نمایش مبدأ برای تشبیه زن به کشتزار در قرآن

آیه ۲۲۳ سوره بقره در مورد زنان است و تمثیلی را بیان می‌کند که همواره محل بحث مفسران و پژوهشگران بوده است. خداوند در این آیه می‌فرماید: «نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّىٰ شِئْتُمْ ۖ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ».  

نکات قابل توجه در این آیه، تشبیه زنان به «حَرْثٌ»، تکرار واژه «حَرْثٌ» و واژه «أَنَّىٰ» است. به‌طور کلی، تمثیل ممکن است چیزی را به هم نزدیک یا از جهاتی از هم دور کند یا کارایی خاصی را بیان نماید. در مورد زنان که به «نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ» تشبیه شده‌اند، این تشبیه به معنای تشبیه تام نیست یعنی مراد این نیست که نسبت زنان به مردان تنها فایده‌اش این است که زنان به حرث یا زمین کشاورزی تشبیه شوند، اما با توجه به سیاق آیه قبل، که درباره روابط زن و مرد سخن گفته، این تشبیه از نظر معنایی قابل پذیرش است؛ به‌ویژه آن‌که از آن می‌توان نقش زن در فرزندآوری و استمرار نسل بشر را برداشت کرد. 

در خصوص واژه «أَنّىٰ»، این پرسش مطرح شده که آیا این واژه دلالت زمانی دارد یا مکانی؟ علامه معتقد است که قطعاً «أَنَّىٰ»، زمانیه است، یعنی هر زمانی که خواستید، می‌توانید ارتباط جنسی با همسرانتان داشته باشید. اگر «أَنَّىٰ»، به معنای مکانیه باشد، یعنی در همه مکان‌هایی که شرعا‌ً ارتباط زن و مرد جایز است نه بدن زن، مکان‌های مختلفی که زن و شوهر می‌توانند ارتباط جنسی داشته باشند. منظور مکان‌های مختلف بدن زن نیست جاهای مختلفی از لحاظ جغرافیایی، به جز مکان‌هایی که از نظر شرعی اجازه داده نشده است. در واقع، «أَنَّىٰ شِئْتُمْ» خطاب به مردان است.

از طرف دیگر نباید به این مسئله صرفاً نگاهی فقهی داشت؛ حتماً باید رضایت هر دو طرف در نظر گرفته شود. آیه تنها به رابطه جنسی اشاره ندارد، بلکه هدف از آن را تولید نسلی صالح بیان می‌کند؛ چنان‌که می‌فرماید: «وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ ۚ». یعنی برای آخرت خود، فرزندان شایسته‌ای باقی بگذارید. (با توجه به عبارت «مُلَاقُوهُ ۗ» باید خداترسی و یاد قیامت را مدنظر داشت).

از منظر این آیه، تنها تقوای فردی یا فقهی مطرح نیست، بلکه تقوای اجتماعی نیز اهمیت دارد؛ به‌ویژه آنکه مقوله ازدواج و فرزندآوری دارای ابعاد اجتماعی، تربیتی و حتی پزشکی است. بنابراین این آیه فراتر از تقوای فقهی، تقوای اجتماعی را نیز بیان می‌کند. در قرآن، فواید متعددی برای ازدواج بیان شده است؛ از جمله آرامش روحی:«لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا» (روم، ۲۱) و پوشش عاطفی و اخلاقی متقابل: «هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ»  (بقره، ۱۸۷). افزون بر این، ادامۀ نسل بشر نیز یکی از اهداف ازدواج است. به‌زعم سید قطب، صلح جهانی زمانی تحقق می‌یابد که ابتدا درون انسان، سپس در خانواده و در نهایت در جامعه برقرار گردد.

ملیحه علیزاده بایگی