوره بقره و همچنین آیه 5 سوره جاثیه به باد نسبت داده شده است. «بازگرداندن» معنای اصلی ریشه «صرف» است که در کاربردهای قرآنی آن نیز این معنا قابل برداشت است. از طرفی قرار گرفتن واژه ای از این ریشه در کنار پدیده ی«باد» ، این پرسش ها را مطرح می کند:

1). تعبیر تصریف بیانگر چه خصوصیات و ویژگی هایی از بادهاست؟

2). آیا براساس مطالعات صورت گرفته روی ریشه صرف، خاصیت بازگردشی بادها، اصلی ترین اشاره این تعبیر قرآنی می تواند باشد؟

صرف در لغت به معنای بازگرداندن چیزی از حالتی به حالت دیگر و تبدیلش به چیز دیگر ( راغب اصفهانی ، 1412ق: 482) و یا بازگرداندن شیء از صورتش (ابن منظور، 1414ق: ج9، 190) آمده است.همچنین دلالت اصلی این ریشه بر بازگرداندن چیزی دانسته شده است( مصطفوی،1360ش: ج6، 231) و این بازگرداندن می تواند به صورت مطلق باشد و یا از حالی به حال دیگر ( قرشی، 1371ش: ج4، 79). علاوه بر بیان معنای ریشه صرف، معنای عبارت تصریف الریاح نیز در برخی از کتب لغت آمده است. تغییر و دگرگونی باد از حالی به حال دیگر (راغب اصفهانی ، 1412ق: 483؛ فراهیدی، 1410ق: ج7، 109 ) و نیز تغییر جهت آن (ابن منظور، 1414ق: ج9، 190) از معانی ذکر شده است.

ویژگی های باب تفعیل

پرداختن به ویژگی های باب تفعیل از آن جهت دارای اهمیت است که تعداد قابل توجهی از موارد استعمال ریشه صرف در قرآن کریم در باب تفعیل است. به ویژه آنکه تصریف نیز چنین وضعیتی دارد. طبق بررسی های انجام گرفته، تکثیر، مبالغه و تکرار سه ویژگی مهم این باب است که در بسیاری از کتب علمای لغت و ادبیات عرب دیده می شود ( برای نمونه: زبیدی، ج 6، 173؛ سیوطی، ج 1، 50).

در این میان ویژگی«تکرار» می تواند بسیار با اهمیت باشد؛ چرا که در پدیده گردش بادها، می توان«تکرار» از شاخصه های مهم این پدیده به شمار آورد.

بررسی ریشه های« صرف » در قرآن

مشتقات ریشه ی «صرف» مجموعا در 29 آیه ی قرآن بکار رفته است. در آیات 164 سوره بقره و همچنین 5 سوره جاثیه، «تصریف الریاح» آمده است که معنای آن موضوع اصلی سخن خواهد بود؛ با این حال جهت آگاهی از کاربرد های این ریشه در قرآن کریم، لازم است این آیات مورد بررسی و تحلیل قرار گیرند تا حوزه معنایی صرف بطور دقیق روشن گردد. از این رو در ادامه به برخی از این آیات خواهیم پرداخت. 1). آیه 152 سوره مبارکه آل عمران : وَ مِنْكُمْ مَنْ يُريدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ . شأن نزول این آیه وقایع جنگ احد است که طی آن پیروزی اولیه مسلمانان به خاطر عدم توجه به رهنمودهای پیامبر اکرم (ص) در ادامه کار ، به شکست تبدیل شد.در مورد عبارت صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ در آخر آیه، خداوند متعال انصراف مسلمين را به خود نسبت می دهد که مفسرین قرآن، وجوهی را برای آن بیان کرده اند (برای نمونه: طبرسی ،1360: ج4، 297). 2). آیه 16 سوره مبارکه انعام : مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْمُبين .

آیه به این مسئله اشاره دارد که خطر عذاب خداوند، متوجّه همه ی انسان هاست و نجات از عذاب الهى، لطف ويژه مى‏طلبد و تنها رحم الهى قهر او را برمى‏گرداند. (قرائتی ،1383: ج3، 221) در واقع در روز قیامت هر كس كه از عذاب خدا درامان باشد و عذاب از او گردانيده شود، معلوم مى‏شود خدا به او رحم كرده است. قابل ذکر است منظور از اين گروه، گناهكارانى هستند كه در اثر توبه و يا شفاعت، عذاب قيامت از آنها برداشته مى‏شود و اين نشانه آن است كه خدا بر آنها رحمت آورده و رسيدن به اين مرحله، خود رستگارى و پيروزى آشكارى است. (جعفری ، ج3، 337) 3). آیه 46 سوره مبارکه انعام : قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلى‏ قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتيكُمْ بِهِ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُون . قرآن کریم به منظور هدایت و راهنمایی انسان از شیوه های گوناگونی استفاده می کند که بیان سرگذشت اقوام گذشته، یادآوری نعمت های الهی از جمله ی آنهاست. نکته قابل توجه، تاکید قرآن به این گوناگونی شیوه هاست که با بررسی آیات می توان این تصریح را در عباراتی چون «نُصَرِّفُ الْآياتِ»، «صَرَّفْنا في‏ هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ »، « صَرَّفْنا في‏ هذَا الْقُرْآنِ لِيَذَّكَّرُوا »، «صَرَّفْنَا الْآياتِ» مشاهده کرد.

در بیان منظور هر یک از عبارات فوق می توان نظرات مشابهی را در کتب تفسیری ملاحظه کرد. مکرر بیان کردن آیات و امثال و گوناگونی آنها، بیان معانی به طرق مختلف - بطوریکه خداوند گاهى آيات و دلائل خود را از نظر مقدمات عقلى، گاهى از لحاظ راغب نمودن، يا ترسانيدن، گاهى به آگاه نمودن از احوال گذشتگان بیان می کند – (نووى جاوى،1417ق: ج1، 319 ؛ قاسمى، 1418ق: ج4،362 ؛ ابن عجيبه،1419ق: ج2، 119 ؛ ابن عاشور، ج6، 106 ؛ اندلسی، 142ق: ج4، 517 ؛ نخجوانى، 1999م: ج1، 219) و همچنین گرداندن آیات و نازل کردن آن تا افق افكار مردم (طباطبایی، 1374: ج7، 131) مواردی هستند که مفسران به آن ها اشاره کرده اند. 4). آیه 146 سوره مبارکه اعراف : سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ الَّذينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ يَرَوْا سَبيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبيلاً وَ إِنْ يَرَوْا سَبيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبيلاً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ كانُوا عَنْها غافِلينَ . طبق این آیه خداوند متعال، عبارت «سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ» را مجازات متکبران در دنیا معرفی می نماید. طبق آنچه در بند سوم مطرح شد می توان تصریف آیات را نعمتی از جانب پروردگار دانست که به وسیله آن موجبات تذکر و دوری از غفلت برای انسان فراهم می گردد. اما در این آیه گویی خداوند متعال متکبران را از این نعمت محروم می سازد . در تبیین عبارت مورد نظر، احتمالاتی بیان شده است. برای نمونه خداوند متعال متکبران را از کسب عزت و احترام به وسیله آیاتش محروم ( طبرسی،1360: ج10،53) و آنان را از ایمان به آیاتش دور می سازد (قرشی، 1377ش: ج3، 506) تا قدرتی برای فهم قرآن نداشته باشند.( تستری،1423ق: ج1، 67) . 5). آیه 127 سوره مبارکه توبه : وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى‏ بَعْضٍ هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ . این آیه بیانگر و صفی از اوصاف منافقان است که چون سوره‏اى نازل مى‏شد و از وضع آنان خبر مى‏داد قهرا چهره هایشان تغییر می کرد و بى آنكه متنبه شوند]از ترس رسوایی[ ازمحضر پیامبر(ص) متفرق مى‏شدند ( قرشی،1377ش : ج3، 338). در این آیه دو فعل از ریشه صرف وجود دارد. اول «انصرفوا» که به عمل منافقان که مجلس پیامبر (ص) را در حال خشم و غضب ترک می کردند و از آنجا روى بر می گردانيدند، اشاره دارد. (ریاضی،1372ش:ج6، 295) و دوم«صَرَفَ اللَّهُ» که اشاره به این دارد که خداوند به جهت بی توجهی منافقین به سخن حق، دلهايشان را از فرا گرفتن و دريافتن آيات خویش و ايمان به آن برمی گرداند.(طباطبایی، 1374ش،ج9،561) 6). آیه 47 سوره مبارکه اعراف: وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ . آیه در وصف اصحاب اعراف است. اینان هنگامیکه نگاهشان به جهنمیان می افتد]از شدت کراهت[ به سرعت نگاه خود را برمی گردانند. همچنین در بیان علت استفاده از تعبير صرفت به صيغه مجهول باید گفت كه چشمهاى آنها بدون اختيار برگردانيده شده، و بعنوان ديدن و نظر نبوده است.(مصطفوی،1380ش: ج8،363) 7). آیه 32 سوره مبارکه یونس : فَذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ 8). آیه 6 سوره مبارکه زمر: خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ يَخْلُقُكُمْ في‏ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ في‏ ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ 9). آیه 69 سوره مبارکه غافر : أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ يُجادِلُونَ في‏ آياتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُونَ .

در سه آیه اخیر سئوال از چرایی بازگردانیده شدن عده ای خاص از حق بسوی باطل است؟ 10). آیه 8 سوره مبارکه هود : وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى‏ أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَيَقُولُنَّ ما يَحْبِسُهُ أَلا يَوْمَ يَأْتيهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ .

این آیه به عذاب خداوند اشاره داردکه هرگاه فرا رسد هیچ احدی را توان دفع آن نیست (حسینی شیرازی،1423ق، ج1، 234). به عبارت دیگر، عذاب الهی هرگز از ]ستمکاران [برنخواهد گشت (طباطبایی، 1374ش: ج10،230) و تغییر و تحویلش نیز غیر ممکن است (سبزواری نجفی،1419ق: ج1،227) 11). آیه 24 سوره مبارکه یوسف(ع): وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى‏ بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصينَ 12). آیه 33 سوره مبارکه یوسف(ع): قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَني‏ إِلَيْهِ وَ إِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلينَ 13). آیه 34 سوره مبارکه یوسف (ع) : فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ . افعال از ریشه صرف در سه آیه اخیر که سه آیه اخیر همگی از آیات سوره مبارکه یوسف می باشند که دربردارنده ی معنای مشابهی اند. برگرداندن و دور کردن بدی و سوء همان معنایی است که باتوجه به آیات می توان فهمید. 14). آیه 43 سوره مبارکه نور : أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجي‏ سَحاباً ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكاماً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فيها مِنْ بَرَدٍ فَيُصيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشاءُ يَكادُ سَنا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ . آیه شریفه در بخش نخست به نعمت باران اشاره می کند و در ادامه به پدیده تگرگ و آثار آن می پردازد. اینکه خداوند است که تگرگ را بر مزارع و درختان فرود می آورد تا آنها را ]به جهت عذاب قوم ستمگر[ ضایع سازد . همچنین تنها اوست که می تواند این عذاب را برگرداند و از مردمان دور سازد. 15). آیه 29 سوره مبارکه احقاف : وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى‏ قَوْمِهِمْ مُنْذِرينَ . این آیه به ايمان آوردن گروهى از طائفه جن به پيامبر اسلام (ص) و كتاب آسمانى ایشان اشاره دارد تا اين حقيقت را بر مشركان مكه بازگو كند كه چگونه طائفه به ظاهر دور افتاده جن، به پيامبرى كه از انس است و از ميان مشرکان برخاسته، ايمان آورده اند. اما اینان هم چنان به مخالفت خود ادامه مى‏دهند. (مکارم شیرازی،1374ش: ج21، 367).

تعبیر «صَرَفْنا إِلَيْكَ» در آیه اشاره به این دارد که خداوند متعال، جنیان را به طرف پیامبر بگرداند و آنان را به سوی ایشان میل داد (حسينى شاه عبدالعظيمى،1363ش: ج12، 90)؛ چرا که جنیان قبل از ظهور اسلام از طریق استراق سمع بر اخبار آسمان گوش می دادند(مکارم شیرازی،1374ش: ج21، 368)، اما با آمدن اسلام خداوند حال سابق آنان را اینچنین دگرگون ساخت.(صادقى تهرانى، 1365: ج27،64) 16). آیه 50 سوره مبارکه فرقان : وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبى‏ أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُوراً . برای تبیین جمله ی صَرَّفْناهُ لازم است تا آیات قبل از آن را متذکر شویم: وَ هُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرَا بَينْ‏َ يَدَىْ رَحْمَتِهِ وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا(48) لِّنُحِْىَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا وَ نُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَمًا وَ أَنَاسىِ‏َّ كَثِيرًا (49). بر اساس این آیات بسیاری از مفسران مرجع ضمیر «هُ» در صَرَّفْناهُ را مَاء یعنی باران دانسته اند (برای نمونه : طوسی ،ج7، 494؛ طبرسی، 1372ش: ج7، 271 ؛ طباطبایی، 1374ش: ج15،314).با این وجود برخی نیز سخن گفتن قرآن (صَرَّفْنا القَول) از پدیده ی نزول باران را بیان داشته اند (زمخشری، 1407ق: ج3، 285) ، همچنین بعضی دیگر«الرِّيَاحَ» را بعنوان مرجع ضمیر «هُ» معرفی کرده اند (رشيدالدين ميبدى،1371ش:ج7،48). اما به نظر می رسد با توجه به سیاق آیات، قول اول قوی تر باشد. لذا با پذیرش این نظر می توان میان بحث آیه اخیر و «تصْريفِ الرِّياح» ارتباط تنگاتنگی مشاهده کرد. از اینرو تلاش خواهد شد با تفصیل بیشتری به نظرات تفسیری مفسران ذیل این آیه بپردازیم.

مقاتل بن سلیمان منظور از صَرَّفْناهُ را اینچنین بیان می کند:« أحيانا مرة بهذا البلد و مرة ببلد آخر» (1423: ج3، 237). طبرسی نیز در تفسیر خود معنایی مشابه با مقاتل اما به شکل تفصیلی تر را ذکر می کند :« صرفنا المطر بينهم يدور في جهات الأرض و قيل قسمناه بينهم يعني المطر فلا يدوم على مكان فيهلك و لا ينقطع عن مكان فيهلك و يزيد لقوم و ينقص لآخرين على حسب المصلح» (1372ش:ج7،271). فابل ذکر است نکات مطرح شده توسط طبرسی در بسیاری از تفاسیر دیگر نیز قابل مشاهد است. برای نمونه در تفاسیری همچون التبيان فى تفسير القرآن (طوسی، ج7، 497) ، المیزان فی تفسیر القرآن(طباطبایی، 1374ش: ج15، 315) ، احسن الحدیث (قرشی،1377ش: ج7، 305) ، منهج الصادقين فى الزام المخالفين (کاشانی،1336ش: ج6، 364) نظر ابن عاشور نیز از آن جهت که توجه خاص به معنای ریشه ی «صرف» دارد، قابل توجه است. وی در در التحرير و التنوير (ج24، 242) اینچنین می نویسد :« و التصريف: التغيير و المراد هنا تغيير أحوال الماء، أي مقاديره و مواقعه»

جمع بندی مطالب نشان می دهد که افعال ریشه صرف به دو شکل کلی در آیات بکار رفته اند:

 همراه با حرف اضافه : 1- حرف اضافه «عن»: در این حالت «صرف عن» به معنای «دفع عن» است. 2- حرف اضافه « إِلَي»: در این حالت «صرف إِلَي» به معنای «اقبل إِلَي» یا «توّجه إِلَي» است.  بدون حرف اضافه - برای این دسته از آیات نیز می توان تقسیم بندی ارائه داد : 1- مجموعه ی «نُصَرِّفُ الْآياتِ» ، «صَرَّفْنا في‏ هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ » ، « صَرَّفْنا في‏ هذَا الْقُرْآنِ لِيَذَّكَّرُوا » ، «صَرَّفْنَا الْآياتِ» . قرآن کریم با استفاده از این عبارات ، بر مکرر و گوناگون بودن شیوه های تبلیغی خود ، آن هم به جهت تذکر و یادآوری انسان تاکید دارد. 2- مجموعه ی «أَنَّى تُصْرَفُونَ / یُصْرَفُونَ». این عبارت سئوال از چرایی بازگردانده شدن عده ای از حق بسوی باطل است. همچنین این تفسیر را می توان برای عبارت « انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ» نیز صادق دانست. 3- تعبیر«صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ».

در این عبارت برگردانده شدن نگاه مدنظر است. در واقع بواسطه این تعبیر ارائه معنایی مدنظر است که هرگز در فعلی همچون « نظر» وجود ندارد. 4- مجموعه «تَصْريفِ الرِّياحِ» و «صَرَّفْناهُ = صَرَّفْنا المَاء».

موضوع سخن در این آیات، پدیده ی باد و باران است که به نظر می رسد، اشتراک ریشه صرف در این دو تعبیر و همچنین ارتباط تنگاتنگ باد و باران در جهان خلقت، بیانگر حقایق قابل توجهی می باشد.

بررسی تفسیری « تصریف الریاح »

در این بخش جهت آگاهی از آراء مفسران، مطالب برگرفته از کتب تفسیری ایشان که ذیل آیه 167 سوره مبارکه بقره آمده است را بیان می کنیم. - مقاتل بن سلیمان در تفسیر خود می نویسد : «َ تَصْرِيفِ الرِّياحِ‏ فى العذاب و الرحمة» (1423: ج1، 154). اما فراء که هم عصر مقاتل است می گوید: «تأتى مرّة جنوبا، و مرّة شمالا، و قبولا، و دبورا. فذلك تصريفها »( ج1،97). همانطور که ملاحظه می شود منظور از تصریف الریاح جهات مختلف باد دانسته شده است. از آنجایی که این نظر بین مفسران بسیار شایع است، به بعضی از آنها اشاره می شود:

جامع البیان فی تفسیر القرآن (طبری، 1412ق:ج2، 39و40) ، احکام القرآن (جصاص،1405: ج1، 129)، مجمع البیان فی تفسیر القران (طبرسی، 1372ش، ج1، 451)، البحر المحیط فی التفسیر (ابوحیان اندلسی، 1420ق: ج2، 81) . - در میان مفسران، گویا برخی اهتمام بیشتری به معنای لغوی تصریف داشته اند و مفاهیمی چون تغییر حال و دگرگونی از صورتی به صورت دیگر که در معنای ریشه صرف وجود دارد را لحاظ کرده اند. برای نمونه زمخشری می نویسد: «وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ في مهابها: قبولا، و دبورا، و جنوبا، و شمالا. و في أحوالها: حارّة، و باردة، و عاصفة، و لينة، و عقما، و لواقح. و قيل تارة بالرحمة، و تارة بالعذاب»(1407: ج1، 210و211) . در التبیان فی تفسیر غریب القرآن نیز آمده است: «تَصْرِيفِ الرِّياحِ: تحويلها من حال إلى حال جنوبا و شمالا و دبورا و صبا و سائر أجناسها» (ابن هائم،1423: ج1، 99). در روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن می خوانیم: «و گردانيدن بادها، گاهى شمال و گاهى جنوب، گاهى صبا و گاهى دبور گاهى نكبا، براى آن تصريف فرمود گفتن گاهى نسيم باشد و گاهى عقيم باشد و گاهى لواقح گاهى ابر آرد و گاهى ببرد، و گاهى باران آرد وگاهى ببرد، گاهى درخت باردار كند و گاهى برگ از او فرود آرد، گاهى رحمت بود گاهى عذاب بود» (ابولفتوح رازی، 1408ق: ج2،272) همانطور که ملاحظه می شود جهات مختلف باد و حالات و تاثیرات گوناگون آن، منظور و معنای تصریف الریاح بیان شده است. نکته قابل توجه، استفاده از واژه ی « گردانیدن » در بیان این معناست که در اکثر تفاسیر فارسی قدیم و جدید قابل مشاهده است. برای نمونه درتفاسیر قرن پنجم همچون تاج التراجم فى تفسير القرآن للاعاجم (اسفراینی: 1375ش: ج1، 176) و تفسیر سورآبادی (سورآبادی،1380ش: ج1، 144)، در تفاسیر قرن ششم همچون كشف الأسرار و عدة الأبرار ( رشیدالدین میبدی، 1371ش: ج1، 434) و همچنین در منهج الصادقين فى الزام المخالفين (کاشانی، 1336ش: ج1، 356) که اثری مربوط به قرن دهم است، این لفظ بکار رفته است. - به عصر حاضر که نزدیک می شویم ملاحظه می گردد مفسران، علاوه بر اشاره به نکات بیان شده در تفاسیر قدیمی، مطالبی را ذیل تفسیر تصریف الریاح می افزایند که گویا از یافته های علمی جدید که پیرامون بادها مطرح شده است ناشی می شود. برای مثال در آلا الرحمن فی تفسیر القرآن آمده که «وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ التي يسمونها استوائية و قطبية و موسمية و تجارية» ( بلاغی نجفی، 1420: ج1، 143و144). ملاحظه می شود به جای استفاده از تعابیری چون جهات شمالی و جنوبی، از استوایی و قطبی استفاده شده است. - در المیزان فی تفسیر القرآن بطور واضح از یافته های علمی جدید در خلال بحث تفسیری خود استفاده می کند. در بخشی از این تفسیر می خوانیم: «تصريف بادها به معناى آن است كه بادها را بوسيله عوامل طبيعى و مختلف از اينطرف به آن طرف بگرداند، مهم‏ترين آن عوامل اين است كه اشعه نور كه از چشمه نور (يعنى آفتاب) بيرون ميشود و در هنگام عبور از هوا بخاطر سرعت بسيار توليد حرارت مى‏كند در نتيجه هوا بخاطر حرارت، حجمش زيادتر و وزنش كمتر ميشود و نميتواند هواى سردى را كه بالاى آن است و يا مجاور آن قرار دارد، بدوش بكشد، لا جرم هواى سرد داخل در هواى گرم شده بشدت آن را كنار مى‏زند و هواى گرم قهرا بر خلاف جريان هواى سرد بحركت در مى‏آيد و اين جريان همان است كه ما نامش را باد مى‏گذاريم» (طباطبایی، 1374: ج1، 609 و 610). - اما در میان تفاسیر جدید، تفسیری که بیشترین اشارات را به مسئله حرکت گردشی باد دارد احسن الحدیث است. در این تفسیر معنای تصریف الریاح اینچنین بیان شده است :«وزش باد بطور دائره است، هواى سطح دريا از پائين وارد خشكى و هواى خشكى از بالا وارد دريا مى‏شود، كلمه تصريف كه به معنى گرداندن است ظاهرا اين عنايت را دارد. گذشتگان وزش باد را افقى دانسته‏اند» ( قرشی، 1377: ج1، 299).

گذری بر شناخت بشر از ويژگي‌هاي باد در گذشته

هرودوت (480 پيش از ميلاد) خاطر نشان مي كند باد از مكان هاي سرد به سمت مكان هاي گرم مي وزد (نظري؛ 1374: 11). تصاويري كه از منابع كهن يوناني بجاي مانده (گاربر؛ 2008: 18) وزش بادها را بوسيله خداياني در خط مستقيم نشان مي دهد. از منابع يونان قديم اسامي مختلفي براي بادها از سمت هاي مختلف ذكر شده است (شكل 1).

شكل 1 – نام خدايان يوناني فرستنده بادهاي هشتگانه بر مبناي سمت آنها مآخذ: Aristotle. 350 B. C. E. و theoi.com/Titan/Anemoi.html

ارسطو در كتاب «هواشناسي» خود چشمه و خاستگاه بادها را بالاي آسمان مي‌داند. وي در مقياس كلي و در سخن از انقلاب آسمان Heaven revolution نتيجه گرفته است كه هوا به دليل حركت پيرامون زمين، بر آب‌ها متراكم نمي‌شود. در بخش 13 كتاب نيز ابر را نتيجه تراكم هوا دانسته ولي ظاهرا اطلاعي از تشكيل ابرها در پايين ترين لايه جو يعني پوش سپهر نداشته است .(Aristotle. 350 B. C. E.) گواينكه ارسطو در كتاب هواشناسي خود جدا بحث‌هاي مفصلي كه از ويژگي هاي بادهاي گرم و سرد و خشك و مرطوب با جهات مختلف كرده است، حتي سعي دارد ارتباط مستقيم ميان زمين لرزه و باد برقرار كند ولي با بررسي اين كتاب، توضيحي هر چند كوتاه از الگوي گردشي و چرخه‌اي بودن باد مشاهده نشد.

نظري (1374: 4) بر آن است كه ملاحان سده هشتم و قبل از ميلاد يونان بجز رجوع به بادها و گونه هاي آب‌وهوايي همراه آنها، طريقي براي شناسايي جهات جغرافيايي در دريا در اختيار نداشتند. وي به چهار باد بورياس، اروس، نوتوس و زفيروس اشاره مي‌كند. شكل 1 نام هشت خداي موكل باد را از هشت جهت نشان مي دهد. اسامي (شكل 1) و تصاوير (شكل 2)، پندار وزش مستقيم بادها را در ميان يونانيان قوت مي‌بخشد.

شكل 2 - خدايان فرستنده باد در هواشناسي يونان باستان ماخذ: (گاربر؛ 2008: 18) www.roebuckclasses.com

تعريف باد به عنوان حركت هوا در سال 570 پيش از ميلاد توسط آناكسيماندر (هورس ماير؛ 2005) قابل توجه و نيز آراي تئوفراستوس (330 پيش از ميلاد) در كتابش با عنوان «نخستين پيش بيني دستي هوا» در زمينه نشانه‌هاي نيرو و سمت باد (هورس ماير؛ 2005) قابل تحقيق است. گواينكه بلخي (921) نخستين اتلس اقليمي جهان را در كتابي با عنوان كتاب‌الاشكال تهيه نمود و مقدسي در سال 985 تقسيم بندي جديدي از جهان در 14 منطقه آب‌وهوايي ارايه داد (نظري؛ 1374: 36)؛ با اين همه گفته مي شود كه استفاده از نقشه براي بيان تفاوت‌هاي آب‌وهوايي در سده نوزده توسط فون هامبولت آغاز شد. وي با استفاده از نقشه همدماهاي نيمكره شمالي اين كار را انجام داد. فون باخ نيز در سال 1828 اعلام كرد بادها، هواهاي مختلف را پديد مي‌آورند ولي مهم‌ترين كشف آب‌وهواشناسي در دهه‌هاي 1930 و 1940 توسط رزباي انجام شد. وي با طرح اصل ثابت بودن چرخندگي مطلق توده هوا در سير حركت، مدل موج‌ها را ارايه داد. بعدها اين موج‌ها با امواج رزباي شهرت يافتند و مفهوم رودباد از آنها استخراج شد و گردش عمومي جو توسط اين محققان ارايه گرديد (كاوياني و عليجاني؛ 1371: 6).

مبانی گردش هوا

تابش موازی پرتوهای خورشید بر سطح غیر مستوی زمین مازاد انرژی در مناطق حاره و کمبود در مناطق قطبی ایجاد می کند. با گرم شدن و در نتيجه انبساط هوا در سرزمين داراي مازاد انرژي، فشار هوا کم می شود و بر عکس با سرد شدن و در نتيجه انقباض هوا در سرزمين داراي کمبود انرژی فشار هوا افزایش می یابد و مقدمات جابجايي هوا از منطقه فشار زياد به منطقه فشار كم و سپس تغییرات سمت و سرعت باد فراهم می شود. اگر حرکت گردشی بادها Atmospheric circulation از مناطق مازاد استوا بسوی مناطق کمبود یعنی قطب ها نبود، اختلاف دما دایما افزایش می یافت. باد در زبان علم امروز، حرکت نسبی هوا در سطح زمین (گوديه؛ 1998: 476) و يا حركت عموماً افقی هوا (مک لوین؛ 1992: 480) در تراز زمين و در ترازهای بالاتر جو تعريف می شود (خدابخش؛ 1388: 65) كه بنابه قول ويليام كار (1999: 7) گرما و سرما را توزيع مي‌كند.

تغييرات سمت و سرعت باد و نیروهای موثر بر آن

مجموعه نیروهای موثر بر سمت و سرعت بادها از قرار زیر هستند: 1. نیروی شيب فشار Pressure gradient force : این نيرو حاصل اختلاف فشار ميان دو سرزمين به عنوان نخستین عامل حرکت هوا (استرالر؛ 1992: 72) یعنی پیدایش باد است. شیب فشار Pressure gradient نشان دهنده میزان فشار هوا در یک فاصله مشخص است. شیب فشار باعث نیرویی به نام نیروی شيب فشار يا نيروي گراديان فشار می شود (خدابخش؛ 1388: 63). هر چه همفشارها بهم نزدیک تر باشند، گرادیان فشار و در نتیجه نیروی گرادیان فشار بیشتر مي‌شود و باد قاعدتا شدیدتر می وزد ولی اگر باد تنها از نیروی گرادیان فشار هوا اثر می پذیرفت همواره و بدون انحراف، شاهد وزش باد از مراکز پرفشار به سوی مراکز کم فشار بودیم. از این رو نیروی دیگری مطرح می شود که ناشی از چرخش زمین است. 2. نیروی کوریولیس Coriolis force : نیروي كوريوليس در سال 1985 توسط گاسپار كوريوليس كشف شد (هورس ماير؛ 2005). اين نيرو با نام نیروی ظاهری کوریولیس باعث می شود از دید ناظری که روی زمین قرار دارد به نظر برسد، هر جسم متحرک از مسیر خود در نيمكره شمالي به سمت راست و در نيمكره جنوبي به سمت چپ منحرف می شود. در اثر اين نيرو بادها در تمام سرزمين‌ها داراي انحراف و در حقيقت گردش خواهند بو (شكل 3).

شكل 3- انحراف بادها در سطح دو نیمکره با اثر نيروي كوريوليس ماخذ: (استرالر و استرالر؛ 1999: 74)

محاسبه نيروي كوريوليس بر پايه فرمول زير است:

  Coriolis force=2ΩVsinφ

در این فرمول امگا () سرعت زاویه ای زمین و ثابت است،  تندی باد است و فی () عرض جغرافیایی است. در استوا : = 0  φ=0  sin φ در قطب : φ=90  sin φ =1 بر پايه فرمول فوق، اثر نیروی کوریولیس بسته به عرض های جغرافیایی تغییر می کند. میزان اثر نیروی کوریولیس بر سمت باد از خط استوا با مقدار صفر آغاز می شود و تا قطب به حداکثر خود يعني 1 مي‌رسد (آرنس؛ 1391: 263). هر چند نيروي كوريوليس تنها بر سمت باد اثر مي‌گذارد نه بر سرعت آن ولي با افزایش فاصله جريان هوا از سطح زمین، گردش يا انحراف باد كامل شده، با نزديك شدن ميزان نيروي اصطكاك به صفر سرعت باد نيز بیشتر می شود (خدابخش؛ 1388: 67). شكل (4)، جزييات بيشتري را نشان مي‌دهد.

شكل 4- نمایش حرکت هوا با تاثیر نیورهای گرادیان فشار و کوریولیس ماخذ: (خدابخش؛ 1388: 64)

باد با دو ويژگي سرعت و سمت مشخص مي شود كه هر دو در سطحي افقي مطرح اند. سرعت بر حسب گره يا متر بر ثانيه است. تغيير سمت باد در جهت گردش عقربه هاي ساعت را Veering و بر خلاف آن را Backing گويند. اندازه گيري حركت هوا در جهت عمود بر سطح يعني حركات نزولي و صعودي هوا بسيار دشوار است چراكه سرعت حركت عمودي هوا بسيار كم و در حد سانتي‌متر بر ثانيه (cm/s-1) ولي سرعت حركت افقي متر بر ثانيه (m/s-1) است. اندازه گيري درست سرعت حركات عمودي هوا يكي از آرزوهاي ديرينه نظريه پردازان و هواشناسان براي پيش بيني است كه تاكنون به نتيجه نرسيده است (گوديه؛ 1988: 99). نيروي كوريوليس در بادهاي با مقياس كوچك و به اصطلاح محلي مانند نسيم دريا – خشكي و باد كوه – دشت اثر نمي‌كند.

3. نيروي اصطكاك Frictional force: با در نظر گرفتن انطباق لايه‌لايه هوا بر هم، هنگاميكه لايه يا جرياني از هوا بخواهد حركت آغاز كند، مالش يا اصطكاك سطح بالايي لايه زيرين و سطح پاييني لايه بالايي، بسته به چگالي اين دو، نيرويي بازدانده و درست در جهت خلاف سمت حركت ايجاد خواهد كرد كه به نيروي اصطكاك موسوم است. نيروي اصطكاك با توجه به رقيقتر تر شدن لايه هاي هوا از سطح درياي آزاد به طرف بالا كاهش مي‌يابد و در مرز لايه مرزي يا لايه اصطكاك به صفر نزديك مي‌شود.

اكنون، معادله حركت جريان هوا در سطح افقي (محور x ها) بر پايه سه نيروي معرفي شده به صورت زير است:

در اين معادله جمله سمت يكم شتاب، جمله دوم نيرو گراديان فشار، جمله سوم نيروي كوريوليس و جمله چهارم نيروي اصطكاك است.

در اين معادله نيروي اصطكاك در وزش بادهاي سطح زمين نقش مهمي دارد. اگر در ميان سه نيروي تعيين كننده، نيروي كوريوليس بچربد، نيروي گراديان فشار هم بوسيله كوريوليس تعديل خواهد شد و باد با عنوان ژئوستروفيك Geostrophic winds در امتداد منحني‌هاي همفشار خواهد وزيد. در حالت دوم اگر با نقصان نيروي كوريوليس و نيروي اصطكاك، نيروي گراديان فشار بچربد؛ بادهاي يولرين Eulerian winds شكل خواهند گرفت. در حالت سوم اگر نيروي اصطكاك بر دو نيروي ديگر بچربد؛ اصطكاك، گراديان فشار را تعديل خواهد كرد و باد آنتي تريپيك Antitripic wind خواهد وزيد. با افزايش ارتفاع از سطح زمين، بر سرعت و انحراف راستگرد (Veering) باد افزوده مي‌شود تا اينكه به بيشينه انحراف در مرز لايه اصطكاك يا لايه مرزي با عنوان باد زمينگرد برسد.

اهميت حركت هوا

اهميت كار هواشناسان زماني بهتر درك مي شود كه ما نقش اساسي حركات پيچيده هوا را در پويايي جو درك كنيم. براستي هر آنچه ما به عنوان هوا و آب‌وهوا لمس مي‌كنيم از حركت هوا سرچشمه مي‌گيرد، گو اينكه در مقياس هاي متفاوتي است.  بارش نتيجه فرايندهاي ميكروفيزيكي ابرهاست كه حركات هوا درون ابرها آن را باعث شده است.  خورشيد بر سطح زمين زماني مي تابد كه ابر نباشد و ابرها نتيجه تراكم بخار آبي هستند كه حركت بالارونده هوا آن را به سطح تراكم رسانده است.  تبخير نيازمند حركت هوا و زدودن مولكول هاي هوا از سطح آب است.  نم تا اندازه اي با آميختن هواي گرم و سرد تعريف مي شود كه نتيجه فرارفت يا وزش آنها در يك سرزمين با تاثيرپذيري از ميزان تابش است. از اين رو، روشن است اگر ما حركت هوا را تحليل كنيم، بنيادي‌ترين مساله هواشناسي را تحقيق كرده ايم و در حقيقت هدف هواشناسي ديناميك همين است.

شکل های باد

بادها را در مجموع مي‌توان در سه شكل مطرح كرد: • باد محلی : بادهای محلی بر اثر تغييرات روزانه فشار پديد مي‌آيند (كاوياني و عليجاني؛ 1371: 147) معمولا در سطح زمین می وزند. اثر ناهمواری ها در نتیجه نیروی اصطکاک در سمت و گردش بادهای محلی زیاد است. برخی بادهای محلی كه در ساعات مشخصي مانند نسیم کوه Catabatic winds و باد دشت Anabatic winds از شکل دره ها پیروی می کنن (شكل 5).

شکل 5- باد محلی کوه (سمت راست) و دشت (سمت چپ) ماخذ: (کاویانی؛ 1380)

• بادهای منطقه ای: اين بادها در اثر تغييرات درازمدت فشار در مقياس ماه و فصل پديد مي‌آيند. بادهاي منطقه اي در بيشتر موارد عامل ديناميكي دارند. سمت بادهای منطقه ای با توجه به جغرافیایی بیشتری که در برمی گیرند هم از نیروی اصطکاک اثر می پذیرد و هم نیروی گرادیان فشار. یکی از نمونه های این بادها بادهای 120 روزه سیستان است. • بادهای سیاره ای : بادهاي سياره اي گردش عمومي جو را شكل مي‌‌دهند و از اين طريق تغييرات محلي و منطقه اي را كنترل مي كنند. گردش عمومي جو باعث حركت هوا در سه جهت مداري، نصف‌النهاري و عمودي است (شكل 6).

شكل 6– مدل پالمن-نيوتن (گردش عمومي جو) ماخذ: Bryant; 1997: 38

بادهاي سياره‌اي در ارتفاعات بالاتر جوِ مناطق برون حاره يعني در مرز لايه اصطكاك كه تاثيرات نیروی اصطکاک به حداقل رسيده و نيروي كوريوليس با نيروي گراديان فشار به تعادل رسيده است (ماركفسكي و ريچاردسن؛ 2010: 18)؛ بيشترين ميزان انحراف را پيدا كرده؛ موازی منحنی ها هم فشار، سریع تر می وزند. در اين حالت به بادهای زمینگرد Geostrophic موسومند (شكل 7).

شكل 7– انحراف باد با غلبه نيروي كوريوليس بر دو نيروي گراديان فشار و اصطكاك در لايه هاي بالاي جو و پيدايش باد زمينگرد

• هر گاه در این حالت سرعت آنها فراتر از 30 متر بر ثانیه شود، رودباد Jet-stream نام مي‌گيرند. رودبادها با توجه به مقیاس سیاره ای که دارند، بطور میانگین در نیمکره شمالی دارای پیچ و تاب های عظیم یا در اصطلاح موج هستند (شكل 8). هر گردش یا انحراف آنها به سمت عرض های جغرافیایی و ارتفاعات پایین جو باعث حاکمیت شرایط هوای سرد و معمولا خشک گاه تا دهها روز و هر گردش یا انحراف آنها به سمت عرض های جغرافیایی و ارتفاعات بالا باعث حاکمیت شرایط هوای گرم و معمولا همراه با بارندگی می شود. در مناطق برون حاره این انحراف ها یا موج ها را بسته به نوع ناوه (Trough))، پشته (Ridge)) و چرخه های بسته کندرو یا سردچال (Cold pool)) می نامند. این انحراف برای بادهای مناطق استوایی به عنوان موج های شرقی (Eastern waves)) شناخته می شود.

شکل 8– گردش بادهای سياره اي (رودبادها) حول قطب شمال با اثر نیروهای منحرف کننده ماخذ: (بوشر؛ 1373)

تغييرات دما و نم هوا در پي وزش

از جمله تغيير حالات و دگرگوني هايي كه در توده هاي هوا هنگام وزش رخ مي دهد تعديل توده هوا Air mass justification است. توده هاي هوا ضمن دور شدن از خاستگاه خود بتدريج ويژگي هاي نخستين خود را از دست داده، ويژگي هاي جديدي مي پذيرند و به نوعي دچار تحول يا دگرگوني مي شوند.  يكي از مهم ترين تعديل هاي هوا ميان جنوب سيبري در روسيه و سرزمين شانگهاي در چين خاوري رخ مي دهد. در اين تعديل هواي سرد و خشك از پرفشار سرد سيبيري با حركتي بدوا خاورسو روي دريا زرد مي خزد و از زير كسب رطوبت و گرما كرده،به سوي كمفشار شانگهاي منحرف مي شود و آنجا ابرزايي و بارندگي مي كند.

شكل 9. تعديل يوده هوا روي درياي چين ماخذ: براتي؛ 1386: 36

 نمونه ديگر از اين تغيير حالت ميان سرزمين سيبري و سواحل جنوبي درياي خزر طي پاييز رخ مي دهد. توده هاي هواي سرد و خشك سيبري پس از گذر از روي درياي مازندران كه در پاييز نسبت به خشكي هاي پيرامون گرم تر است، تعديل شده با رسيدن نزديك سواحل گيلان، شروع به ابرزايي و بارش مي كند.

شكل 10. تعديل هواي سرد و خشك سيبري روي درياي خزر براتي و عاشوري؛ 1386: 63

نتیجه گیری

بر پایه یافته های تحقیق، نکات علمی زیر مطرح گردید: 1). مشخص گردید معنا کردن چرخش برای واژه تصریف نارساست و چنانچه مراد قرآن از تصریف صرفا چرخش بادها بود می توانست از ریشه های مناسب تری مانند «دَوَلَ» و «دَوَرَ» به معنای دور زدن و چرخیدن استفاده کند. از این رو برای واژه «تصریف» معنای بازگردش رساتر است. از آنجا که معنای بازگرداندن در ریشه «صرف» مسلم است، این مفهوم مرتبط با تصریف الریاح می تواند دو خصوصیت باد شامل حالات باد )سرعت، دما، میزان رطوبت( و مسیر حرکت باد را اشاره کند. همچنین برای سازوکار بادها در مقیاس های محلی، منطقه و جهانی، ویژگی تکرار شناخته شده است که کاربرد ریشه صرف در باب تفعیل را بلیغ و شگفت انگیز می نماید. 2). بازگردش مورد اشاره در بند پیشین در مورد«تصریف الریاح» بنا به نظر مفسران وجوه مختلف تبدیل از حالتی به حالت دیگر و تبدیلش به چیز دیگر و نیز برگشتن و انحراف از سمت و جهتی را شامل است. بدیهی است که غالب مفسران – به جز معدود مفسران عصر حاضر- از حقایق علمی کشف شده ی قرن اخیر بی اطلاع باشند و لذا نتوانسته اند مفهوم بازگرداندن را به جز در آنچه که بیان شد توجیه نمایند ولی امروز با توجه به یافته های علمی جدید، از مفهوم بازگرداندن در عبارت تصریف الریاح می توان «گردش باد» را مطابق با این یافته ها استنباط کرد.

کمترین استفاده ای که از مفهوم گردش بادها بدست می آید، می تواند تصوير کرویت زمین در ذهن باشد. چراكه با نادیده گرفتن تمام یافته های امروز دانش هواشناسی یعنی بدون انحراف بادها از عرض جغرافیایی؛ ساده ترین شکل حرکت باد، حرکت آن بدور کره زمین براي نمونه در نيمكره شمالي است. در اینصورت هرچند از دید یک ناظر در سطح کره زمین حرکت باد در خط مستقیم به نظر می آید ولی در مقیاس کره زمین و یا از دید ناظر از نقطه سرسوی قطبی Zenit ، حرکت دایره ای است (شكل 9).

شکل 9– گردش بادها حول قطب شمال در حالت فرضی بدون انحراف از مدار

3). ارسطو براي بادها خاستگاه و چشمه‌هايي از بالاي جو قايل بود. تصاوير رسم شده از خداياني كه مشغول فوت كردن از بالاي جو در هشت سمت كره زمين هستند نيز نشان‌دهنده اين پندار كهن است. از اين هشت چشمه، سه مورد آن در سمت برآمدن آفتاب شامل نقطه‌هاي طلوع خورشيد در انقلاب تابستاني، اعتدالين و انقلاب زمستاني و سه مورد آن در سمت فرو شدن آفتاب شامل نقطه‌هاي غروب خورشيد در سه زمان ياد شده بوده؛ دو مورد ديگر در شمال و جنوب واقع مي شوند. بر خلاف پندار ياد شده، در سامانه گردشي شناخته شده و امروزي براي بادهاي سياره اي، عوامل تشديد و سمت دهي به باد مطرح اند نه چشمه هاي زاينده باد. به سخن ديگر سامانه گردشي بادهاي كره زمين را مي‌توان مانند چرخ‌دنده‌اي بزرگ در نظر گرفت كه درون آن چرخ‌دنده‌هاي كوچك تر و مرتبط در حال گردش‌اند و نقطه آغازي براي اين مسيرهاي پيوسته مطرح نيست. 4). همسنگ آمدن نشانه تصریف ریاح با اختلاف روز و شب و نزول باران در آیات قرآن می تواند گویای اهمیت الگوی سیستمی بادهایی باشد که از این اختلاف پاندولی شب و روز تاثیر پذیرفته و با حرکات موجی خود اسباب نزول و صعود و در نتیجه بارش های آسمانی را فراهم می کنند. چنانچه الگوی جهانی بادها با ویژگی تغییرات مکرر سمت و حالات آن نبود، بجز مناطقی ساحلی و کنار آب، سرزمین های پهناور درون خشکی ها که میلیاردها انسان و نیز حیات جانوری و گیاهی عظیمی را در خود جای داده اند؛ بهره ای از آب و در نتیجه حیات نمی یافتند. تحليل بادها به عنوان يك سيستم یکپارچه در كل كره زمين، نظم وزش آنها را اعم از محلي، منطقه اي و سياره اي بخوبي توجيه مي‌كند. اين درحالي است در زمان هاي پيش بدليل عدم اطلاع از معادلات ترموديناميك حاكم بر شكل‌گيري حركات كلي و جزيي جو، اين باور مطرح مي‌‌شد (ارسطو؛ 350 پيش از ميلاد: 48) كه غلبه يافتن يك باد بر باد ديگر باعث توقف آن مي شود.

منابع

• آرنس، دونالد؛ 1391؛ هواشناسی نوین- مقدمه ای بر هوا، اقلیم و محیط؛ تهران؛ نشر آییژ.

• ابن عجيبه، احمد بن محمد،1419ق، البحر المديد فى تفسير القرآن المجيد، قاهره: نشر دکتر حسن عباس زکی

• ابن هائم، شهاب الدین احمدبن محمد، 1423ق، التبیان فی تفسیر غریب القرآن، بیروت: نشر دارالغرب الاسلامی .

• ابن‌عاشور، محمدبن‌طاهر، بی تا؛ التحرير و التنوير، بیروت: نشر موسسه التاریخ

• ابن‌منظور، محمدبن‌مكرم، 1414ق، لسان العرب، چ3، بيروت: نشر دار صادر.

• ابولفتوح رازی، حسین بن علی، 1408ق، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفریاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: نشر آستان قدس رضوی

• اسفرائنی، ابوالمظفر شاهفوربن طاهر، 1375ش، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، تحقیق نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، تهران: نشر علمی و فرهنگی .

• اندلسی، ابوحیان محمدبن یوسف، 1420ق، البحرالمحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت: نشر دارالفکر

• براتی، غلامرضا؛ 1386؛ پدیده های جوی غالب در مناطق حاره و جنب حاره؛ کرمانشاه؛ نشر دانشگاه رازی.

• براتي، غلامرضا؛ عاشوري، فاطمه؛ 186؛ طراحي الگوهاي همديد شديدترين بادهاي كرانه‌هاي جنوبي درياي خزر ـ سال‌هاي 1366 تا 1368، مجله پژوهش‌هاي جغرافيايي؛ 62، صص 67-80.

• بلاغی نجفی، محمدجواد،1420ق، آلاالرحمن فی تفسیرالقرآن، تحقیق واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت، قم: نشر بنیاد بعثت .

• بلخی، مقاتل بن سلیمان،1423ق، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: نشر داراحیاءالتراث .

• بوشر، كيت ؛ 1373؛ آب و هواي كره زمين ، منطقه برون حاره ؛ جلد دوم ؛ ترجمه بهلول عليجاني ؛ تهران ؛ نشر جهاد دانشگاهي.

• تسترى، ابومحمد سهل بن عبدالله، 1423ق، تفسیر التستری، بیروت: نشر دارالکتب العلمیه

• جصاص، احمد بن علی، 1405ق، احکام القرآن، تحقیق محمدصادق قمحاوی، بیروت: نشر داراحیاءالتراث .

• جعفری، یعقوب، 1377ش، تفسیر کوثر، قم : نشر هجرت

• حسينى شاه عبدالعظيمى، حسين بن احمد،1363ش، اثنا عشری، تهران: نشر میقات

• حسینی شیرازی، سید محمد، 1423ق، تبیین القرآن، بیروت: نشر دارالعلوم

• خدابخش، حسن؛ 1388؛ هواشناسی عمومی؛ تهران؛ نشر رجا.

• راغب‌اصفهانى، حسين‌بن‌محمد، 1412ق، المفردات في غريب القرآن، چ1، بيروت: دارالعلم، دمشق: نشر الدار الشاميه.

• رشیدالدین میبدی، احمدبن ابی سعد، 1371ش، کشف الاسرار و عده الابرار، تحقیق علی اصغر حکمت، تهران: نشر امیرکبیر .

• ریاضی، حشمت الله،1372ش، ترجمه بيان السعادة فى مقامات العبادة، تهران : نشر دانشگاه پيام‏نور

• زمخشری، محمد، 1407ق، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت: نشر دارالکتاب العربی .

• سبزوارى نجفى، محمد بن حبيب الله،1419ق، ارشادالاذهان، بیروت: نشر دارالتعارف للمطبوعات

• سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، 1380ش، تفسیر سورآبادی، تحقیق علی اکبر سعیدی سیرجانی،تهران: نشر فرهنگ نشرنو .

• سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر،1427ق، همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، بیروت: نشر دارالکتب العلمیه

• صادقی تهرانی، محمد، 1365ش، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم : نشر فرهنگ اسلامی

• طباطبايى، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان فى تفسير القرآن، چ5، قم: نشر جامعه‌ى مدرسين حوزه علميه قم.

• طبرسى، فضل‌بن‌حسن، 1372ش، مجمع البيان فى تفسير القرآن، چ3، تهران: نشر ناصرخسرو.

• طبری، ابوجعفر محمدبن جریر، 1412 ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: نشر دارالمعرفه .

• عليجاني، بهلول؛ محمدرضا، كاوياني؛ 1371؛ مباني آب‌وهواشناسي؛ تهران؛ نشر سمت.

• فراء، ابوزکریا عیسی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق احمد یوسف نجاتی و محمد علی نجار و عبدالفتاح اسماعیل شعبی، مصر: نشر دارالمصدیه للتالیف و الترجمه .

• فراهيدى، خليل‌بن‌احمد، 1410ق، كتاب العين، چ2، قم: نشر هجرت.

• قاسمى، محمد جمال الدين، 1418ق، محاسن التاويل، بیروت: نشر دارالکتب العلمیه

• قرائتی، محسن، 1383ش، تفسیر نور، تهران: نشر مركز فرهنگى درسهايى از قرآن

• قرشی، سیدعلی اکبر، 1377ش، احسن الحدیث، تهران: نشر بعثت

• قرشى، سيدعلى‌اكبر، 1371ش، قاموس قرآن، چ6، تهران: دار الكتب الإسلامية.

• کاشانی، ملافتح الله، 1373ش، خلاصه المنهج، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران: نشر اسلامیه .

• كاوياني، محمدرضا‌؛ 1380؛ ميكروكليماتولوژي؛ تهران؛ نشر سمت.

• مرتضی زبیدی، محمدبن محمد، 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس،بیروت:نشر دارالفکر

• مصطفوى، حسن، 1360ش، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران: نشر كتاب.

• مصطفوی، حسن،1380ش، تفسیر روشن، تهران : نشر كتاب

• مکارم شیرازی، ناصر، 1374ش، تفسیر نمونه، تهران: نشر - - - .

• نخجوانى، نعمت الله بن محمود، 1999م، الفواتح الالهيه و المفاتح الغيبيه، مصر: نشر دار رکابی.

• نظري، علي اصغر؛ 1374؛ تاريخ علم جغرافيا؛ تاريخ علم جغرافيا؛ تهران؛ نشر پيام نور.

• نووى جاوى، محمد بن عمر، 1417ق، مراح لبيد لكشف معنى القرآن المجيد، بیروت: نشر دارالکتب العلمیه

• Aristotle. 350. B. C. E. Meteorology. Book II, Part6. Translated by E. W. Webster. (http://classics.mit.edu//Aristotle/meteorology.html).

• Bryant E. 1997. Climate Process and Change. Cambridge University Press.

• Garber, James J. 2008. Harmony in healing: The theoretical basis of ancient and medieval medicine. New Brunswick. USA.

• Goudie, A. 1988. Encyclopaedic Dictionary of Physical Geography ; 3th dition ; Pub.:MC.Hill.

• Horstmeyer, S. L. 2005. An outline of the history of meteorology. GEO165-Meteorology. College of Mt. Saint Joseph.

• Markowski, P. Richardson, Y. 2010. Mesoscale Meteorology in Midlatitudes. Barcelona. John Wiley and Sons Press.

• McIlveen, R. 1992. Fundamentals of Weather and Climate; London; Chapman & Hall Press.

• Strahler, A. H. Strahler. A. N. 1992. Moddern Physical Geography. Fourth Edition John Wiley & Sons INC Press.

• William, C. M. 1999. Introduction to Weather Predicting Simplified. USA, McGraw-Hill Press.

• http://www.theoi.com/Titan/Anemoi.html