نمایش مبدأ برای معرفی و بررسی کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن»

=چکیده=
اعجاز علمی قرآن از موضوعات مهم و به روز دانش تفسیر و علوم قرآن است که در عصر ما با استقبال گسترده ای از سوی جامعه علمی مواجه است. کتاب وزین «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» نوشته دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی (زیدعزه) از بهترین آثار نگاشته شده در این موضوع به حساب می آید. مؤلف محترم در این کتاب پس از ارائه تعریف روشنی از اعجاز، به معرفی تک تک مصادیق آن در قرآن کریم می پردازد و از میان انبوه آیاتی که در مورد آنها ادعای اعجاز شده، تنها پنج مورد را به صورت قطعی می پذیرد که عبارتند از: «زوجیت»، «حرکت های خورشید»، «لقاح ابرها»، «مراحل خلقت انسان »، و «جاذبه زمین».  در این مقاله ضمن بررسی مقدمات، تعاریف و پیش فرض های بنیادین بحث اعجاز، نقاط قوت و ملاحظاتی برای کتاب مذکور بیان شده که عبارتند از: نقد معیار تشخیص معجزه، جامعیت، و مصادیق اعجاز علمی در قرآن. در ادامه نیز پنج آیه ای که در این کتاب به عنوان مصادیق انحصاری اعجاز علمی قرآن از آنها یاد شده، نقد و بررسی شده است.
=واژگان کلیدی=
قرآن، اعجاز، «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن»، «دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی»، اعجاز علمی.

=مقدمه=
همزمان با نزول قرآن و گسترش معارف آن در جوامع مختلف، سخن از تحدی و اعجاز آن در میان ادبا و فرهیختگان مطرح شد و در طول چهارده قرن گذشته دانشمندان زیادی به این موضوع پرداخته اند. 
اعجاز قرآن ابعاد متعددی دارد و یکی از مهم ترین آنها «اعجاز علمی» است که در سده معاصر و با پیشرفت پرشتاب علوم تجربی، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
بر اساس روایات، معجزه هر پیامبر متناسب با عصر خود بوده است.  با توجه به این که قرآن تا قیامت جاودانه است، لازم است تعامل یافته های علمی روز با گزاره های قرآنی بررسی شود و «اعجاز علمی» به عنوان یکی از ابعاد اعجاز قرآن موضوع پژوهش های میان رشته ای قرار گیرد.
در میان آثار متعددی که در دوران معاصر به این موضوع پرداخته اند، کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» نوشته دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی (زیدعزه) به طور خاص و با رویکرد نقادانه به بررسی اعجاز علمی قرآن پرداخته و این مسأله را در دانش های مختلف مورد بحث قرار داده است. این کتاب با استقبال فراوانی از سوی جامعه علمی (و حتی عموم مردم) مواجه شد و به یک مرجع در پژوهش های مربوط به اعجاز قرآن تبدیل شده است. در این مقاله قصد داریم ضمن معرفی این کتاب، نکاتی را در تحلیل و بررسی آن بیان کنیم.
=1. معرفی اثر=
در این بخش دورنمایی از ویژگی های ظاهری این کتاب را مرور می کنیم:
1-1	مشخصات کلی اثر:
کتاب مذکور، نسخه تکمیل شده رساله دکتری مؤلف محترم است و برای اولین بار در سال 81 توسط انتشارات کتاب مبین رشت منتشر شد. سپس به سرعت به چاپ دوم و سوم رسید و انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن (در سال 1386 شمسی) به چاپ آن مبادرت ورزید. نسخه دیجیتالی آن نیز در قالب نرم افزار مجموعه آثار ایشان توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) تولید شده و در دسترس است.
1-2 زیست نامه مختصر نویسنده:
حجه الاسلام و المسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی (زیدعزه) در 1341 شمسى در خانواده‏اى مذهبى در رهنان اصفهان متولد شد. دوره دبستان و راهنمايى را در محل تولد و دوره متوسط را در شهر اصفهان گذراند، سپس در سال 1360 به دفاع از اسلام و مهين پرداخت.
در سال 1361 وارد حوزه علميه اصفهان، و در سال 1369 وارد حوزه علميه قم گرديد و به مدت ده سال در درس خارج اساتيدى همچون آيات عظام فاضل لنكرانى، مكارم شيرازى، معرفت، صالحى مازندرانى و وحيد خراسانى حاضر شد. و موفق به گذراندن پايان نامه سطح چهارم حوزه (دكترى فقه) شدند و هم زمان سطح چهارم رشته تخصصى تفسير حوزه علميه قم و دكترى علوم قرآن و حديث دانشگاه را به پايان رساندند.
ایشان هم اکنون استادتمام و عضو هيأت علمى جامعه المصطفى (ص) العالميه، رئیس مدرسه عالی قرآن و حدیث، و استاد نمونه حوزه و دانشگاه است. بيش از هفتاد و پنج كتاب و یکصد و پنجاه مقاله، و نخستين ترجمه جمعى قرآن (با همكارى گروهى از اساتيد حوزه و دانشگاه) از آثار ایشان در رشته های مختلف بالاخص علوم قرآن و حدیث است.
=1-3 گزارش محتوای کتاب=
عناوین زیر، سرفصل های اصلی این کتاب را تشکیل می دهد:
بخش اول: كليات
الف: تاريخچه اجمالى انطباق قرآن با علوم تجربى و اعجاز علمى
اول: پيشينه تاريخى تفسير علمى در غرب
دوم: پيشينه تاريخى تفسير علمى در اسلام
ب: تقسيم اجمالى علوم بشرى
پ: آيا همه علوم بشرى در قرآن موجود است؟
ت: اهداف اصلى و فرعى قرآن
ث: اقسام انطباق قرآن با علوم تجربى
ج: معيارهاى تفسير علمى معتبر
ح: آثار مثبت و منفى انطباق قرآن با علوم تجربى
خ: ماهيت معجزه و تفاوت آن با امور خارق العاده ديگر
معجزه و واژه‏هاى قرآنى آن
نمونه‏ هايى از معجزات در قرآن
لوازم كلامى معجزه
معجزه و قوانين طبيعت
تفاوت‏هاى معجزه با خوارق عادات ديگر
الف: تفاوت معجزه با سحر و اعمال مرتاضان
ب: تفاوت معجزه و كرامت
د: اعجاز قرآن كريم و ابعاد آن
قسمت اول: تحدى قرآن كريم(دليل اعجاز قرآن)
قسمت دوم: ديدگاهها در باره جهت اعجاز قرآن(سر مثل نداشتن آن)
قسمت سوم: راز اعجاز قرآن
ذ: انطباق قرآن با علوم تجربى اثبات‏گر اعجاز علمى قرآن است
ر: تفاوت حكمت و علت در شريعت
بخش دوم: قرآن و علوم كيهان‏شناسى
1. آغاز جهان
2. مراحل خلقت جهان
3. هفت آسمان و زمين
4. گسترش جهان
5. جاذبه عمومى موجودات
6. خورشيد و حركات آن
7. زمين
8. موجودات زنده در آسمان‏ها
9. پايان جهان
بخش سوم: قرآن و علوم رياضى
اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن
الف: موافقان اعجاز عددى قرآن
ب: مخالفان اعجاز عددى قرآن
بخش چهارم: قرآن و علوم زيست‏شناسى
1. منشا پيدايش حيات در زمين
2. آيا انسان مى‏تواند موجود زنده‏اى بوجود آورد؟
3. خلقت انسان اوليه و نظريه تكامل داروين
4. زوجيت
5. لقاح(زايا كردن گياهان و ابرها)
بخش پنجم: قرآن و علوم پزشكى
فصل اول: قرآن و بهداشت
الف: بهداشت غذائى
1. دعوت به غذاهاى پاك و پاكيزه(طيب)
2. ممنوعيت غذاهاى غير بهداشتى(خبيث)
3. ممنوعيت اسراف در غذا
4. ممنوعيت خوردن گوشت مردار
5. ممنوعيت خوردن گوشت خوك
6. ممنوعيت خوردن خون
7. ممنوعيت نوشيدن شراب(خمر)
ب: بهداشت شخصى(جسمى)
1. وضو
2. غسل
3. طهارت لباس
4. پاكيزگى محيط زيست
ج: بهداشت مسايل جنسى
1. ممنوعيت آميزش با زنان در حالت عادت ماهيانه
2. ممنوعيت زنا
3. ممنوعيت هم جنس بازى(لواط)
4. ممنوعيت استمناء
د: قرآن و بهداشت روان انسان
اول: آيات قرآن در مورد شفابخشى آن
فصل دوم: قرآن و درمان بيمارى‏ها
الف: قرآن و درمان بيمارى‏هاى روانى و روحى
ب: قرآن و درمان بيمارى‏هاى جسمى
فصل سوم: قرآن و اسرار خلقت انسان(از نظر پزشكى) 
مراحل خلقت انسان
لازم به ذکر است که سه بخش اول فوق، در جلد یکم و بخش چهار و پنج، در جلد دوم جای گرفته اند.
=2. نقاط قوت=
جهت رعایت انصاف لازم است پیش از پرداختن به ملاحظات، نقاط قوت و برجستگی های اثر مذکور بیان شود. این کتاب در خط مقدم مباحث میان رشته ای قرآن و علوم طبیعی قرار دارد و از جهات متعددی ممتاز است که به مهم ترین آنها اشاره می شود:
-	قلم روان و گستردگی مخاطبان
-	تسلط بالای مولف بر مباحث قرآنی
-	تتبع کافی و گزارش کامل از اقوال و دیدگاه ها
-	بهره گیری از منابع معتبر و متعدد در حوزه علوم تجربی
-	رویکرد محتاطانه و معتدلانه در اظهارنظرها
-	رعایت انصاف و احترام در نقد
-	نظم منطقی مباحث و رعایت الگوی پژوهش
-	پرهیز از پیش داوری و تحمیل باورهای خود بر قرآن
=3. ملاحظات=
نگارنده این مقاله، سال ها توفیق شاگردی دانشور محترم حجه الاسلام و المسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی (زیدعزه) را داشته و حق تعالی را بر این نعمت سپاسگزار است. با این وجود در مورد اثر ارزشمند ایشان نکاتی به ذهن می رسد که در ادامه به آنها خواهم پرداخت.
جالب آن که پیش از نگارش این مقاله، ایشان را در جریان این تصمیم خود قرار دادم و ایشان نیز از نقد کتاب خود استقبال کردند و این فضای انتقادپذیری و تواضع علمی است که موجب پویایی و ارتقای علوم می شود و این را می توان از ویژگی های بارز حوزه های علمیه به حساب آورد که همواره در حوزه حاکم بوده و الحمد لله هم اکنون نیز جریان دارد.
به هر حال نکاتی پیرامون اثر مذکور به نظر می رسد که ضمن ادای احترام به مولف محترم، در سه محور به آنها می پردازیم:
3-1 معیار معجزه بودن
ایشان در جلد اول کتاب، پس از ذکر معنای لغوی معجزه، تعاریف متعددی از دانشمندان علم کلام برای این واژه ذکر، و برخی از آنها را نقد می کند. سپس در یک جمع بندی کلی، سه رکن اصلی معجزه را چنین بیان می کند:
«در معجزه سه حيثيت و جهت وجود دارد: 
اول: جهت معجزه‏گر است؛ كه بايد مدعى منصب الهى و تحدّى كننده و ... باشد و هدف او هم اثبات امر محالى نباشد.
دوم: جهت خود معجزه است؛ كه بايد خارق عادت بوده و گواه صدق ادعا باشد و از امور شرّ هم نباشد.
سوم: جهت مردمى كه براى آنها معجزه صورت مى‏گيرد؛ كه بايد از آوردن مثل آن معجزه ناتوان باشند.» 
ایشان در ادامه، محدوده معجزات علمی قرآن را چنین تعیین می نماید:
«مراد (از معجزه علمى قرآن) آياتى از قرآن كريم است كه بدين صورت باشد:
1. رازگويى علمى باشد؛ يعنى مطلبى علمى را كه قبل از نزول آيه كسى از آن اطلاع نداشته بيان كند، بطورى كه مدتها بعد از نزول آيه مطلب علمى كشف شود. و اين مسأله علمى طورى باشد كه با وسايل عادى كه در اختيار بشر عصر نزول بوده قابل اكتساب نباشد.
2. اخبار غيبى در مورد وقوع حوادث طبيعى و جريانات تاريخى باشد كه در هنگام نزول آيه كسى از آن اطلاع نداشته و پس از خبر دادن قرآن طبق همان خبر واقع شود. و اين خبر طورى باشد كه بوسيله وسايل عادى قابل پيش بينى نباشد.
پس اگر مطلبى را قرآن خبر داده كه قبلًا در كتابهاى آسمانى گذشته به آن اشاره شده بوده است و يا در مراكز علمى يونان و ايران و ... در لابلاى كتابهاى علمى و آراء دانشمندان آمده است. و يا مطلبى باشد كه طبيعتاً و يا بصورت غريزى قابل فهم بوده است اين امور معجزه علمى محسوب نمى‏شود.» 
بررسی:
دو ویژگی فوق در واقع معیار تشخیص معجزه است و مولف محترم برای رد یا تأیید معجزه بودن یک گزاره قرآنی، به همین موارد استناد کرده اند.
در مورد معیار اول دو نکته به نظر می رسد:
اول آن که اگر بیان هر مطلب علمی برای اولین بار، معجزه به حساب بیاید، بخشی از اختراعات و اکتشافات بشری نیز مشمول تعریف معجزه خواهند بود. زیرا چنین نیست که تمامی اختراعات بشری حاصل پیشرفت علوم و ابزار جدیدی باشد که در اختیار دارند. بلکه برخی از آنها جرقه ای است که به فکر بشر می خورد و در هر زمانی ممکن است اتفاق بیفتد.
به عنوان نمونه کشف جاذبه زمین توسط نیوتن، بر اساس معیار فوق الذکر، مشمول تعریف معجزه خواهد بود. زیرا یک رازگویی علمی است که قبل از اکتشاف او کسی از آن اطلاع نداشته و کشف آن نیازمند ابزار پیشرفته علمی نیز نبوده است.
معیار دوم نیز مربوط به «پیشگویی ها» یا «اخبار غیبی» قرآن است و در عرض معجزات علمی قرار دارد نه در طول آن. به بیان دیگر یکی از ابعاد اعجاز قرآن، پیشگویی ها هستند و یکی دیگر از این ابعاد، اعجاز علمی است. در حالی که عبارت فوق، پیشگویی ها را زیرمجموعه معجزات علمی به حساب آورده است.
3-2 جامعیت
شایسته است یک پژوهش، جامع باشد. به این معنا که تمامی ابعاد موضوع مورد نظر را در نظر بگیرد و سرفصل های اصلی آن را مورد بحث قرار دهد یا اگر به دلایلی (مانند محدودیت حجم کتاب) نمی تواند وارد بحث تفصیلی شود دلیل آن را ذکر کند و به منبع دیگری حواله دهد.
چنان که مشاهده شد در این کتاب پس از بیان مقدمات و کلیاتی پیرامون اعجاز علمی، گزاره های علمی قرآن کریم به صورت موردی و در چهار محور اصلی زیر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است:
قرآن و کیهان شناسی
قرآن و علوم ریاضی
قرآن و زیست شناسی
قرآن و علوم پزشکی
این در حالی است که در طلیعه کتاب می نویسند:
«علوم تجربى شامل دو قسم مى شود: اول علوم طبيعى مانند فيزيك، شيمى، زيست‏شناسى و ... دوم علوم انسانى مانند جامعه شناسى، اقتصاد و ... .» 
در تقسیم بندی مشهور فوق به دو شاخه اصلی علوم تجربی یعنی «علوم طبیعی» و «علوم انسانی» اشاره شده است. اما در فصول بعدی تنها به علوم طبیعی پرداخته و وارد بحث اعجاز علمی قرآن در علوم انسانی نشده است.
مؤلف محترم در یکی دیگر از آثار خود، پژوهش های میان رشته ای قرآن و علوم انسانی را مهم تر از علوم طبیعی دانسته اند و چنین نگاشته اند:
«در قرآن اشارات علمى زيادى وجود دارد و مباحث ميان‏رشته‏اى زيادى در همين مورد شكل گرفته است، در اين ميان ارتباط قرآن با علوم انسانى بيش از علوم طبيعى است. و در علوم انسانى نيز علوم تربيتى به قرآن و اهداف آن نزديك‏تر است، چرا كه قرآن كريم يكى از اهداف خويش را هدايت (بقره/ 2) معرفى مى‏كند.» 
این مطلب کاملاً حق است و با یک نگاه سطحی به آیات قرآن کریم، تصدیق می شود. 
بنابراین جای خالی علوم انسانی همچون سیاست، اقتصاد، حقوق، مدیریت، روانشناسی، علوم تربیتی، و ... در این کتاب به شدت حس می شود و جامعیت آن را زیر سوال می برد. 
البته در علوم طبیعی نیز به طور مستوفی بحث نشده و ارتباط علوم مهمی همچون فیزیک، زمین شناسی، و هواشناسی مورد بحث قرار نگرفته است. در ادامه نمونه هایی از آیات مربوط به این علوم که در آنها ادعای اعجاز شده است، ذکر خواهد شد.
3-3 . مصادیق اعجاز علمی:
در اثر مذکور، نمونه های فراوانی از ادعای اعجاز قرآن ذکر شده و در غالب موارد معجزه بودن آنها رد شده است که نشان از دقت نظر و احتیاط بالای مولف دارد و قابل تقدیر است. اما به نظر می رسد تعداد آیاتی که (بر اساس تعریف خود ایشان) معجزه علمی قرآن به حساب می آید بیش از این باشد.
پیش از اظهار نظر پیرامون تک تک آیاتی که معجزه بودن آنها در کتاب تأیید شده، دیدگاه های برخی صاحب نظران حوزه اعجاز قرآن را مرور می کنیم.
1-3-3	دیدگاه ها در تعداد معجزات علمی قرآن:
اصل اعجاز علمی قرآن مورد تأیید اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان مسلمان است.  اما در تعداد آیاتی که تعریف «معجزه» بر آنها صدق می کند و مؤلفه های اعجاز در آنها وجود دارد اختلاف نظر مشاهده می شود.  
لازم به ذکر است شمار زیادی از دانشمندان و صاحب نظران دانش تفسیر، در مورد تعداد معجزات علمی اظهار نظر نکرده اند و عمدتاً به ذکر آمار و ارقامی در رابطه با تفسیر علمی و تعداد آیات علمی قرآن پرداخته اند.  از این رو در این بخش تنها نظر دانشمندانی که متعرض این بحث شده اند یا می توان از آثار آنان کمیت اعجاز علمی را به دست آورد بررسی می شود و تعداد آیات علمی محل بحث ما نیست.
مهم ترین دیدگاه ها در این رابطه عبارتند از:
الف- آیه الله خویی ره
ایشان در کتاب وزین البیان فی تفسیر القرآن و در بحث اعجاز علمی، شش مورد از گزاره های علمی را ذکر می کنند که عبارتند از:
1.	قانون توازن در قرآن‏
2.	قانون زوجيت در قرآن‏
3.	قانون تلقيح در قرآن‏
4.	حركت زمين در قرآن‏
5.	قاره‏هاى ناشناخته در قرآن‏
6.	كرويت زمين در قرآن‏. 
لازم به ذکر است که ایشان موارد فوق را به عنوان نمونه ذکر کرده اند و در مقام منحصر کردن موارد اعجاز علمی به این شش مورد نیستند.
ب- آیه الله معرفت ره
ایشان که احیاگر علوم قرآنی در شیعه و در قرن معاصر به حساب می آیند، در کتاب وزین «التمهید فی علوم القرآن» به تفصیل وارد این بحث شده اند و پس از مباحث تئوری و نقد و بررسی دیدگاه های متعدد، می نویسند: 
«و بعد، فإليك بعض ما وصلت إليه أفهام البشريّة حسب ما وصلت إليه من العلوم الطبيعية المقطوع بها تقريبا، و كان ذلك دليلا على معجزة القرآن الخارقة للعادة.» 
سپس پانزده نمونه از آیاتی را که با علوم طبیعی مرتبط است، به عنوان اعجاز علمی ذکر کرده و با بکارگیری نکات علمی روز، هر یک را شرح می دهند. 
ج- آیه الله مکارم شیرازی دامت برکاته
تفسیر نمونه که با رویکردی اجتماعی و تربیتی نگاشته شده، ذیل آیات علمی قرآن به بیان نکات مرتبط با علوم تجربی پرداخته و در شرح و تفسیر آیات، از یافته های علوم تجربی بهره برده است.
ایشان نیز در پذیرفتن اعجاز علمی جانب احتیاط را رعایت کرده و غالباً توجه مخاطبان را به شگفتی های علمی بیان شده در قرآن جلب می کند. با این وجود در مجموع 27 جلد تفسیر نمونه، در 14 آیه، ادعای اعجاز علمی شده است که عبارتند از:
تزيين آسمان با ستارگان(صافات‏/ 6)؛ جايگاه و مسير مشخص ستارگان(واقعه/ 75)؛ حركت دوراني و جرياني خورشيد (يس/ 38)؛ حرکت زمين(نمل/ 88)؛ قانون جاذبه (رعد/ 2)؛ آماده شدن زمين براي زراعت به وسيله باران (عبس/ 24- 28)؛ زوجيت در گياهان (رعد/ 3)؛ رستاخيز انرژي‌ها (يس/80)؛ تشكيل تمام اجسام از اتم (اخلاص‏/ 2)؛ زندگي اجتماعي زنبور عسل (نحل/ 68ـ69)؛ آفرينش انسان از علق (علق/ 2)؛ شکل گيري استخوان ها در جنين(مومنون/ 14)؛ رقيق تر بودن هوا در ارتفاعات (انعام/ 125) و بريدگي ميان رشته كوه‌ها (نحل/ 15).
معجزه بودن برخی از موارد فوق جای تأمل دارد که پرداختن به تحلیل آنها از موضوع این نوشتار خارج است.  
د- یکی از پژوهشگران معاصر:
ایشان نیز در پژوهش مستقلی که در این زمینه انجام داده است، چهارده معجزه علمی برای قرآن برمی شمارد که با چهارده مورد تفسیر نمونه متفاوت است. فهرست این موارد عبارت است از:
1- حركت زمين.
2- حركت منظم ماه و خورشيد.
3- قانون زوجيت و فراگيرى آن.
4- نقش كوهها در اعتدال زمين.
5- كمبود اكسيژن در فراسوى زمين.
6- امكان پرواز به فراسوى زمين.
7- علمى بودن تحريم ها و تحليل ها.
8- مسأله تلقيح.
9- وجود حيات در كرات ديگر.
10- مسأله جاذبه.
11- سقف بودن آسمان.
12- خبر از ادوار جنين.
13- خاموشى خورشيد.
14- نور خواندن ماه و چراغ ناميدن خورشيد، اشاره به مستقل نبودن نور ماه است. 
ه- دکتر رضایی اصفهانی زید عزه
ایشان در کتاب مورد بحث، پس از اشکال و جواب های فراوان، پنج مورد از آیات قرآن را مشمول تعریف اعجاز علمی قرآن می داند و سایر موارد را نمی پذیرد و دلیل عدم پذیرش را نیز ذکر می کند.  گزارش مختصری از تمامی این موارد در جدول شماره 1 قابل مشاهده است.
جدول شماره 1 – موارد اعجاز علمی قرآن
ردیف	موضوع علمی	آیه شریفه	دیدگاه کتاب پژوهشی در اعجاز علمی

1	
آغاز جهان	أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما	این مطلب يك هماهنگى شگفت‏انگيز قرآن و علم است اما چون  نظريه مهبانگ‏ به صورت قطعی ثابت نشده، به حد اعجاز نمی رسد.
2	گسترش کائنات	وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ	این نظريه نیز به صورت قطعى اثبات‏ نشده و آیه مذکور اعجاز علمی به حساب نمی آید.
3	7 آسمان 
و زمین	اللَّهُ الَّذي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُن‏	با توجه به صریح نبودن الفاظ آیه، نمی توان مراد آن را به صورت قطعی احراز کرد.
4	نیروی جاذبه *	اللَّهُ الَّذي رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها	با توجه به عدم اطلاع جامعه عصر نزول از نيروى جاذبه، مى‏تواند اعجاز علمى قرآن به شمار آيد.
5	حرکت های خورشید *	
وَ الشَّمْسُ تَجْري لِمُسْتَقَرٍّ لَها	این آیه برخی حرکت های خورشید که پیش از قرآن مجهول بوده را شامل می شود و اعجاز علمى آن را ثابت مى‏كند.
6	حرکت زمین	سیزده آیه	چون قبل از قرآن گفته شده، اعجاز نیست.
7	کرویت زمین	فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ	دلالت آیه صریح نیست؛ لذا اعجاز علمی
به حساب نمی آید.
8	موجودات زنده درآسمانها	وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فيهِما مِنْ دابَّة	از نظر علمی به اثبات نرسیده است و فعلاً معجزه به حساب نمی آید.
9	پایان جهان و انبساط	ده آیه	از نظر علمی به اثبات نرسیده است و فعلاً معجزه به حساب نمی آید.
10	اعجاز عددی	آیات متعدد	شگفتی به حساب می آید اما درحد اعجاز نیست.
11	آفرینش موجودات از آب	وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَيٍّ
وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماء	چون قبل از قرآن توسط برخی دانشمندان گفته شده، اعجاز نیست.
12	زوجیت *	وَ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْن‏	 اعجاز علمی قرآن محسوب می شود.
13	لقاح ابرها *	وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ	اعجاز علمی قرآن محسوب می شود.

14	مراحل خلقت انسان *	
آیات متعدد	مجموع این پانزده مرحله و نظم و ترتيب بيان مراحل آن دليلى بر اعجاز علمى قرآن است‏.
15	بهداشت غذایی	آیات متعدد	شگفتی علمی به حساب می آید
اما به حد اعجاز نمی رسد.
16	بهداشت جنسی	آیات متعدد	"    "     "     "        "         "         "         "       "
17	بهداشت روانی	آیات متعدد	"    "     "     "        "         "         "         "       "
در جدول فوق، مواردی که در این کتاب به عنوان اعجاز علمی پذیرفته شده است، با علامت ستاره مشخص شده اند.
ناگفته نماند که مولف محترم در برخی دیگر از آثار خود، موارد دیگری را نیز معجزه دانسته اند که از موضوع این مقاله خارج است. 
2-3-3 بررسی و نقد مصادیق اعجاز علمی
اکنون که تعداد معجزات علمی قرآن از دیدگاه صاحب نظران روشن شد، تأملی در مصادیق ذکر شده در کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» خواهیم داشت.
ابتدا دو مورد از پنج آیه ای که ایشان معجزه می دانند را بررسی می کنیم و سپس دو مورد از معجزات علمی قرآن را که ایشان به عنوان اعجاز ذکر نکرده اند، بررسی خواهیم کرد:
یک. مواردی که اعجاز شمرده نشده است:
به نظر می رسد تعدد دیدگاه ها در مصادیق اعجاز علمی قرآن، معلول تعریف اعجاز و معیاری است که دانشمندان برای تشخیص اعجاز قرآن دارند.
به هر حال آنچه قابل قبول به نظر می رسد همان تعریف مشهور معجزه است که دانشمندان علم کلام بر آن تأکید ورزیده اند و مولف محترم کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» نیز آن را پذیرفته اند. با این وجود برخی از آیاتی که معجزه بودن آنها را رد کرده اند مشمول تعریف فوق بوده اند. به عبارت دیگر آیاتی در قرآن وجود دارد که می توان با استناد به همین تعریف، آنها را معجزه علمی قرآن به حساب آورد اما ایشان اشاره ای به آنها نکرده اند. در اینجا به دو مورد از آنها اشاره می شود:
الف. تاریکی اعماق دریاها
در زمان نزول قرآن کسی به اعماق دریاها و اقیانوس ها دسترسی نداشت. چرا که انسان هنگام شنا کردن قادر نیست بیش از ده متر در عمق آب پایین رود و فشار آب چنین اجازه ای به او نمی دهد. 
این عدد با استفاده از تجهیزات و لباس غواصی به صد متر می رسد. اما با استفاده از تمامی تجهیزات غواصی نیز نمی توان به عمق بیشتر از یکصد متر نفوذ کرد و برای این منظور تنها یک راه وجود دارد و آن هم «زیردریایی» است. 
در دانش فیزیک به اثبات رسیده است که هنگامی که نور وارد آب می شود، شکست نور و چگالی بالای آب باعث می شود مرتب نور ضعیف شود و تاریکی غلبه کند. تا آنجا که در عمق هزار متری اقیانوس ها با تاریکی مطلق روبرو هستیم و همان نور ضعیف نیز محو می شود. زیردریایی در سال 1890 میلادی اختراع شد و بشر برای اولین بار به عمق بیش از صد متر اقیانوس ها راه پیدا کرد و دریافت که عمق دریاها تاریک است. 
اما قرآن کریم در قرن ششم میلادی و پیش از تمامی این اکتشافات، به صراحت سخن از تاریکی مطلق اعماق دریاها به میان آورده که در آن زمان هیچ کسی از آن اطلاع نداشت و حتی ابزار راستی آزمایی آن را نیز در اختیار نداشت. قرآن در این زمینه می فرماید:
«أَوْ كَظُلُماتٍ في‏ بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور» 
يا (كارهاى كافران) همچون تاريكى‏هايى در درياى ژرف پهناورى است، كه موج آن را مى‏پوشاند، و بر فراز آن موج ديگرى است و بر فراز آن ابرهايى است (اينها) تاريكى‏هايى است كه برخى آنها بر فراز برخى [ديگر] است، هر گاه دستش را خارج كند نزديك است كه آن را نبيند! و كسى كه خدا نورى برايش قرار نداده، هيچ نورى براى او نيست.
در آیه فوق، اوج تاریکی اعماق اقیانوس ها اینگونه بیان شده است که اگر کسی در آن موقعیت قرار گیرد و دست خود را پیش چشمش بگیرد هیچ نوری بر آن منعکس نمی شود تا قابل مشاهده باشد.
قرآن کریم همچنین در ماجرای حضرت یونس ع و گرفتاری او در شکم ماهی، می فرماید:
«وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادى‏ فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمين» 
و (ياد كن) ذو النُون [يونس‏] را هنگامى كه خشمناك (از ميان قوم خود) رفت، و يقين كرد كه بر او تنگ نخواهيم گرفت ولى در تاريكى‏ها ندا در داد كه:» هيچ معبودى جز تو نيست منزّهى تو! در حقيقت من از ستمكاران بودم.
در آیه فوق، تاریکی اعماق دریا با واژه جمع «ظلمات» توصیف شده است. در روایتی این تاریکی ها چنین تفسیر شده است:
عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ لَبِثَ يُونُسُ فِي بَطْنِ الْحُوتِ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ- وَ نَادَى فِي الظُّلُماتِ ظُلْمَةِ بَطْنِ الْحُوتِ وَ ظُلْمَةِ اللَّيْلِ وَ ظُلْمَةِ الْبَحْر. 
امام باقر ع فرمودند: حضرت یونس ع سه روز در شکم ماهی درنگ کرد و خدا را در تاریکی ها صدا زد که منظور، تاریکی شکم ماهی، تاریکی شب، و تاریکی قعر دریاست.
این سخن در زمانی که دسترسی به عمق دریا و اقیانوس برای بشر ممکن نبود، یک رازگویی علمی و «اعجاز قرآن» به حساب می آید.
تعریف و معیاری که مولف محترم کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» برای معجزه علمی بیان کرده اند نیز شامل این موضوع می شود و این آیه را می توان یکی از اعجازهای علمی قرآن در مباحث میان رشته ای «قرآن و فیزیک» به حساب آورد.
ب. سختی تنفس در ارتفاعات
این موضوع در کتاب های برخی دانشمندان و پیشکسوتان تفسیر و علوم قرآنی در عصر ما مطرح شده و بر معجزه بودن آن تصریح شده است.  
قرآن کریم، دشواری زندگی گمراهان و گرفتاری آنان را با ذکر یک تمثیل زیبا، این گونه بیان می کند:
«فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذينَ لا يُؤْمِنُون» 
آن كس را كه خدا بخواهد هدايت كند، سينه‏اش را براى (پذيرش) اسلام، گشاده مى سازد و آن كس را كه بخاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سينه‏اش را آن چنان تنگ مى‏كند كه گويا مى‏خواهد به آسمان بالا برود اين گونه خداوند پليدى را بر افرادى كه ايمان نمى‏آورند قرار مى‏دهد!
اين آيه شریفه گمراهان را به كسى تشبيه مى‏كند كه در حال صعود به لايه‏هاى بالايى جوّ است و در اثر اين صعود دچار تنگى نفس و فشار سخت بر سينه خود مى‏شود.
پیش از آن که «کمبود اکسیژن در جو» از نظر علمی به اثبات برسد، برخی مفسّران آيه فوق را ناظر به كسى می دانستند كه بيهوده مى‏كوشد تا پرواز كند و مانند پرندگان در آسمان به پرواز درآيد ولی اين كار برايش مقدور نيست و از شدت ناراحتى نفس كشيدن بر او دشوار مى‏گردد یا آن را به حالتی که هنگام بالا رفتن ازکوه یا گردنه به انسان دست می دهد تطبیق کرده اند. 
با تأملی در الفاظ آیه شریفه، پذیرش این دیدگاه ها دشوار می شود و به نظر می رسد این آیه در صدد است پرده از راز دیگری بردارد.
تعبير «يصّعّد في السّماء» نمی تواند ناظر به بالا رفتن از کوه یا بلندی باشد چراکه اگر اين معنا مقصود بود، بايستى واژه «إلى» را به جاى «فى» به كار مى‏برد. 
مرحوم آیه الله معرفت ره نیز بر این نکته تأکید ورزیده اند که «يصّعّد» از نظر لغت، مفهوم «صعود» و بالا رفتن را نمى‏دهد؛ بلكه كاربرد اين لفظ در باب تفعّل براى افاده معناى به دشوارى افتادن مى‏باشد به‏گونه‏اى كه از شدّت احساس سختى، نفس در سينه تنگ شود. چنان که واژه‏هاى «صعود» و «صعد» بر دامنه‏هاى صعب العبور اطلاق مى‏شود و براى هر امر دشوار بسيار سختى به كار مى‏رود. 
از اين رو تعبیر «كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ» ناظر به كسى است كه در لايه‏هاى مرتفع جوّ، دچار تنگى نفس و سختى و دشوارى فراوان گشته است و اين جز با اكتشافات علمى روز قابل فهم نيست، كه در آن روزگار براى بشريّت پوشيده بوده است و اعجاز علمی قرآن به حساب می آید.
دانشمندان علم فیزیک  این مطلب را به اثبات رسانده اند که فشار هوا در سطح دريا، معادل ثقل لوله عمودى جيوه به ارتفاع 76 سانتى‏متر است. همين فشار در سطح دريا بر بدن انسان وارد مى‏شود. ولى در ارتفاع 5 كيلومتر از سطح دريا، اين فشار به نصف كاهش مى‏يابد. پس هر چه بالاتر رود، اين فشار به طور معكوس پايين مى‏آيد، به‏ويژه در لايه‏هاى بالاى هوا كه تراكم هوا به گونه فاحشى پايين مى‏آيد و رقيق مى‏گردد. 
در واقع نيمى از گازهاى هوايى، يعنى تراكم پوشش هوايى چه از لحاظ وزن و چه از لحاظ فشار، در ميان از سطح دريا تا ارتفاع 5 كيلومتر واقع گرديده و سه چهارم آن تا ارتفاع 12 كيلومتر مى‏باشد. ولى موقعى كه به ارتفاع 80 كيلومتر برسيم، وزن هوا تقريبا به 20000/ 1 پايين مى‏آيد.
هوا سنگينى و فشار خود را از تمامى جوانب بر بدن ما وارد مى‏سازد، ولى ما فشار و سنگينى آن را احساس نمى‏كنيم، زيرا فشار خون عروق بدن ما معادل فشار هوا است و هر دو فشار خارج و داخل بدن متعادل مى‏باشند. ليكن موقعى كه انسان بر كوه‏هاى بلند بالا مى‏رود و فشار هوا كم مى‏شود، اين تعادل بر هم خورده، فشار داخلى از فشار خارجى بيش‏تر مى‏شود. اگر رفته رفته فشار هوا كاهش يابد، گاه خون از منافذ بدن بيرون مى‏زند. اوّلين احساسى كه به انسان در آن هنگام رخ مى‏دهد، سنگينى بر دستگاه تنفّسى است كه بر اثر فشار خون بر عروق تنفّسى تحميل مى‏شود و مجراى تنفّس را تنگ كرده و موجب دشوارى تنفس مى‏گردد. 
دو. مواردی که اعجاز شمرده شده است:
تا اینجا به مواردی اشاره شد که اعجاز علمی قرآن به حساب می آید اما در کتاب «پژوهشى اعجاز علمى قرآن» اشاره ای به آنها نشده است. اکنون مواردی که ایشان به طور جزم، معجزه علمی قرآن برشمرده اند را مرور می کنیم:
نیروی جاذبه؛ حرکت های خورشید؛ زوجیت؛ لقاح ابرها؛ و مراحل خلقت انسان.
به نظر می رسد پنج عنوان فوق نیز جای مناقشه دارد و معجزه بودن تمامی آنها با تعریف مذکور سازگاری ندارد که به بررسی مورد اول و دوم می پردازیم.
یک. نیروی جاذبه زمین
در این زمینه به دو آیه زیر رعد استناد شده است:
«اللَّهُ الَّذي رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» ؛ خدا كسى است كه آسمان‏ها را، بدون ستون‏هايى كه آنها را ببينيد، برافراشت؛
«خَلَقَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» ؛ (خدا)آسمان‏ها را بدون ستون‏هايى كه آنها را ببينيد آفريد.
در ترکیب نحوی آیه فوق، دو احتمال وجود دارد و مفسران و صاحب نظران مباحث مفصلی ذیل آن آورده اند که ضرورتی برای نقل آنها نیست. دکتر رضایی اصفهانی (زیدعزه) پس از بررسی اقوال و احتمالات متعدد، چنین نتیجه می گیرند:
«احتمال دلالت آيات اول و دوم، بر نيروى جاذبه قوى است، ولى معناى آيات فوق منحصر در نيروى جاذبه نيست، بلكه نيروى جاذبه يكى از مصاديق «عمد» (ستون‏ها). اما بهر حال اين يك اشاره علمى قرآن به شمار مى‏آيد كه با توجه به عدم اطلاع مردم و دانشمندان عصر نزول قرآن از نيروى جاذبه، عظمت قرآن كريم را در بيان اسرار علمى روشن مى‏سازد. و مى‏تواند اعجاز علمى قرآن به شمار آيد.»
نکته قابل توجه آن است که در معجزه علمی بودن یک آیه، دلالت مستقیم آن آیه بر مطلب علمی شرط است و اگر در مراد آیه احتمال یا احتمالات دیگری برود، نمی توان آن را اعجاز علمی به حساب آورد و نهایتاً یک شگفتی علمی به حساب می آید.
اندیشور محترم در ابتدای متن فوق نیز به این مطلب اشاره کرده اند و معجزه بودن آن را رد کردند؛ اما در ذیل کلام خود آن را اعجاز علمی به حساب آورده اند که با مبنای ایشان سازگاری ندارد. 
ایشان در کتاب «تفسیر قرآن مهر» نیز عبارتی دارند که بر اساس آن معجزه علمی بودن این آیه زیر سوال می رود:
«برخى مفسران گفته‏اند كه اين آيه اشاره به نيروى جاذبه دارد. البته اين تفسير در صورتى صحيح است كه واژه‏ى سماوات در اين آيه به معناى كرات آسمانى باشد، ولى از آن‏جا كه واژه‏ى «عَمد» جمع عمود است، ممكن است اين آيه اشاره به نيروهاى متعدد، از جمله نيروى جاذبه باشد.» 
بر این اساس به نظر می رسد مسأله جاذبه زمین یکی از اشارات علمی یا شگفتی های علمی قرآن است و نظر به این که نمی توان معنای آیه مذکور را به آن منحصر کرد، اعجاز علمی به حساب نمی آید.
دو. حرکت های خورشید
بارزترین آیه ای که در رابطه با حرکت یا حرکت های خورشید به آن استناد می شود آیه 38 سوره یس است:
«وَ الشَّمْسُ تَجْري لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقْديرُ الْعَزيزِ الْعَليمِ»؛ و خورشيد كه تا قرارگاهش روان است؛ اين اندازه‏گيرى(خداى)شكست‏ناپذير داناست.
مؤلف محترم کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» نیز به همین آیه شریفه تمسک، و پس از بررسی احتمالات گوناگون چنین نتیجه گیری کرده اند:
«بيان كرديم كه سه احتمال در كلمه «مستقر» (يس/ 38) وجود دارد (مصدر ميمى- اسم مكان- اسم زمان) و نيز بيان شد كه چند احتمال در معناى لام «لمستقر» وجود دارد (بمعنى الى- فى- غاية) و نيز گذشت كه در مورد كلمه «جريان» چهار احتمال وجود دارد (حركت انتقالى طولى- حركت وضعى- ادامه حيات زمانى- حركت درونى خورشيد).
در اثر ضرب اين احتمالات در يك ديگر عدد 36 حاصل مى‏شود. يعنى 36 احتمال در معناى آيه متصور است و ممكن است در واقع همه اين احتمالات مراد آيه باشد. پس اين احتمال هم وجود دارد كه جريان (حركت) ديگرى هم براى خورشيد وجود داشته باشد كه كشف نشده و آن هم مراد باشد. از اين رو نمى‏توان به طور قطعى گفت كه مقصود آيه يكى از اين احتمالات است و نفى احتمالات (شناخته شده يا كشف نشده) ديگر كرد.» 
با وجود این احتمالات در معنای آیه شریفه، ایشان در ادامه می فرمایند:
«آيا اين اشارات علمى قرآن اعجاز علمى آن را اثبات مى‏كند؟ در اين مورد مى‏توان تفصيل قائل شد؛ يعنى بگوئيم بخشى از اين حركت‏ها قبلًا توسط كتاب مقدس گزارش شده بود و لذا اخبار قرآن در اين مورد اعجاز علمى نيست.امّا آن بخشى كه توسط كتاب مقدس گزارش نشده بود و توسط قرآن بر خلاف هيئت بطلميوسى بيان شد اعجاز علمى قرآن است ... حركت‏هاى ديگر مثل حركت انتقالى طولى و حركت وضعى و حركت زمانى و حركت درونى خورشيد از ابتكارات قرآن است. و اعجاز علمى آن را ثابت مى‏كند.» 
باید گفت آنچه در رابطه با نیروی جاذبه زمین بیان شد اینجا نیز می آید. در شرایطی که احتمالات گوناگونی در معنای آیه و مراد الهی وجود دارد و نمی توان به صراحت حرکت طولی، وضعی، زمانی و درونی خورشید را از آیه استخراج، و سایر معانی را نفی کرد، معجزه علمی بودن نیز منتفی خواهد بود و باید آیه را از شگفتی های علمی قرآن به شمار آوریم.

=جمع بندی=
در این مقاله کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» را معرفی و بررسی کردیم. پس از بیان نقاط قوت و امتیازات، در سه محور اصلی به بیان ملاحظاتی درباره این کتاب پرداخته شد:
مورد اول را به تعریف اعجاز و مورد دوم را به محدوده پژوهش و جامع و مانع بودن آن اختصاص دادیم.
ملاحظه سوم نیز مربوط به مصادیق اعجاز علمی در قرآن بود و از پنج موردی که ایشان برشمرده اند، دو مورد را رد کردیم (نیروی جاذبه و حرکت های خورشید) و دو مورد دیگر بر آن افزودیم (تاریکی اعماق دریاها و سختی تنفس در ارتفاعات).
بدیهی است که این بحث همچنان جریان دارد و در آینده با رشد علوم طبیعی و اکتشافات مستمر آن، هر روز پرده ای از اسرار علمی قرآن کنار خواهد رفت و نمونه های دیگری از اعجاز علمی این کتاب آسمانی بر جهانیان هویدا خواهد شد.




 [[رده:مقاله]]
[[رده:اعجاز علمی]]
[[رده:کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن»]]




قرآن کریم (با ترجمه گروهی جمعی از قرآن پژوهان زیر نظر دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی)

1.	ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير، مؤسسه التاريخ، بي جا، بي تا.

2.	آلوسي، سيد محمود، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، چاپ اول، دارالکتب العلميه، بيروت، 1415 ق.

3.	حنفی، احمد، التفسیر العلمی‌ للآیات‌ الکونیه، دار المعارف، مصر، بی‌تا.

4.	خوئى‏، سيد ابو القاسم، البيان في تفسير القرآن‏، موسسة احياء آثار الامام الخوئى‏، قم‏، بى تا. 

5.	دياب، عبد الحميد، و قرقوز، احمد، مع الطب في القرآن الكريم، انتشارات رضى- زاهدى، قم، 1404ق.

6.	الرافعی، مصطفی صادق، اعجاز القـرآن و البـلاغة النبویة، چاپ چـهارم،0491 م.

7.	رضايى اصفهانى‏، محمد على، تفسير قرآن مهر، چاپ اول، انتشارات پژوهش هاى تفسير و علوم قرآنى‏، قم‏،  1387ش.

8.	رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، قم، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآنی، چاپ دوم، 1386 ش.

9.	طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، چاپ سوم، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372ش.

10.	عبده، محمّد، تفسیر المنار، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

11.	عرفان، حسن، اعجاز در قرآن كريم‏، چاپ اول، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى‏، تهران‏، 1379ش.

12.	قرضاوى، يوسف، قرآن منشور زندگى‏، مترجم: عبد العزيز سليمى‏، چاپ اول، نشر احسان‏، تهران‏، 1382ش.

13.	قمى، على بن ابراهيم، تفسير قمى، چاپ چهارم، دار الكتاب، قم، 1367 ش.

14.	كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1365ش.

15.	مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن شناسی، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، قمريال 1381ش.

16.	مصطفوى، حسن‏، التحقیق فی كلمات القرآن الكریم‏، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‏ مصطفوى حسن، 1360ش.

17.	معرفت،‏ محمد هادى، التمهيد في علوم القرآن، چاپ دوم، مؤسسة النشر الاسلامى‏، قم‏، 1415ق.

18.	واعظ جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، نشر اسراء، قم، 1378ش.

19. http://tbsecosystemsild.wikispaces.com