تبیین نقش قرآن کریم در دستیابی به سلامت روانی و اجتماعی (مطالعه موردی: مقایسه میان نسلی بین زنان ۱۵ تا ۵۰ سال شهر تبریز)
چکیده
قرآن کریم کتاب هدایت است و آموزه هایش را به عنوان یک مجموعه راه کار و درمان های صحیح و قطعی و یقینی در حیطه روانشناسی و اجتماعی بیان میکند تا افراد با عمل به آن دستورات از هر نوع آسیبی مصون بمانند، از این رو این پژوهش با هدف تبيين نقش قرآن کریم در دستیابی به سلامت روانی و اجتماعی انجام پذیرفته است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی_مقطعی است. جامعه آماری شامل کلیه زنان شهر تبریز بازه سنی "۱۵ تا ۵۰" سال در سال ۱۴۰۰ می باشد که ۳۰۰ نفر زن بر اساس فرمول کوکران و به وسیله نمونه گیری تصادفی_ساده انتخاب گشته است. همچنین این تحقیق میان نسلی بوده و بین سه نسل نوجوان، جوان و میانسال به انجام رسیده است. ابزار پژوهش عبارت است از: پرسشنامه استاندارد انس با قرآن، پرسشنامه استاندارد سنجش سلامت روان(GHQ28)، پرسشنامه استاندارد سلامت اجتماعی کییز می باشد. همچنین داده ها با آزمون هاي تحلیل واريانس یک طرفه، ضریب همبستگی پيرسون و رگرسیون خطی و به وسيله نرم افزار SPSS25 تجزیه و تحلیل شده اند. میان متغیرهای انس با قرآن و سلامت روانی(با ابعاد: اضطراب، علائم جسمانی، عملکرد اجتماعی و افسردگی)، در بین نسل نوجوان و میانسال رابطه معنی داری وجود نداشت. در بین نسل جوان انس با قرآن با عملکرد اجتماعی رابطه معنی دار دارند. میان متغیرهای انس با قرآن و سلامت اجتماعی (با ابعاد: شکوفایی، همبستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی و مشارکت اجتماعی)، در بین نسل نوجوان و میانسال بعد انسجام اجتماعی با انس با قرآن رابطه معنی دار دارند و در بین نسل جوان ابعاد شکوفایی و انسجام اجتماعی و پذیرش اجتماعی و انس با قرآن رابطه معنی دار دارند. نتایج تحقیق بیان میکند که میزان انس با قرآن در سه نسل در حد متوسط به بالا میباشد. همچنین انس با قرآن با سلامت روانی و سلامت اجتماعی رابطه معنا داری دارد.
واژگان کلیدی
انس با قرآن؛ زنان شهر تبریز؛ سلامت اجتماعی؛ سلامت روان؛ نسل.
1. مقدمه
امروزه مشکلات و نگرانی های روحی روانی و اجتماعی انسان ها زیاد شده است، اما قرآن کریم به عنوان کتاب زندگی و دستور العمل انسان سازی، جامع ترین نسخه ها را برای درمان و سلامت انسان ها و جوامع بیان میکند که اگر هر انسانی با این کتاب نورانی انس بگیرد بر تمامی مشکلات خود غلبه يافته و به آرامش دست خواهد یافت. همانطور که خداوند در قرآن می فرماید: آگاه باشید که تنها یاد خدا آرام بخش دلهاست(الرعد/ ۲۸).1 در تفكر اسلامي عقيده بر اين است كه ويژگيهاي منحصر به فرد انسان و ساختار زندگي وي، به گونهاي است كه براي رفتارهاي اجتماعي و فردي خويش و همچنين براي سعادت ابدي، نيازمند راهنمايي الهي و قوانين و ضوابطي است كه ازسوي خداوند توسط وحي تامين گردد.
بدين ترتيب هدف قرآن باز گردانيدن انسان به فطرت پاك و برگردانيدن قوانين ناقص بشري به قانون الهي است و لذا قرآن، كتاب آموزش نظريهاي نيست كه در تلاش چيره شدن بر طبيعت بوسيله انديشه و نظر باشد و زمينه را براي غلبه روح بر ماده فراهم كند. بلكه تلاش قرآن در آن است كه ايمان را بر اساس هماهنگي ميان محسوسات و معقولات بنا كند، به گونه اي كه انسان با داشتن ايمان تنها در جهان غيب به سر نبرد، و همه زندگيش را هم در جهان خالص ماده نگذراند، بلكه در زندگي ميان نيروها و طبيعتها تعادل ايجاد كند، و معنويت را در همه جاي زندگي مادي فراهم گرداند(حاتمی، ۱۳۸۹).
قرآن كريم كتابى است كه مستقيما از سوى خداوند براى راهنمايى بشر و به منظور دستيابى به سعادت دنيوى و اخروى نازل شده و به تمام ابعاد روحى و روانى انسان در آيات نورانى قرآن كريم توجه شده است. گرچه به صراحت نمى توان ادعا كرد كه واژه هايى همچون سلامت و بهداشت روان در قرآن وجود دارد، ولى وجود مفهوم سلامت و بهزيستى و ابعاد گوناگون وجودى انسان غيرقابل انكار است. آياتى كه درباره شفا بودن قرآن كريم2 و نفى حزن و اندوه مؤمنان 3ذكرشده، گوياى اين مطلب است(سبحانی و همکاران، ۱۳۹۳: ۱۶). اما يكي از مهمترين مسائل دين اسلام، توجه به بهداشت و سلامت جسماني و رواني است. بعضي از واجبات و محرّمات الهي نيز براي تأمين سلامتي و پيش گيري از ابتلا به امراض روحي و رواني تشريع شده است(صفورایی و همکاران، ۱۳۸۴). آموزه های قرآن در ابعاد گوناگون زندگی از جمله شکلگیری رشد و تکامل شخصیت تاثیرگذار است از همان دوران اولیه زندگی انس با قرآن از طریق آموزشهای رسمی و غیررسمی آغاز می شود و بسته به میزان انس با قرآن با مفاهیم و معانی عمیق قرآن و به کارگیری آنها در زندگی عملی میزانی از شخصیت دینی در فرد شکل می گیرد(خادمی،۱۳۸۹: ۱۰۷). استدلال قرآن، ركود فكرى را شفا مى دهد؛ موعظه ى قرآن، قساوت را درمان مى كند؛ تاريخ قرآن تحيّر را برطرف مى سازد؛ زيبايى آهنگ و فصاحتش روح فرارى را جذب مى كند؛ قوانين و احكامش عادات خرافى را ريشه كن مى سازد؛ تلاوت و تدبر در آن، بيمارى غفلت را شفا مى بخشد؛ تبرّك به آن، امراض جسمى را شفا مى دهد و رهنمودهاى آن، تاريكى ها را روشن مى كند. شفاى قرآن با شفاى داروهاى مادّى تفاوت هاى زيادى دارد. داروى قرآن، ضررى را به دنبال ندارد، كهنه نمى شود و تاريخ مصرف ندارد. شفا يافته ى قرآن عامل شفاى ديگران مى شود. در نسخه ى شفاى قرآن اشتباه نيست، هميشه و در اختيار همه است، طبيب اين دارو، هم ما را مى شناسد، هم دوستمان دارد و هم نتيجه ى نسخه اش ابدى است، نسخه و داروى او هم مشابه ندارد(قرائتی،۱۳۸۳ :۵/ ۱۱۱-۱۱۰).
علاّمة طباطبایی(ره) درباره شفابخشی قرآن، چنین نگاشته است: «خداوند قرآن را شفا شمرده و چون شفا در پی بیماری است، بر این مطلب دلالت دارد که قلب ها حالاتی دارند که نسبت قرآن به آن همانند نسبت داروی شفابخش به بیماری است(طباطبایی، ۱۳۷۴: ۱۳/ ۱۸۳). شفاء معمولاً در مقابل بیمارى ها، عیب ها و نقص ها است. بنابراین، نخستین کارى که قرآن در وجود انسان ها مى کند، همان پاک سازى از انواع بیمارى هاى فکرى و اخلاقى فرد و جامعه است(مکارم شیرازی،۱۳۸۶: ۲/ ۶۶۴). قرآن كريم در آيه ى هشتاد و دوم سوره ى اِسراء به شفابخشى و تأثيرات مثبت قرآن بر مؤمنان اشاره مى كند و مى فرمايد: و از قرآن، آنچه را كه آن درمان و رحمتى براى مؤمنان است، فرومى فرستيم(اسرا/۸۲)؛1 اما نكته ها و اشاره هایی که از این آیه نورانی برداشت میشود: 1- شفابخشى و رحمتگرى براى همه ى آيات قرآن است ولى قرآن كه به صورت تدريجى فرود مى آيد، هر بخشى ازآن كه نازل مى شود به تنهايى مايه ى شفا و رحمت است. 2- تعبير «شفاء» به معناى دور كردن بيمارى هاى فكرى و اخلاقى، عيب ها و نقص هاست و تعبير «رحمت» اشاره به بركات معنوى و اخلاقى است كه با تربيت قرآنى در وجود انسان جوانه مى زند؛ يعنى شفا اشاره به مرحله ى پاك سازى و رحمت اشاره به مرحله ى نوسازى انسان است. 3- قرآن داروى مؤثر دردهاى فرد و جامعه است قرآن نسخه ى حيات بخشى براى بيمارى هاى روحى و اخلاقى بشريت است و انسان را از بيمارى جهل، كبر، غرور، حسد، نفاق و تفرقه نجات مى بخشد قرآن بيمارى هاى روحى و روانى بشر را معالجه مى كند و ترسِ بدون دليل انسان ها را برطرف مى سازد و به آنها اميد، آرامش، ايمان و توكّل مى بخشد و بشريت را از بيمارى وابستگى به دنيا، شهوت پرستى ها، جنگ افروزى ها و مسابقات تسليحاتى كمرشكن نجات مى دهد و به سوى صلح و دوستى رهنمون مى شود(رضایی اصفهانی، ۱۳۸۸: ۱۲/ ۱۴۳).
از نگاه قرآن کریم رشد روانی انسان و رسیدن او به مراحل سلامت کمال، تدریجی است؛ همان گونه که رشد جسمانی او تدریجی است. قرآن برای غنا بخشیدن به جوهر وجودی انسان و شکوفا نمودن استعدادهای بالقوه او، مسیری را برای او ترسیم نموده و او را همچون مسافری میداند که خواهان رسیدن به هدف و مقصد خویش است( پرچم و قوه عود،۱۳۸۹: ۵۸). از اميرالمؤمنين علی علیه السلام روايت شده است که فرمودند: پس درمان خود را از قرآن بخواهید، و در سختی ها از قرآن یاری بطلبید که در قرآن درمان بزرگترین بیماری ها یعنی کفر و نفاق و سرکشی و گمراهی است (دشتی،۱۳۸۱: ۲۳۷). قرآن کریم انسان را از چند نوع بيمارى شفا مى بخشد: از بيمارى هاى روانى: بهداشت روانى انسان را تأمين مى كند و او را به آرامش، اطمينان، توكّل و تعادل روانى مى رساند. از بيمارى هاى جسمى: اولاً، با ممنوعيت برخى غذاهاى زيان آور، مثل مردار، خون و شراب از بيمارى ها جلوگيرى مى كند، و ثانياً، به وسيله ى معرفى برخى غذاهاى مفيد و شفابخش، مثل عسل، او را به طرف سلامت جسمى و شادابى رهنمون مى شود. از بيمارى هاى روحى و اخلاقى: قرآن درمان بيمارى هايى همچون خودبرتربينى، حسد، نفاق و شرك است و انسان را به ايمان، فروتنى، هميارى و يكرنگى فرامى خواند. از بيمارى هاى اجتماعى: قرآن شفابخش دردهاى مزمن جامعه ى بشريت، همچون تفرقه، جهل و ناامنى است و انسان را به وحدت، علم و امنيت فرامى خواند؛ همان طور كه جامعه ى عقب مانده ى عرب جاهلى را به جامعه اى متمدن تبديل كرد(رضایی اصفهانی، ۱۳۸۸: ۱۲/ ۱۴۴). قرآن کریم داروی دردهای درونی انسان هاست. پرهیزکاران، داروی درد خویش را از آن می گیرند. پس می توان در شبهات و پرسش های پیش رو از محضر قرآن، پاسخ های روشنگرانه شنید. به تعبیر شهید صدر« با ظهور دیدگاه های متفاوتی که در برخورد بین اسلام و غرب پدید آمده است و با تکیه بر سرمایه های اندیشه ای که در اسلام و قرآن در زمینه شناخت اسلام و مشکلات پیش رو وجود دارد، میتوان به بهترین روش در زمینه های مختلف، از قرآن پاسخ پرسش های بشر امروز را به دست آورد»(یدالله پور،۱۳۹۰: ۱۳۸).
یکی از این پرسش های مهم بشر در حوزه سلامتی است. سلامت موضوعی مطرح در همه فرهنگ هاست و تعریف آن در هر جامعه ای تا اندازه ای به حس مشترک مردمان از سلامت و فرهنگ آنها باز می گردد، ولی معمولا هرگاه از آن سخنی به میان آمده، بیشتر بعد جسماني آن مورد توجه بوده، در حالیکه رشد و تعالی جامعه، در گرو تندرستی آن جامعه از ابعاد جسمانی، رواني و اجتماعي است(سجادی، ۱۳۸۴: ۲۴۴). مفهوم سلامت و واژههاي همتراز آن، همچون واژه سلامتي، از مفاهيمياند كه همواره انسان بدان توجه كرده و براي دستيابي به آن كوشيده است. در سال (۱۹۴۶) سازمان جهاني بهداشت، سلامت را به "حالت صحت كامل جسماني، رواني و اجتماعي و... نه صرفاً فقدان بيماري يا عارضه تعریف كرد"(تبرائی، ۱۳۸۹: ۷). اما یکی از ابعاد سلامت، بعد روانی آن است. سلامت روانی
نظامنامه سازمان بهداشت جهاني، سلامت رواني را اينگونه تعريف ميكند: «سلامت رواني حالت كامل آسايش و كاميابي زيستي رواني اجتماعي است و صرف فقدان بيماري يا معلوليت نميباشد. سلامت رواني در مفهوم عام خود نيز به سلامت فكر و تعادل رواني و دارا بودن خصوصيات مثبت رواني اطلاق ميگردد. همچنين در مفهوم تخصصي، خود رشتهاي از بهداشت است كه افراد تحصيل كرده و داراي مهارت و تجربيات خاص با اتخاذ روشهاي علمي آن را به مردم آموزش ميدهند(مقدم و همکاران، ۱۳۸۸). در واقع سلامت روانی تنها نداشتن بیماری روانی نیست، بلکه توان واکنش در برابر انواع گوناگون تجربه های زندگی به صورت قابل انعطاف و معنی دار است. در واقع سلامت روانی نیز شامل توانایی فرد برای لذت بردن از زندگی است " برای دست یابی به تعادل بین فعالیت های زندگی و تلاش برای دست یابی به انعطاف پذیری(صمدی و همکاران، ۱۳۹۹: ۲۴). از جمله متغیرهای تاثیرگذار در زمینه سلامت روانی، دین و مذهب است. مذهب را به عنوان مجموعه ای از اعتقادات بایدها و نبایدها و نیز ارزش های اختصاصی و تعمیم یافته و از موثرترین تکیه گاه های روانی تعریف نموده اند که قادر است معنای زندگی را در تمام عمر فراهم سازد و در شرایط خاص نیز با فراهم سازی تبیینی فرد را از تعلیق و بی معنایی نجات دهد. دین و مذهب به عنوان یک کاتالیزور موجب شادمانی، رضایت از زندگی، امید و خوش بینی، هدفمندی و معنا در زندگی و حرمت نفس گردیده و همچنین بر روی عواملی نظیر احساس تنهایی، شدت افسردگی، شدت اضطراب، انواع روان پریشی، شدت خودکشی و نوع نگرش به آن و نیز ثبات در زندگی تاثیر مثبت گذاشته و موجب کاهش عوامل نامساعد یادشده میشود(رستمی نسب و همکاران ۱۳۹۶: ۵۰). بعد دیگر سلامت، سلامت اجتماعی است.
سلامت اجتماعی
امروزه سلامت اجتماعی به عنوان يکی از ابعاد سلامت در کنار سلامت جسمی، رواني و معنوی نقش و اهمیت گستردهای يافته است. به گونه ای که دیگر سلامتی تنها عاری بودن از بیماری های جسمی و روانی نیست بلکه چگونگی عملکرد انسان در روابط اجتماعی و چگونگی تفکر وی از اجتماع نیز به عنوان معیارهای ارزیابی سلامت فرد و در سطح کلان جامعه به شمار می رود(سام آرام، ۱۳۸۸: ۱۰). سلامت اجتماعی فقط فقدان بیماري روانی، یا حتی غیاب عاطفه منفی، که در بافت معینی میتوانند پاسخی سازنده قلمداد شود نیست. سلامت اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد سلامتی، عبارت است از: توانایی انجام مؤثر و کارآمد نقش های اجتماعی بدون آسیب به دیگران. سلامت اجتماعی در واقع همان ارزیابی شرایط و کار فرد در جامعه است(صفاری نیا، ۱۳۹۱: ۱۰۵_۱۰۶). فرد سالم از نظر اجتماعی، اجتماع را به صورت یک مجموعه معنادار، قابل فهم و بالقوه براي رشد و شکوفایی دانسته و احساس میکند که به جامعه تعلق دارد، از طرف جامعه پذیرفته می شود و در پیشرفت آن سهیم است. بین مفهوم سلامت روانی و سلامت اجتماعی فاصله نزدیکی وجود دارد. همچنین نتایج مطالعات نشان داده اند که معیارهاي ( مقیاس های) سلامت اجتماعی همبستگی مثبت با معیارهاي سلامتی روانی دارند(سام آرام، ۱۳۸۹). (سلامت اجتماعی)، بخشی از سلامت فرد است که در عرصه اجتماع به ظهور می رسد. زمانی شخص را واجد سلامت اجتماعی می شمریم که بتواند فعالیت ها و نقش های اجتماعی خود را در حد متعارف بروز و ظهور دهد و با جامعه و هنجارهای اجتماعی، احساس پیوند و اتصال کند. (هنجارهای اجتماعی) همان قواعد شکل یافته بر بنیاد بایدها و نبایدها هستند که چگونگی رفتارها و روابط ما را در جامعه معین می سازند و برای هر کنش و واکنش، حدود و ثغوری تعیین می کنند. هنجارهای اجتماعی هستند که تعیین می کنند چه باید بگوییم، از گفتن چه سخنانی پرهیز کنیم، چگونه برخورد کنیم و حتی احیانا چگونه بیندیشیم. مقبولیت این هنجارها در جامعه سبب می گردد ما برای عضویت در اجتماع، به این هنجارها پایبند باشیم و رفتار و گفتار خویش را با انها وفق دهیم(هاشمی،۱۳۸۱). سلامت اجتماعي شامل سطوح مهارت هاي اجتماعي، عملكرد اجتماعي و توانايي شناخت هر فرد از خودش به عنوان عضوي از جامعه بزرگ تر به حساب مي آيد و بر شرايط اقتصادي و اجتماعي و رفاه شخصي در رابطه با شبكه اجتماعي توجه دارد. در واقع سلامت اجتماعي رابطه شبكه ارتباطات اجتماعي و تعادل شخصي و سازگاري ميان فرد و محيط است(کفاشی،۱۳۹۴: ۲۱۵). سلامت اجتماعی نقش مهمی در تضمین پویایی و کارآمدي هر جامعه ایفا کرده، یکی از محورهاي ارزیابی سلامتی جوامع مختلف، محسوب می گردد؛ لذا هدف تمامی جوامع این است که شرایطی را فراهم نمایند تا سلامت اعضایشان را حفظ نموده و ارتقا بخشند (سفیري و همکاران، ۱۳۹۳).
2. پیشینه تجربی پژوهش
در چند سال اخیر و با توجه به اهمیت تاثیر قرآن کریم بر سلامت روانی تحقیق های زیادی انجام شده است و نتایج این تحقیق ها حاکی از رابطه مثبت و مستقیم انس با قرآن بر سلامت روانی افراد است.
رضائی و همکاران (۱۳۹۷) در تحقیقی با عنوان تاثیر تلاوت قرآن بر سلامت روان دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه پرداختند. نتایح تحقیق حاکی از آن است که تلاوت قرآن بر سلامت روانی گروه آزمایش تاثیر مثبت داشته است.
موسوی (۱۳۹۵) در تحقیقی که با عنوان ارتباط انس با قرآن و سلامت روانی در بین دانشجویان دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران به انجام رسیده. نتایج تحقیق حاکی از آن است که بین دو متغیر انس با قران و نگرش به قران رابطه معنادار وجود داشت. همچنین رابطه معنی داری بین دو مولفه انس با قرآن و نگرش به قرآن با سلامت روان دانشجویان مورد مطالعه مشاهده شد.
آقاجانی و همکاران (۱۳۹۳) در تحقیقی با عنوان بررسی رابطه بین انس با قرآن و سلامت روان در دانشجويان پرستاری دانشگاه علوم پزشكي کاشان پرداختند. نتایح تحقیق حاکی از آن است که دانشجويان سالم، انس با قرآن بيشتري نسبت به افراد مبتلا به مشکلات روان داشتند همچنين ارتباط معکوس و معني داري بين ميزان انس با قرآن با افسردگي و اضطراب دانشجويان يافت شد.
کیمیایی و همکاران (۱۳۹۰) در تحقیقی که با عنوان حفظ قرآن و تاثیر آن بر مؤلفه های سلامت روان به انجام رسیده. نتایج تحقیق بیان میکند که در مقياس هاي اضطراب و اختلال خواب، افسردگي و کارکرد اجتماعي، حافظان قرآن از سلامت روان بيشتري برخوردار بودند، اما از نظر نشانه هاي جسماني بين دو گروه تفاوتي معنادار وجود نداشت. از سوي ديگر، نتايج نشان دادند که در بين حافظان نيز کساني که تعداد جزء هاي بيشتري از قرآن را حفظ بودند، از سلامت روان بالاتري برخوردار بودند. در این پژوهش، پیشینه ای تحت عنوان بررسی تاثیر انس با قرآن بر سلامت اجتماعی یافت نشد. تحقیقات انجام شده در حوزه سلامت اجتماعی بر تاثیر دینداری و مولفه های آن پرداخته است. لذا در این پژوهش، انس با قرآن کریم از شاخص های دینداری در نظر گرفته شده و این مقالات به عنوان پیشینه تجربی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفتند.
علیزاده و همکاران(۱۳۹۵) در تحقیقی با عنوان بررسی بین ابعاد متخلف دینداری و سلامت اجتماعی دانش آموزان به برسی ارتباط دینداری و سلامت اجتماعی پرداختند. نتایج حاکی از آن است که بین دینداری و سلامت اجتماعی ارتباط معناداری وجود دارد و بعد مناسکی قویترین و بعد پیامدی ضعیف ترین ارتباط را دارا هستند.
حیدرخانی و همکاران (۱۳۹۶) در تحقیقی با عنوان بررسی ارتباط بین دینداری و سلامت اجتماعی جوانان مناطق حاشیه ای شهر کرمانشاه به برسی ابعاد دینداری و سلامت اجتماعی پرداختند، نتایج حاکی از آن است که بین دینداری و سلامت اجتماعی ارتباط معناداری وجود دارد.
افشانی و شیری (۱۳۹۵) در تحقیقی با عنوان رابطه دینداری و سلامت اجتماعی زنان شهر یزد به بررسی رابطه بین دینداری و سلامت اجتماعی پرداختند. نتایج حاکی از آن است که بین دینداری و سلامت اجتماعی ارتباط معنادار و مستقیمی وجود دارد.
کفاشی (۱۳۹۴) در تحقیقی با عنوان مدل معادلات ساختاری رابطه مولفه های دینداری با مؤلفه های سلامت اجتماعی دانشجویان به بررسی ابعاد دینداری و تاثیر آن بر سلامت اجتماعی دانشجویان پرداختند. نتایج حاکی از آن است که دینداری اعتقادی اثر مستقیمی بر متغیر انسجام اجتماعی، سلامت اجتماعی دارد.
3. روش شناسی پژوهش
نوع تحقیق در این پژوهش از نوع کاربردی و با هدف تبیینی است. روش اجرای تحقیق پیمایش است. این تحقیق از نظر وسعت پهنانگر و از نظر زمانی یک بررسی مقطعی است که در زمان خاصی انجام میشود. جامعه آماری محقق در این پژوهش کلیه زنان ۱۵ تا ۵۰ سال زنان شهر تبریز می باشد که طبق آمار۳۵۴۷۵۰ نفر می باشند. در این پژوهش جهت تعیین حجم نمونه آماری از فرمول کوکرال استفاده شده است و تعداد ۳۰۰ نفر انتخاب به شیوه نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. روش آماری مورد استفاده شامل تحلیل واریانس یک طرفه، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون خطی بود. برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده شده است. در این پژوهش ابزار گردآوری داده پرسشنامه میباشد. اطلاعات با استفاده از پرسشنامه اي شامل اطلاعات دموگرافيک، پرسشنامه انس با قرآن و پرسشنامه سلامت روان(GHQ) و پرسشنامه سلامت اجتماعی کییز جمع آوري گرديد. جهت بررسی پایایی از آلفای کرونباخ استفاده شده است. مقدار آلفای پرسشنامه ها به ترتیب ۹۳۰/۰، ۸۷۳/۰ و۸۰۸/۰ می باشد که مقدار آن برای هریک از متغیرها در حد قابل قبول می باشد.
4. چارچوب نظری
از جمله نظریه پردازان مطرح در حوزه دین، امیل دورکیم می باشد. دورکیم دین را با ماهیت کلی نهاد های جامعه مرتبط میداند و آن را بر اساس تمایز بین مقدس و نامقدس تعریف میکند. وی دراین باره اعتقاد دارد که مناسک دینی هم بستگی و انسجام اجتماعی را ایجاد میکنند. امر اساسی این است که انسان ها گرد هم می آیند، احساسات مشترکی را تجربه میکنند.کشف این نکته که میان دین و جامعه پیوند نزدیکی وجود دارد، چندان شگفت آور نیست؛ اما آنچه در نظریه دورکیم جای بحث دارد، این است که او گامی فراتر می گذارد و موضوع دین را که همان ربانیت است، عین جامعه می داند(جواهری،۱۳۸۹). اشکال امیل دورکیم در این است که موجود مقدّس (خدا) را یک اصل اجتماعى مى داند و بر این باور است که جامعه عامل گرایش انسان به خداست. به عبارت دیگر، معتقد است که این جامعه است که اعتقاد به امر مقدّس را درون انسان ایجاد مى کند. در واقع، دورکیم براى فرد اصالتى قایل نیست و اجتماع را چنان اصیل تلّقى مى کند که هیچ هویتى براى فرد در نظر نمى گیرد، در حالى که چنین نیست. انسان درون خود استعدادهایى دارد که جامعه فقط مى تواند عوامل رشد یا سقوط آن ها را فراهم کند(عباسی،۱۳۸۱). هرچند اشکالاتی بر این قبیل بر او وارد است ولی در نظریه او این مسئله بررسی می شود که، آیین های مذهبی با تقویت باورهای جمعی و اخلاقیات و نیز با پیوند شرکت کنندگان به یکدیگر، باعث همبستگی جامعه می شود. کارکرد دین در جامعه یکپارچه کردن و انسجام آن است. بنابراین از نظر دورکیم دین باعث بالا رفتن یکپارچگی و انسجام اجتماعی به عنوان شاخص های سلامت اجتماعی می شود(حیدرخانی و همکاران،۱۳۹۶: ۴۶).
در حوزه سلامت روانی نظریه زیگموند فروید، بنیانگذار مکتب «روان کاوى» بررسی میشود. از دیدگاه فروید، «سلامت روان» به معناى سازگارى فرد با خود و با خواسته ها و فشارهاى جامعه است. وى اعتقاد دارد: شخصیت انسان داراى سه بخش یا سه ساختار به نام هاى «بن»،است. ایگو (من)، که مدیر اجرایى شخصیت است و مسئولیتش حفظ تعادل آن مى باشد، همواره از طرف «اید» (بن)، «سوپرایگو» (فرامن) و محیط تحت فشار قرار مى گیرد. چنانچه ایگوى فرد تضعیف گردد، قدرت اجرایى و مدیریتى اش را از دست مى دهد و در نتیجه، تعادل شخصیت به هم خورده، در نهایت، انسان به ناسازگارى مبتلا مى گردد. به عقیده فروید، فرد ناسازگار یعنى: کسى که سلامت روان خود را از دست داده و دچار بیمارى گردیده است. در نظام ارزشىِ این الگو، هدف نهایى سازگار کردن و سازگار شدن فرد با خود و با جامعه اى است که در آن زندگى مى کند ـ جامعه هر چه مى خواهد باشد! ـ فرد سالم هم کسى است که در جامعه اش زندگى کند، بدون اینکه تعارضى بین روان و ذهن او و جامعه اش به وجود آید. بنابراین، کسى که با خود و جامعه اش سازگار باشد و با آنها در ستیز و تعارض به سر نبرد، بر چسب سلامت مى خورد، و کسى که نتواند با خود و جامعه خویش سازگار شود و با آنها تعارض و درگیرى داشته باشد ـ جامعه هر چه باشد! ـ برچسب بیمارى و مرض مى خورد. (میردریکوندى، ۱۳۸۶). یکی دیگر از روانشناسانی که در زمینة روانشناسی نظریهای راهگشا مطرح کرده است اریک اریکسن است. اریکسن که یک نو فرویدی است نسبت به دین موضعگیری مثبتی دارد. وی معتقد است بین نهادهای اجتماعی به وجود آمده در طول تاریخ زندگی انسان و نیازهای روانشناختی او ارتباط وجود دارد. به نظر اریکسن دین به عنوان یک نهاد اجتماعی در طول تاریخ در خدمت ارضأ «اعتماد اساسی» بشر بوده است. اریکسن بر خلاف فروید دین را به عنوان بازگشت به دورة کودکی ندانسته و آن را برای تامین نیاز اعتماد اساسی بشر ضروری میداند(رحیمی نژاد۱۳۷۷). در دانش روانشناسی هنوز تعریف و مصداق مشخص و قاطعی در زمینه سلامت روان وجود ندارد و دیدگاه های مختلف، مفاهیم و الگوهای متفاوتی را برای تامین سلامت روان ارائه می دهند. اما از دیدگاه قرآن، انسان دارای فطرتی خاص است که امری ثابت و مشترک در میان همه انسان هاست و برنامه و الگوی سلامت روان او نیز معین، ثابت و بر اساس فطرت الهی است(پرچم و قوه عود،۱۳۸۹: ۷۴). دستورات و توصیه هایی که در تعالیم اسلامی آمده است و بر بهداشت روانی افراد تأثیر بسزایی دارد. در حالی که در مباحث بهداشت روانی مصطلح اثری از آن نیست، مانند: تأثیر زیاده خواهی بر اختلالات روانی و تأثیر بی رغبتی به دنیا در تأمین بهداشت روانی(صادقیان،۱۳۹۶).
در تعریف سلامت اجتماعی نقش عوامل اجتماعی به طور فزاینده مورد تاکید است بر همین اساس یکی از محققین سلامت اجتماعی را حول مفهوم جامعه بهتر تعریف کرد در این راستا راسل معتقد است جامعه برخوردار سلامت اجتماعی جامعه ای است که در آن فرصت و دسترسی برابر به خدمات و کالاهای اساسی برای همه وجود داشته باشد تا افراد جامعه به عنوان یک شهروند عملکرد کامل داشته باشد بیانگر های سلامت جامعه ممکن است شامل عمل به قانون برابری دسترسی عمومی به مشارکت در فرآیند تصمیم گیری و سطح سرمایه اجتماعی باشد(توکل،۱۳۹۳: ۱۲۰). کییز در سال ۱۹۹۸ بیان کرد که حلقه مفقوده در تاریخچه مطالعات مربوط به سلامت، پاسخ به این سوال است: آیا ممکن است کيفيت زندگی در عملکرد شخصی افراد را بدون توجه به معيارهاي اجتماعی ارزیابی کرد؟ وی در پاسخ به این سوال بیان میکند، عملکرد خوب در زندگی چیزی بیش از سلامت جسمی و روانی است و تکاليف و چالشهای اجتماعی را نیز در برمیگیرد. کییز مفهوم سلامت اجتماعی را به صورت زیر تعریف میکند: " سلامت اجتماعی عبارت است از چگونگی ارزیابی فرد از عملکردش در برابر اجتماع(سام آرام، ۱۳۸۸: ۱۷). مدل پنج بعدی کییز یکی از متداول ترین ابعاد مورد استفاده در سنجش سلامت اجتماعی است که شامل پنج بعد انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی، همبستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی و شکوفایی اجتماعی است. این نظریه بیشتر به جنبه فردی سلامت اجتماعی می پردازد. قرآن کریم نه تنها به سلامت اجتماعی فردی، بلکه به سطوح بین فردی و جامعه نیز پرداخته و سازو کارهای معرفتی و اخلاقی را برای جلوگیری از انحرافات اجتماعی و حفظ سلامت اجتماعی جامعه بیان نموده است و با عبور از دیدگاه های انسان مرکز، بستر تکامل فرد را وابسته به جامعه می داند(شریعتی، ۱۳۹۹).
5. یافته های پژوهش
در این پژوهش، گروه سنی نوجوان(۱۵ تا ۲۰ ساله)، گروه سنی جوان(۲۱ تا ۳۵ ساله) و گروه سنی میانسال(۳۶ تا ۵۰ ساله) می باشند. در این تحقیق از ۳۰۰ نفر نمونه، تعداد ۹۴ نفر نوجوان، تعداد ۱۴۷ نفر جوان و تعداد ۶۰ نفر میانسال می باشند. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که میزان انس با قرآن در بین نسل نوجوان ۶۹ درصد، دربین نسل جوان ۶۷ درصد و در نسل میانسال ۷۶ درصد می باشد. وضعیت تاهل یکی از متغیرهای زمینه ای مورد بررسی در این تحقیق می باشد. در این تحقیق ۱۶۸ نفر مجرد و ۱۳۰ نفر متاهل و ۲ نفر همسرفوت شده هستند. برای بررسی این متغیر از آزمون آنالیز واریانس یک طرفه استفاده شده است. نتایج آزمون آنالیز واریانس یک طرفه در جدول شماره۱درج شده است. با توجه به نتایج جدول و سطح معناداری و مقدارF نشان میدهد؛ در میان هر سه نسل، بین افرادی که به لحاظ وضعیت تاهل با هم فرق دارند، در میانگین انس با قرآن تفاوت وجود ندارد.
جدول (۱): جدول نتایج آزمون آنالیز واریانس یک طرفه بین متغیر انس با قرآن و وضعیت تاهل
| گروه سنی | منبع تغییرات | مجموع مربعات | درجه آزادی | میانگین مربعات | F | سطح معنیداری |
|---|---|---|---|---|---|---|
| نوجوان | بین گروهها | 878/219 | 1 | 878/219 | 662/0 | 418/0 |
| درون گروهها | 335/30578 | 92 | 373/332 | |||
| کل | 213/30798 | 93 | ||||
| جوان | بین گروهها | 867/15 | 62 | 256/0 | 802/0 | 819/0 |
| درون گروهها | 800/26 | 84 | 319/0 | |||
| کل | 667/42 | 146 | ||||
| میانسال | بین گروهها | 652/698 | 2 | 326/349 | 851/0 | 432/0 |
| درون گروهها | 198/23386 | 57 | 284/410 | |||
| کل | 850/24084 | 59 |
در بررسی میزان همبستگی بین متغیر انس با قرآن و میزان درآمدماهانه خانواده از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. با توجه به نتایج میزان درآمد ماهانه خانوار بین ۱ میلیون تا ۲۰میلیون متغیر است. باتوجه به سطح معناداری(۰۰۵/۰sig >)، در هر سه گروه سنی، این رابطه معنی دار نمی باشد. همچنین در بررسی رابطه بین متغیرهای مستقل پژوهش با توجه به سطح سنجش متغیرهای پژوهش از آزمون های آماری متناسب استفاده شده است؛ در بررسی میزان همبستگی بین متغیر انس با قرآن با متغیرهای سلامت روان و سلامت اجتماعی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج این بررسی در جدول (۲) درج شده است. جدول (۲): جدول نتایج آزمون پیرسون بین متغیر انس با قرآن سلامت روانی و سلامت اجتماعی و ابعاد آنها
| متغیر و ابعاد آن | نوجوان | جوان | میانسال | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ضریب پیرسون | سطح معناداری | تعداد مشاهدات | ضریب پیرسون | سطح معناداری | تعداد مشاهدات | ضریب پیرسون | سطح معناداری | تعداد مشاهدات | |
| سلامت روانی | *219/0 | 34/0 | 94 | 084/0 | 312/0 | 147 | 183/0 | 163/0 | 60 |
| علائم جسمانی | 101/0 | 332/0 | 94 | 063/0- | 445/0 | 147 | 037/0- | 781/0 | 60 |
| اضطراب | 083/0 | 429/0 | 94 | 003/0 | 969/0 | 147 | 144/0 | 272/0 | 60 |
| عملکرد اجتماعی | 215/0 | 037/0 | 94 | **264/0 | 001/0 | 147 | 222/0 | 088/0 | 60 |
| افسردگی | 147/0 | 159/0 | 94 | 155/0 | 061/0 | 147 | *320/0 | 013/0 | 60 |
| سلامت اجتماعی | **722/0 | 000/0 | 94 | **352/0 | 000/0 | 147 | 124/0 | 344/0 | 60 |
| شکوفایی | 194/0 | 061/0 | 94 | **301/0 | 000/0 | 147 | 033/0 | 804/0 | 60 |
| همبستگی اجتماعی | 197/0- | 058/0 | 94 | 124/0 | 135/0 | 147 | 062/0 | 636/0 | 60 |
| انسجام اجتماعی | **348/0 | 001/0 | 94 | **422/0 | 000/0 | 147 | **383/0 | 003/0 | 60 |
| پذیرش اجتماعی | 169/0 | 102/0 | 94 | **231/0 | 005/0 | 147 | 058/0- | 659/0 | 60 |
| مشارکت اجتماعی | 147/0 | 158/0 | 94 | *169/0 | 041/0 | 147 | 167/0 | 204/0 | 60 |
با توجه به نتایج جدول، مقدار ضریب همبستگی پیرسون بین متغیر انس با قرآن و سلامت روان؛ در نسل جوان با عملکرد اجتماعی در سطح اطمینان ۹۹ درصد معنی دار است. همچنین مقدار ضریب همبستگی پیرسون بین متغیر انس با قرآن و سلامت اجتماعی؛ در نسل نوجوان و میانسال با بعد انسجام اجتماعی و در نسل جوان با بعدهای شکوفایی، انسجام اجتماعی و پذیرش اجتماعی در سطح اطمینان ۹۹ درصد معنی دار است.
برای تعیین سهم تاثیرگذاری نسبی متغیرهای مستقل بر روی انس با قرآن از تحلیل رگرسیونی استفاده شد. در تحلیل رگرسیونی از بین متغیرهای مستقل)شامل: سلامت اجتماعی، سلامت روانی، سن و متوسط میزان درآمد ماهانه خانواده) استفاده شده است. با توجه به نتايج جدول شماره۳، در نسل نوجوان متغیر سلامت اجتماعی ۵۱ درصد، در نسل جوان متغیرهای سلامت روانی و اجتماعی، ۱۳ درصد و در نسل میانسال متغیر سلامت اجتماعی ۱۱ درصد از تغییرات متغیر انس با قرآن را تبیین میکنند. جدول (۳): جدول ضرایب رگرسیون و تبیین کننده های انس با قرآن
| گروه سنی | همبستگی چندگانه | ضریب تعیین | ضریب تعیین تعدیلشده | دوربین–واتسون |
|---|---|---|---|---|
| نوجوان | 722/0 | 522/0 | 516/0 | 008/2 |
| جوان | 381/0 | 145/0 | 133/0 | 784/1 |
| میانسال | 352/0 | 124/0 | 118/0 | 802/1 |
با توجه به سطح معناداری(۰۰۵/۰ sig <)در نتایج آزمون هر سه گروه سنی، نتایج حاکي از اين است که مدل رگرسوني ايجاد شده مدل معناداري مي باشد و متغيرهاي مستقل قادرند تغييرات متغير وابسته را تبيين کنند.
6. نتیجه گیری
در قرآن کریم الگوی خاصی مناسب با فطرت انسان ها برای سلامت روانی و اجتماعی افراد وجود دارد. آموزه های قرآن کریم نه تنها در برگیرندۀ زندگی دنیوی و اخروی، بلکه ناظر بر زندگی فردی و اجتماعی نیز می باشد. دینداری، خصوصا انس با قرآن می تواند تاثیر بسزایی در دو حوزه سلامت(روانی و اجتماعی) داشته باشد. در این پژوهش با توجه به اهمیت نقشی که زنان در توسعه اجتماعی واقتصادی جوامع ایفا میکنند و با عنایت به نقش مادر در تربیت نسل آینده، زنان به عنوان جامعه آماری تحقیق حاضر انتخاب شده اند. بدین ترتیب محقق در این تحقیق در پی تبیین نقش قرآن کریم در دستیابی به سلامت روانی و اجتماعی در بین زنان شهر تبریز (۱۵ تا ۵۰ سال)می باشد.
نتایج پژوهش حاکی از آن است که میزان انس با قرآن در بین نسل نوجوان ۶۹ درصد، دربین نسل جوان ۶۷ درصد و در نسل میانسال ۷۶ درصد می باشد. بین متغیر وضعیت تاهل و میزان درآمد ماهانه افراد با میزان انس با قرآن کریم رابطه معناداری وجود ندارد. اریکسون، یکی از روان شناسانی است که به مذهب، توجّه ویژه ای دارد. وی مذهب را به عنوان نهاد ارزشمندی می داند که در طول تاریخ، نقش مهمّی را در نیازهای روان شناختی و خصوصاً در ارضای «اعتماد پایه» بشر، ایفا کرده است. اریکسون، نسبت به جذب شدن نوجوانان، به مکاتب عقیدتی، مانند مذهب و تأثیر آن در جهتگیری اصلی زندگی، تأکید می کند. نکته دوم این که عضویت در گروه های اجتماعی مذهبی و تعلّق به اعتقادات، مناسک و ایمان مذهبی، مانند سپری در برابر از خودبیگانگی، عمل می کند. اریکسون بر رابطه مستقیم مذهب بر روان انسان تاکید میکند. نتایج تحقیق حاضر نیز نشانگر ارتباط مستقیم انس با قرآن و سلامت روانی می باشد. در بررسی انس با قرآن و سلامت روانی نتایج حاکی از آن است که در بین نسل جوان، انس با قرآن با عملکرد اجتماعی در سطح ۹۹ درصد رابطه معنی دار دارند. اما در بین نسل نوجوان و میانسال رابطه معنی داری وجود نداشت.لازم به ذکر است پژوهش حاضر در شرایط خاص جامعه که افراد جامعه درگیر بیماری کرونا بودند و از لحاظ روحی شرایط مناسبی نداشتند انجام شده، به علت اینکه تحقیقات مشابه انجام شده رابطه معنادار انس با قرآن و سلامت روان را داشتند اما در پژوهش حاضر این رابطه فقط در بین جوانان معنادار بوده است. دورکیم از جامعه شناسانی است که به تاثیر دین در جامعه پرداخته است. او دین را از عوامل تاثیرگذار در انسجام اجتماعی میداند و تاکید میکند در جامعه دین عامل یکپارچگی و به هم پیوستگی می باشد. نتایج تحقیق حاضر نیز نشانگر ارتباط مستقیم انس با قرآن و سلامت اجتماعی می باشد. در بررسی انس با قرآن و سلامت اجتماعی نتایج حاکی از آن است که در بین نسل نوجوان و میانسال بعد انسجام اجتماعی با انس با قرآن رابطه معنی دار دارند و در بین نسل جوان ابعاد شکوفایی و انسجام اجتماعی و پذیرش اجتماعی و انس با قرآن رابطه معنی دار دارند. بر اساس نتایج رگرسیون خطی انجام شده در نسل نوجوان متغیر سلامت اجتماعی ۵۱ درصد، در نسل جوان متغیرهای سلامت روانی و اجتماعی، ۱۳ درصد و در نسل میانسال متغیر سلامت اجتماعی ۱۱ درصد از تغییرات متغیر انس با قرآن را تبیین میکنند. راهکارهای پیشنهادی در جهت نقش آفرینی قرآن در سلامت روانی و اجتماعی ۱- تبیین سبک زندگی قرآنی در رسانه های جمعی ۲- ترویج فرهنگ نماز و انس با پرودگار 3- اخلاص و تواضع مبلغان دینی در ترویج فرهنگ قرآنی
پانویس و منابع
1. قرآن کریم
2. افشانی، سیدعلیرضا؛ شری محمدآباد، حمیده(۱۳۹۶). رابطه دینداری و سلامت اجتماعی زنان شهر یزد، مجله دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، شماره۱، ۷۴-۶۶
3. پرچم، اعظم؛ قوه عود،منصوره(۱۳۸۹).سلامت روان از منظر مکتب اسلام و روانشناسی،منهاج،شماره۱۱، ۷۷-۴۹
4. تبرائی، رامین(۱۳۸۹)، بررسی جايگاه معنويت در الگوهای عمده سلامت روان، سال سوم، روانشناسی و دین، شماره ۱ (پیاپی۹).
5. توکل، محمد(۱۳۹۳). «سلامت اجتماعی: ابعاد، محورها و شاخص های مطالعات جهانی و ایرانی»، فصلنامه اخلاق زیستی،شماره۱۴، ۱۳۵-۱۱۵.
6. جواهری دقیقی، محمد رضا(۱۳۸۹).دین از نگاه دورکیم، مجله بازتاب اندیشه، شماره ۱۰.
7. حاتمی، محمدرضا(۱۳۸۹)، رابطه قرآن و روانشناسی، قم، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.
8. حیدرخانی، هابیل؛ نوربخش، یونس؛قنبری، نوذر(۱۳۹۶). بررسی ارتباط بین دینداری و سلامت اجتماعی جوانان مناطق حاشیه ای شهر کرمانشاه، فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی،شماره۳۰، ۶۶-۳۲.
9. خادمی، علی(۱۳۸۹). رابطه میزان انس با قرآن و الگوی مصرف در مین کارکنان سازمان های دولتی شهرستان ارومیه، روانشناسی و دین، شماره دوم، ۱۱۸-۱۰۳.
10. دشتی، محمد(۱۳۸۱). ترجمه نهج البلاغه، چاپ یازدهم، قم:موسسه تحقیقاتی امیرالمومنین علیه السلام.
11. رحیمی نژاد، عباس(۱۳۷۷).مروری کوتاه بردیدگاه های چنداز روانشناسان غربی در روانشناسی دین، قبسات، شماره ۸و۹.
12. رستمی نسب،عباسعلی؛علوی،سیدحمیدرضا؛کریمی،منیره(۱۳۹۶)بررسی اثربخشی آموزش شادی با رویکرد
13. اسلامی بر بهزیستی روانشناختی و جهت گیری مذهبی دانش آموزان مقطع متوسط دوره دوم شهر کرمان،فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، شماره۴، ۶۶-۴۷.
14. رضایی اصفهانی، محمدعلی(۱۳۸۸)، تفسیر قرآن مهر، ج ۱۲، قم، ناشر پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
15. سام آرام، عزت الله(۱۳۸۸)، بررسی رابطه سلامت اجتماعی و امنيت اجتماعی با تاکید بر رهیافت پلیس جامعه محور، فصلنامه علمی_پژوهشی انتظام اجتماعی، سال اول، ش ۱.
16. سام آرام، عزت الله(۱۳۸۹)، سلامت اجتماعی و شاخص هاي آن، نخستین هم اندیشی ملی سلامت اجتماعی. مجموعه مقالات و سخنرانی ها. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دفتر سلامت روانی__ اجتماعی و اعتیاد.
17. سبحانی، اسرافیل؛ میردریکوندی، رحیم(۱۳۹۳)، آثار روان شناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان، سال بیست و سوم، معرفت، شماره ۲۰۵.
18. سجادی، حمیرا؛ صدرالسادات، سید جلال(۱۳۸۴)، فصلنامه سیاسی اقتصادی، ش ۲۰، ص ۲۰۷.
19. سفیری، خدیجه؛ منصوریان راوندی، فاطمه(۱۳۹۳)، تبیین رابطه هویت جنسی و سلامت اجتماعی زنان و مردان جوان شهر تهران، فصلنامه جامعه شناسی کاربردی، دوره۲۵، ش۱(پیاپی۵۳).
20. شریعتی، منصوره(۱۳۹۹). بررسی نظریه ابعاد سلامت اجتماعی کییز با رویکرد قرآنی،همایش بین المللی قرآن و سلامت اجتماعی، کد مقاله : ۱۲۰۱.
21. صادقیان، احمد(۳۹۶۱). قرآن کریم و بهداشت روان، گنجینه معارف، http://shiateb.com.
22. صفاری نیا، مجید(۱۳۹۱)،مؤلفه های اجتماعی روانشناسی سلامت درایران،روانشناسی سلامت،سال سوم،شماره۳(پیاپی۱۱).
23. صفورایی، محمد مهدی؛ قاسمیان، سلیمان(۱۳۸۴)، سلامت روان در پرتو الزام عملی به آموزه های دینی، معرفت،ش ۹۷.
24. صمدی، فاطمه؛ دلیر، مجتبی(۱۳۹۹)، نقش سلامت روانی و اجتماعی در سلامت جنسی زنان سالمند، پژوهشهای روانشناسی اجتماعی، ش ۴۰.
25. طباطبایی، محمدحسین (۱۳۷۴). المیزان فی تفسیر قرآن، سید محمد باقر موسوی همدانی، جلد۱۳، قم: دفتر نشر اسلامی.
26. عباسی، ولی الله(۱۳۸۱). نظریه جامعه شناسى دین (رویکردى انتقادى به دیدگاه دورکیم در باب خاستگاه دین)، معرفت، شماره۵۶
27. علیزاده، زهرا؛اکبری،زینب؛ صالحی مبارکه،الهام؛ واحدی دهکردی،افسانه(۱۳۹۵). بررسی ارتباط بین ابعاد مختلف دینداری و سلامت اجتماعی دانش آموزان، فصلنامه علمی –پژوهشی علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، شماره دوم،۱۲۸-۱۰۹.
28. قرائتی، محسن(۱۳۸۳). تفسیرنور، جلد۵، چاپ یازدهم، تهران: مرکزفرهنگی درسهایی از قرآن.
29. کاظمیان مقدم، کبری؛ مهرابی زاده، مهناز(۱۳۸۸)، بررسی رابطه نگرش مذهبی با شادکامی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان، روانشناسی و دین، ش۴(پیاپی۸).
30. کفاشی، مجید(۱۳۹۴)معدل معادلات ساختاری رابطه مولفه های دینداری با مولفه های سلامت اجتماعی دانشجویان،فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی،شماره ۱۴، ۲۳۳-۲۱۳.
31. مکارم شیرازی، ناصر(۱۳۸۶) تفسیرنمونه،جلد۲، تهران: دارالکتب اسلامیه.
32. میردریکوندى، رحیم(۱۳۸۶).الگوها و نظریه هاى عمده بهداشت روانى، معرفت، شماره ۱۱۲.
33. وحیدی، زهره؛ جعفری هرندی،رضا(۱۳۹۶).پیش بینی بهزیستی روان شناختی بر اساس مولفه های سرمایه روانشناختی و مولفه های نگرش معنوی، پژوهش نامه روانشناسی مثبت،سال سوم، شماره۲: ۶۴-۵۱.
34. هاشمی اصفهانی، شهلا(۱۳۸۱). تأمّلی در سلامتِ اجتماعی،مجله حدیث زندگی، شماره ۷.
35. یدالله پور، بهروز(۱۳۹۰). بررسی مستندات راه های انس بیشتر دانشجویان با قرآن، فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره۶، ۱۱۹-۱۴۶.