پیوستگی و جداسازی آسمان‌ها و زمین

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

أَوَلَمْ يَرَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ أَنَّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَٰهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ ٱلْمَآءِ كُلَّ شَىْءٍ حَىٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ

آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین به هم پیوسته بودند، و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم؛ و هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم؟! آیا ایمان نمی‌آورند؟!

آیه 30 سوره انبیاء

بیان ایده

در این آیه به مرحله‌ای از آفرینش اشاره شده است که آسمان‌ها و زمین به هم متصل بودند و خداوند آنها را جدا کرد. واژه «رتق» به معنای بستن و به هم پیوستن، مصدر است و در آيه به معناى اسم مفعول استفاده شده است و «فتق» به معناى گشودن و باز كردن و ضدّ رتق است. درباره مراد از «رتق» و «فتق» (پيوستگى و جدايى) آسمان‌ها و زمین چیست، نظرات مختلفی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

برخی برآنند که منظور از پيوستگى، يكنواخت بودن مواد جهان است، به طورى كه‏ همه در هم فرو رفته بود و به صورت ماده واحدى خودنمايى مى‌‏كرد، از آنجا که مرتب جزئياتى از زمين جدا گشته به صورت مركبات و مواليد جلوه مى‏‌كنند، و همچنين مواليدى در جو پديد مى‏‌آيد، می‌توان به این نتیجه رسید که روزى همه اين موجودات منفصل و جداى از هم، منظم و متصل به هم بودند، یعنی يك موجود رتق و متصل الاجزاء وجود داشته است که بعدها خداى تعالى آن را فتق كرده و در تحت تدبيرى منظم و متقن، موجوداتى بى‏‌شمار از دل آن يك موجود بيرون آورد كه هر يك براى خود داراى فضيلت‏‌ها و آثارى شد.

برخی منظور از به هم پيوستگى آسمان را اين دانسته‌اند كه در آغاز بارانى نمى‏‌باريد و به هم پيوستگى زمين را نیز چنین تفسیر کرده‌اند كه در آن زمان گياهى نمى‏رویيد، اما خدا اين هر دو را گشود، از آسمان باران نازل كرد و از زمين انواع گياهان را رويانيد. روايات متعددى از طرق اهل بيت (ع) به معنى اخير اشاره مى‌‏كند» .

اخیراً با توجه به کشفیات جدید علمی، برخی از محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن ادعا نموده‌اند که به هم پيوستگى آسمان و زمين و سپس جدا شدن آنها، اشاره به آغاز خلقت دارد. بر طبق نظریه مهبانگ جهان ما از انفجار نقطه‌ای بسیار کوچک و فوق العاده داغ با چگالی بی نهایت به وجود آمده است. به عبارت دیگر تمامی ماده این جهان در چنین نقطه‌ای متراکم بوده و سپس در اثر انفجار، این ماده منبسط و سرد شده و این انبساط و سرد شدن تا کنون نیز ادامه یافته است. انبساط جهان و مهبانگ از نتایج طبیعی نسبیت عام اینشتین به شمار می‌روند. در سال 1929 ادوین هابل اعلام کرد که رصدهای او از کهکشان‌هایی بیرون از راه شیری نشان داده است که این کهکشان‌ها با سرعتی متناسب با فاصله‌شان از ما در حال دور شدن هستند. هنگامی که بحث انبساط جهان مطرح شد، برای توجیه آن باید یک نظریه منطقی و نو ارائه می‌شد تا بتواند بزرگ شدن جهان را توجیه کند. این نظریه باید توضیح می‌داد که بزرگ شدن جهان از کجا و چه زمانی آغاز شده است؟ برای توجیه بزرگ شدن جهان نظریه مهبانگ مطرح شد که بر پایه آن جهان از انفجار یک توده فوق العاده متراکم و با حجم ناچیز آغاز شده است. هرچند امروزه شواهد و مستندات بیشتری در تأیید نظریه مهبانگ به دست آمده، اما باید گفت که کماکان سؤالات و ابهامات متعددی نیز پیرامون آن مطرح است.

این احتمال نیز وجود دارد که آیه به مرحله شکل‌گیری منظومه شمسی و جداشدن زمین از خورشید و سایر سیارات اشاره داشته باشد.

هرچند احتمالات متعددی در معنای این آیه مطرح شده است که باید در مورد صحت و سقم و میزان تناسب و هماهنگی هر یک با آیه بررسی های دقیق‌تری صورت گیرد، اما قرآن كتاب يك قرن و يك عصر نيست، بلكه راهنما و راهگشاى انسان‌ها در تمامى قرون و اعصار است. به همين دليل آن چنان محتواى عميقى دارد كه براى هر گروه و هر عصر قابل استفاده است، از این رو مانعى ندارد كه آيه‌ای بتواند تمامی احتمالات صحیحی را که درباره آن مطرح است در بر بگیرد، چرا که کاربرد لفظ در بيش از يك معنى نه تنها ايراد ندارد، بلكه گاهى دليل كمال فصاحت است، و اينكه در روايات مى‏‌خوانيم: «قرآن داراى بطون مختلفى است» نيز ممكن است اشاره به همين معنى باشد .

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• رَتق: ضميمه كردن و به هم چسباندن دو چيز
• فَتَقنا: فعل ماضی از ریشه «ف ت ق» به معنای جداسازى دو چيز متصل به هم

اهداف و روش تحقیق

البته هرچند شواهد معتبری در تأیید نظریه مهبانگ وجود دارد و این نظریه مورد توافق و پذیرش اکثر محافل علمی جهان قرار گرفته است، اما از آنجا که این نظریه هنوز با نواقصی روبروست و سؤالات بی پاسخ متعددی پیرامون آن وجود دارد و همچنین نظریاتی در مخالفت با آن ارائه شده است، نمی‌توان آن را به عنوان علم قطعی تلقی نمود. از این رو با توجه به اینکه آیه به مسئله رتق و فتق آسمان‌ها و زمین تصریح می‌کند، باید گفت که این مسئله می‌تواند از غوامض قرآنی به شمار آید که علم هنوز با قطعیت به جزئیات آن پی نبرده است.

آیات مرتبط

وَٱلسَّمَآءَ بَنَيْنَٰهَا بِأَيْي۟دٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ

و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می‌بخشیم!

آیه 47 سوره ذاریات

يَوْمَ نَطْوِى ٱلسَّمَآءَ كَطَىِّ ٱلسِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَآ أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُۥ وَعْدًا عَلَيْنَآ إِنَّا كُنَّا فَٰعِلِينَ

در آن روز که آسمان را چون طوماری در هم می‌پیچیم، (سپس) همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم، آن را بازمی‌گردانیم؛ این وعده‌ای است بر ما، و قطعاً آن را انجام خواهیم داد.

آیه 104 سوره انبیاء

ءَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ ٱلسَّمَآءُ بَنَىٰهَا

آیا آفرینش شما (بعد از مرگ) مشکل‌تر است یا آفرینش آسمان که خداوند آن را بنا نهاد؟!

آیه 27 سوره نازعات

رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّىٰهَا

سقف آن را برافراشت و آن را منظّم ساخت،

آیه 28 سوره نازعات

وَأَغْطَشَ لَيْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَىٰهَا

و شبش را تاریک و روزش را آشکار نمود!

آیه 29 سوره نازعات

وَٱلْأَرْضَ بَعْدَ ذَٰلِكَ دَحَىٰهَآ

و زمین را بعد از آن گسترش داد،

آیه 30 سوره نازعات

أَخْرَجَ مِنْهَا مَآءَهَا وَمَرْعَىٰهَا

و از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد،

آیه 31 سوره نازعات

أَفَلَمْ يَنظُرُوٓا۟ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَٰهَا وَزَيَّنَّٰهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ

آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‌ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده‌ایم و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست؟!

آیه 6 سوره ق

هُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ ٱسْتَوَىٰ عَلَى ٱلْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِى ٱلْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز [= شش دوران‌] آفرید؛ سپس بر تخت قدرت قرار گرفت (و به تدبیر جهان پرداخت)؛ آنچه را در زمین فرو می‌رود می‌داند، و آنچه را از آن خارج می‌شود و آنچه از آسمان نازل می‌گردد و آنچه به آسمان بالا می‌رود؛ و هر جا باشید او با شما است، و خداوند نسبت به آنچه انجام می‌دهید بیناست!

آیه 4 سوره حدید

سوالات تحقیق

1. مراد از واژه «السَّمَاوَاتِ» در این آیه چیست؟ آیا می‌توان گفت که با توجه به اینکه این واژه به صورت جمع آمده است، مراد از آن تمامی کائنات است و نه صرفاً جو زمین؟
2. منظور از لفظ «رَتْق» در آیه چیست؟
3. آیا می‌توان گفت که مراد از رتق بودن آسمان‌ها و زمین متصل بودن آنها به هم است یا اینکه هر کدام رتق و بسته بودن جداگانه‌ای داشته و به هم متصل نبوده‌اند؟
4. چه قراینی بر اینکه آیه اشاره به آغاز جهان و پدیده مهبانگ دارد، می‌توان یافت؟
5. با توجه به اینکه پس از مسئله جدا شدن آسمان‌ها و زمین، بحث حیات بخشیدن به موجودات از آب و پیدایش کوه‌ها و راه‌ها و جو زمین به میان آمده، آیا می‌توان گفت که آیه مربوط به زمان شکل‌گیری زمین و دیگر اجرام منظومه شمسی است؟
6. آیا می‌توان با استفاده از مفاهیم این آیه و آیه 47 سوره ذاریات که حاکی از انبساط جهان است و آیه 104 همین سوره که سرنوشت نهایی جهان را مطرح می‌نماید، مدل قرآنی کاملی از پیدایش، گسترش و پایان جهان ارائه داد؟
7. آیا فرآیند رتق و فتق آسمان‌ها و زمین به وضوح قابل مشاهده و یا قابل فهم برای کفار و معاندین (در هر عصر) است که خداوند در این آیه، آنها را به دلیل عدم ایمان آوردن و خاضع شدن در برابر آن مورد عتاب قرار می‌دهد؟
8. با توجه به اینکه خداوند در آیات متعددی آفرینش آسمان‌ها و زمین را در شش مرحله معرفی می‌نماید، رتق و فتق آسمان‌ها و زمین مربوط به کدام یک از این مراحل ششگانه می‌باشد؟
9. تا کنون چه مدل‌هایی برای توصیف آغاز جهان ارائه شده است؟
10. شواهد و مستندات به دست آمده، بیش از همه مؤید کدام یک از این مدل‌ها است؟
11. آیا پذیرش نظریه مهبانگ مستلزم پذیرش وجود خداوند و آفرینش جهان توسط اوست؟
12. تا کنون چه مدل‌هایی برای شکل‌گیری منظومه شمسی ارائه شده است؟
13. آیا پس از شکل‌گیری اولیه زمین و جو آن، مرحله‌ای وجود دارد که در آن بارش و رویشی وجود نداشته باشد؟
14. در عصر نزول قرآن، مردم چه تصوری از پیدایش کائنات و زمین داشته‌اند؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم ترجمه فولادوند

2. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، انتشارات ذوی القربی

3. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه، قم

4. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، مؤسسه هدی 1417 ق

5. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1382 ش

6. http://map.gsfc.nasa.gov/universe/bb_tests_exp.html

7. http://skyserver.sdss.org/dr1/en/astro/universe/universe.asp

8. http://www.big-bang-theory.com/