این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَٰحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنَ ٱلْأَنْعَٰمِ ثَمَٰنِيَةَ أَزْوَٰجٍ يَخْلُقُكُمْ فِى بُطُونِ أُمَّهَٰتِكُمْ خَلْقًا مِّنۢ بَعْدِ خَلْقٍ فِى ظُلُمَٰتٍ ثَلَٰثٍ ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ ٱلْمُلْكُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّىٰ تُصْرَفُونَ

او شما را از یک نفس آفرید، و همسرش را از (باقیمانده گِل) او خلق کرد؛ و برای شما هشت زوج از چهارپایان ایجاد کرد؛ او شما را در شکم مادرانتان آفرینشی بعد از آفرینش دیگر، در میان تاریکیهای سه گانه، می‌بخشد! این است خداوند، پروردگار شما که حکومت (عالم هستی) از آن اوست؛ هیچ معبودی جز او نیست؛ پس چگونه از راه حق منحرف می‌شوید؟!

آیه 6 سوره زمر

بیان ایده

در باره مسئله جنین، زندگی و اسرار آن در رحم مادر، اشاراتی علمی در آیاتی از قرآن كریم وارد شده است. یکی از این آیات، آیه ششم سوره زمر است که در آن، خداوند از تاریکی‌های سه گانه‌ای سخن می‌گوید که جنین در آن قرار دارد. در پاسخ به این پرسش که این سه لایه چیست، علم امروز چنین می‌گوید:

از زمانی كه سلول تخم در انسان تشكيل مي‌شود و رشد خود را با تقسيم سلولی (ميتوز) آغاز مي‌كند، مراحل مختلفی اتفاق می‌افتد. از همان هفته‌های اول، به وجود آمدن لايه‌ها (اكتودرم، مزودرم و آندودرم) را می‌توان مشاهده كرد ^[۱] *. در مرحله مورولا و بلاستولای اوليه يعنی 4-5 روز پس از لقاح و پيش از جايگزينی در رحم مادر، لايه‌ای به نام تروفوبلاست شكل می‌گيرد كه در سطح بيرونی جنين قرار دارد و حين جايگزينی جنين، در شكل‌گيری جفت جهت تهيه غذای جنين از مادر شركت دارد. در واقع، اين لايه در پيرامون توده سلولی درونی (سازنده جنين) قرار مي‌گيرد و سلول‌های سازنده آن جدا از اين توده است ^[۲].

همزمان، لايه‌های آمنيون، كوريون و آلنتويس در سطح بيرونی جنين ساخته مي‌شود و...^[۳].

این کشفیات علمی که اجمالاً درآیة 6 سوره زمر یاد شده، حکایت از اعجاز علمی قرآن کریم در طرح این موضوع دارد. زیرا اطلاعات مربوط به جنين‌شناسی برای اولين بار توسط كارل فون بائر (1792-1867)، كاشف اوول در پستانداران و تئوری لايه‌های زاينده) در سال 1828 ارائه شد^[۴]. رفته رفته اين اطلاعات كه دست‌يابی به آنها كار آسانی نبود، تكميل‌تر گردید تا امروز كه بخشی از اين مجهولات برای ما معلوم شده است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

بُطُونِ: جمع بطن به معنای شکم ^[۵] ^[۶]
ظُلُمَات: جمع ظلمت به معنای تاریکی ^[۷]

اهداف و روش تحقیق

آیه 6 سوره زمر از اشارات علمی قرآن در مورد علم جنین شناسی است که مراحل تدریجی تکامل در رحم مادر را -پیش از آنکه شناخت دقیقی از مراحل پیچیده و دقیق زندگی رحمی حاصل شود- بیان می‌کند. وجود پوشش‌های سه گانه در رشد و تکوین و تکامل آن ضروری و قرارگیری جنین در سه فضای تاریکی، لازمه رشد وی است. گفتنی است که وجود نور مرئی سبب فساد جنین می‌شود^[۸].

درآیه یاد شده، خداوند از تاریکی‌های سه گانه‌ای سخن می‌گوید که جنین در آن قرار دارد. امروزه در علم زیست شناسی اثبات شده که از زماني كه سلول تخم در انسان تشكيل می‌‌شود و رشد خود را با تقسيم سلولی (ميتوز) آغاز می‌كند، مراحل مختلفی اتفاق می‌افتد. با توجه به اینکه وجود پرده‌های جنین در عصر حاضر کشف گردیده است و بشر در عصر نزول قرآن به این دانش دسترسی نداشته، اشاره به این نکته در آیه مورد بحث می‌تواند یکی از جنبه‌های اعجاز علمی قرآن کریم تلقی شود.

آیات مرتبط

ٱلَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَٰٓئِرَ ٱلْإِثْمِ وَٱلْفَوَٰحِشَ إِلَّا ٱللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَٰسِعُ ٱلْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنشَأَكُم مِّنَ ٱلْأَرْضِ وَإِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِى بُطُونِ أُمَّهَٰتِكُمْ فَلَا تُزَكُّوٓا۟ أَنفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ ٱتَّقَىٰٓ

همانها که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دوری می‌کنند، جز گناهان صغیره (که گاه آلوده آن می‌شوند)؛ آمرزش پروردگار تو گسترده است؛ او نسبت به شما از همه آگاهتر است از آن هنگام که شما را از زمین آفرید و در آن موقع که بصورت جنینهایی در شکم مادرانتان بودید؛ پس خودستایی نکنید، او پرهیزگاران را بهتر می‌شناسد!

آیه 32 سوره نجم

سوالات تحقیق

"خلق" در عربی به چه معانی به کار رفته ودر این آیه کدامیک مورد نظراست؟
آفرینش و خلق شدن از چه زمانی آغاز می‌گردد (از زمان تشکیل تخم و یا دمیده شدن روح در بدن جنین)؟
مفهوم آفرینشی بعد از آفرینشی چیست؟ آیا منظور مرحله به مرحله بودن یک آفرینش است؟ آیا مراحلی است که یک سلول جنسی ماده طی می‌کند تا به فرد جدیدی تبدیل شود؟ و یا منظور به دنیا آمدن بچه‌های یک مادر، یکی پس از دیگری است؟
منظور از «ربّكم» در اين آيه چيست؟ چرا خداوند در این آیه بعد از اعلام "خلق" توسط خودش از کلمه "ربّ" استفاده کرده است (به نظر می‌رسد در بطن مادر برای جنین غیر از خلق مسائل دیگری در جهت تربیت و رشد فکری و تربیتی او صورت می‌گیرد که خداوند واژه "ربّ" به کار برده است) ؟
آيا منظور از «ظلمات» فقط عدم حضور نور است؟
مراد از ظلمات ثلاث چیست؟ آیا سه تاریکی وابسته به هم است؟
اين تاريكی‌ها متعلق به كدام‌يک است؟ خود جنين، رحم مادر يا هر دو؟
در تخمدان، سلول جنسي ماده ويژگي‌هاي وراثتی مادر را دارد. اگر اين سلول در مجاورت سلول جنسی نر در لوله رحمی قرار گرفته، لقاح صورت بگيرد، وارد مرحله جديدی (باروری) مي‌شود كه طی آن زيگوت شكل مي‌گيرد. در مرحله بلاستوسيست (بلاستولا) لانه گزينی انجام شده، تغييراتی رخ داده و تمايز آغاز مي‌شود كه با مرحله پيش (سلول تخم) متفاوت خواهد بود و به توليد بافت‌ها و اندام‌هايی در جنين منتهی مي‌گردد. حال اين سؤال مطرح است كه اگر منظور از «خلق من بعد خلق» (آفرينشي پس از آفرينشي ديگر) مرحله مرحله بودن خلقت جنين باشد، آيا می‌توان تاريكي‌هاي سه گانه را سه اندام تخمدان، لوله رحمي و رحم در بدن مادر دانست؟
آيا مي‌توان گفت كه منظور از تاريكي‌هاي سه گانه همان لايه‌هاي رحم است كه جنين در يكي از اين لايه‌ها لانه گزيني می‌كند (با توجه به سه لايه بودن ديواره رحم) ؟
خلقت جنين دارای مراحل گوناگون (مورولا ^[۹]، بلاستولاسيون ^[۱۰]، گاسترولاسيون ^[۱۱]) بوده كه طی هر يك از اين مراحل، لايه‌ها و زير بناي اندام‌هاي مختلف ظاهر می‌شود. اگر منظور از تاريكي‌ها، پرده‌هاي جنيني باشد، اين سه لايه مربوط به كدام مرحله است؟
آيا مي‌توان گفت منظور از تاريكي‌هاي سه گانه، پرده‌هاي خارج جنيني است؟
آیا این تاریکی‌هاي سه گانه مختص انسان بوده یا در همه پستانداران مشاهده می‌شود؟
آيا تاريكي نقشي در سلامت و پيشرفت تكوين جنين دارد؟ و يا به عبارت ديگر آیا نور برای جنین ضرر دارد که خداوند آن را در میان پرده‌های سه گانه قرار داده است؟
ويژگي‌هاي لایه‌های سه گانه چيست که مانع از عبور نور می‌شود؟
از ۴ ماهگی به بعد، چنانچه شكم مادر در مقابل نور شدیدی قرار گیرد، جنین دستانش را مقابل صورتش خواهد گرفت تا مانع از رسیدن نور شود. با توجه به اين مطلب، آيا مي‌توان نتيجه گرفت كه تاريكي‌هاي سه گانه در تأمين سلامت چشم جنين مؤثرند؟
آيا تاريكي‌هاي سه گانه تأثیری بر روند تکوين چشم دارند؟
چه نوع خلقي مد نظر قرآن مي‌تواند باشد كه در بدن مادر صورت مي‌گيرد؟ منظور قرآن از خلق شدن در شكم مادر شامل كدام مرحله جنيني (توليد سلول هاي جنسي ماده، لقاح، مورولا، بلاستولاسيون، گاسترولاسيون) مي‌تواند باشد؟
آيا مشخص كردن اين نوع خلق« يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ » مي‌تواند در مسائل حقوقي مربوط به «رحم جايگزين» راهگشا باشد؟

پانویس و منابع

↑ شمس لاهيجاني، 1/309-310
↑ شمس لاهیجانی، 1/266
↑ شمس لاهيجاني، جنين شناسي،1/312
↑ http://facstaff.bloomu.edu/jhranitz/Courses/APHNT/APHNT_main.htm
↑ قرشی، 1/201
↑ راغب اصفهانی، ص130
↑ قرشی، 4/272
↑ در مطالعات علمی که بر روی نور قابل رؤیت و رشد جنین حیوانات انجام شد، اثرات مهاری آن بر روی تکامل جنین های ۲- ۸ سلولی مشاهده شد که ارتباط قوی با طول مدت نور داشت. یوموکو اظهار داشت که در مراحل اولیه جنینی در معرض نور قرار گرفتن بر روی رشد جنین موثر است و توصیه کرد که حفاظت جنین ها در معرض نور، در تمامی مراحل کار بر روی جنین از جمع آوری تا کشت آن الزامی است (Umoka, 1043-1054). ناکایاما ملاحظه کرد که جنین ها نسبت به نور قابل رؤیت بسیار حساسند و بیان کرد که در معرض نور قرار گرفتن حتی در زمان بسیار کم (یعنی حتی نیم دقیقه) باعث افزایش تولید پراکسید هیدروژن در جنین ها می‌گردد که ماده‌ای سمی است (Nakayma,409-410).
↑ مورولا: توده تو پر سلولي كه حدود 4 روز پس از لقاح در نتيجه تسهيم (نوعي تقسيم ميتوزي كه طي آن تعداد سلول ها زياد می‌شود ولي تغيير اندازه ندارند) تشكيل می‌شود(شمس لاهیجانی، 1/266, 1/129).
↑ بلاستولاسيون: مرحله جنيني پس از مورولا و پيش از گاسترولاسيون را گويند. جنين پستانداران بعد از مرحله مورولا را بلاستوسيست گويند كه از دو نوع سلول هاي تروفوبلاست و توده سلولي تشكيل شده است (همو، 1/267).
↑ گاسترولاسيون: در اين مرحله، سلول هاي جنين حركت كرده و سه لايه اوليه اكتودرم، مزودرم و آندودرم را تشكيل می‌دهند.

1. قرآن کریم، ترجمه فولاد وند

2. راغب اصفهانى، حسين ، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم‏ - الدار الشاميه، دمشق‏-بيروت،141

3. قرشى، سيد على اكبر، قاموس قرآن، دارالكتب الإسلامية، تهران، چاپ ششم، 1371 ش

4. شمس لاهیجانی، مریم، جنین شناسی (جلد اول: توليدمثل و چگونگي رشد و نمو جنين)، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي،1374ش

5. http://facstaff.bloomu.edu/jhranitz/Courses/APHNT/APHNT_main.html

[1] شمس لاهيجاني، 1/309-310

[2] شمس لاهیجانی، 1/266

[3] شمس لاهيجاني، جنين شناسي،1/312

[4] ttp://facstaff.bloomu.edu/jhranitz/Courses/APHNT/APHNT_main.htm

[5] قرشی، 1/201

[6] راغب اصفهانی، ص130

[7] قرشی، 4/272

[8] در مطالعات علمی که بر روی نور قابل رؤیت و رشد جنین حیوانات انجام شد، اثرات مهاری آن بر روی تکامل جنین های ۲- ۸ سلولی مشاهده شد که ارتباط قوی با طول مدت نور داشت. یوموکو اظهار داشت که در مراحل اولیه جنینی در معرض نور قرار گرفتن بر روی رشد جنین موثر است و توصیه کرد که حفاظت جنین ها در معرض نور، در تمامی مراحل کار بر روی جنین از جمع آوری تا کشت آن الزامی است (Umoka, 1043-1054). ناکایاما ملاحظه کرد که جنین ها نسبت به نور قابل رؤیت بسیار حساسند و بیان کرد که در معرض نور قرار گرفتن حتی در زمان بسیار کم (یعنی حتی نیم دقیقه) باعث افزایش تولید پراکسید هیدروژن در جنین ها می‌گردد که ماده‌ای سمی است (Nakayma,409-410).

[9] مورولا: توده تو پر سلولي كه حدود 4 روز پس از لقاح در نتيجه تسهيم (نوعي تقسيم ميتوزي كه طي آن تعداد سلول ها زياد می‌شود ولي تغيير اندازه ندارند) تشكيل می‌شود(شمس لاهیجانی، 1/266, 1/129).

[10] بلاستولاسيون: مرحله جنيني پس از مورولا و پيش از گاسترولاسيون را گويند. جنين پستانداران بعد از مرحله مورولا را بلاستوسيست گويند كه از دو نوع سلول هاي تروفوبلاست و توده سلولي تشكيل شده است (همو، 1/267).

[11] گاسترولاسيون: در اين مرحله، سلول هاي جنين حركت كرده و سه لايه اوليه اكتودرم، مزودرم و آندودرم را تشكيل می‌دهند.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

پرده‌های جنین

فهرست