پاك‌كنندگي آب باران (آب مقطر)

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَهُوَ ٱلَّذِىٓ أَرْسَلَ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦ وَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً طَهُورًا

او کسی است که بادها را بشارتگرانی پیش از رحمتش فرستاد، و از آسمان آبی پاک‌کننده نازل کردیم...

آیه 48 سوره فرقان

بیان ایده

با تأمل در آیه در می‌یابیم که ظاهراً آن خصوصیاتی را که امروزه دانشمندان برای "آب مقطر" نام می‌برند، منطبق بر خصوصیات آبی است که آیه بدان اشاره کرده است. برای توضیح این مطلب باید گفت که امروزه ثابت شده که ترکیب آب باران همان ترکیب آب مقطر است. زیرا این آب ناشی از تبخیر آب دریاها و متراکم شدن آن به شکل ابرهاست که با سرد شدن، به صورت باران نازل می‌شود. به همین جهت آبی کاملاً خالص است. دانشمندان می‌گویند که بهترین آب مقطر، آب باران است - البته قبل از رسیدن به زمین و آلوده شدن به آلودگی‌های موجود در جو- و این آب خالص خاصیت پاک کنندگی و ضدعفونی کنندگی دارد و زایل کننده چرک‌هاست یعنی می‌تواند هر چیزی را پاک و میکروب زدایی کند. حتی قدرت پاک کنندگی آب باران از آب معمولی بیشتر است و از این رو، این آب که عاری از هر گونه آلودگی ویروس و باکتری است، به عنوان ماده‌ای ضد عفونی کننده و پاک کننده در طب مورد استفاده قرار می‌گیرد. هم چنین حلالیت بالا موجب شده که آب باران با حل کردن گازها و غبارها، پاک کننده جو نیز باشد. بعد از شناخت این صفات در می‌یابیم که تمامی ‌این‌ خصوصیات را قرآن تنها در یک کلمه بیان کرده و آب نازل شده از آسمان را " آب طهور "خوانده است و این نام گذاری کاملاً دقیق و علمی است. اگر چه متأسفانه تمدن بشری آلودگی‌های بسیاری را پدید آورده که موجب گشته آب باران - به سبب خصوصیاتی که داراست- قبل از رسیدن به زمین به انواع آلاینده‌های موجود در جو آلوده شود. این در حالی است که در قدیم به دلیل پاکیزه بودن جو، آب باران عاری از آلودگی بوده است. نکته‌ی مهم اینست که قرآن اولین کتابی است که از خاصیت پاک‌کنندگی آب باران سخن گفته و این صفت را نیز جز با آب باران به کار نبرده است. به عبارت دیگر قرآن بین انواع آب‌ها تمایز قائل شده و هر کلمه را در جای دقیق خود به کار برده، درحالی که در کتاب‌های بشری بین آب پاک و خالص و آب گوارا (الماء الطهور، لماء العذب والماء الفرات) فرقی نگذارده‌اند .

نمایی از دستگاه تهیه آب مقطر

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• أَرْسَلَ: ارسال کرد، فرستاد.
• الرِّيَاحَ: جمع " ریح " به معنی باد
• بُشْرًا: نوید، مژده
• طَهُور: پاک کننده، تطهیر کننده، زلال این کلمه اسمی برای آب است و نیز دلالت بر پاکی و زوال آلودگی دارد .

اهداف و روش تحقیق

در نگاه نخست در می‌یابیم که آیه به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول در مورد بادها و بخش دوم در باره آب باران است. اگرچه بین این دو بخش ارتباط تنگاتنگی وجود دارد، اما در این مجال تنها به بررسی بخش دوم پرداخته شده است.

بخش دوم آیه ابتدا اشاره‌ای به نزول آب از آسمان کرده و سپس به بیان خصوصیتی از آن پرداخته که با لفظ "طهور" از آن یاد می کند. واژه طهور از نظر اصطلاحی و فقهی یعنی آنچه که پاک و پاک کننده است و آن عبارتست از آب و خاک. نظافت و پاکیزگی از اموری است که انسان‌ها به طور غریزی به آن تمایل دارند و بیشتر با شستشوی بدن و لباس جلوه‌گر می‌شود، اگرچه در هر جامعه‌ای انسان‌های بی مبالات هم هستند. طهارت با آب و حتی وضوء و غسل نه تنها از دستورات اسلام است، بلکه در ادیان گذشته نیز وجود داشته است . از سوی دیگر، ابر و باران نیز از ابتدا برای انسان‌ها مفاهیمی ملموس و عینی بوده است. بقراط و به‌ پيروي‌ از او جالينوس‌ بر آن‌ بودند كه‌ خوش‌ترين‌، سبك‌ترين‌ و لطيف‌ترين‌ آب‌ها آب‌ باران‌ است‌، زيرا خورشيد لطيف‌ترين‌ آب‌ها را تبخير مى‌كند، رفوس‌ اِفِسوسى [Rufus of Ephesus]‌ در كتاب‌ التدبير افزون‌ بر اشاره‌ به‌ برخى‌ نكات‌ ياد شده‌، بر آنست‌ كه‌ همة فضائل‌ آب‌ در آب‌ باران‌ گرد آمده‌ است‌. ديوسكوريدس‌ نيز بر آن‌ بود كه‌ آب‌ باران‌ براي‌ آميختن‌ داروها با يكديگر و شستن‌ آنها و نيز به‌ كار بردن‌ در داروهايى‌ كه‌ بر چشم‌ يا بر زخم‌هاي‌ آن‌ مى‌نهند، بسيار نيك‌ است‌ .

بدین ترتیب مشخص می‌شود که قبل از اسلام نه تنها آشنایی با مفهوم نظافت وجود داشته، بلکه ادیان مختلف نیز در فرامین خود آن را به عنوان مقدمه‌ای برای عبادت بیان کرده‌اند.

از سوی دیگر برخی مطالب علمی مطرح شده در ارتباط با این اعجاز نیز قابل تأمل است. اصولاً انتظار می‌رود که آب باران کاملاً خالص باشد، ولی به علت تماس آن با گرد و خاک، ذرات معلق گازهای مخلوط در هوا، مقادیر قابل توجهی از آن‌ها را در خود حل و به زمین می‌آورد. گازهایی چون اکسیژن، گاز کربونیک و ازت نیز در آب باران موجود خواهد بود که حلالیت هر یک از آن‌ها در آب باران، علاوه بر ساختمان شیمیایی آن‌ها به فشار جزئی آن‌ها در اتمسفر مربوط می‌شود. علاوه بر گازهای فوق، در آب باران مقادیری NO2، ،RCO3 SO2 ، SH2 وجود دارد. انحلال این مواد در آب باران علاوه بر نامطلوب کردن آن از نظر بهداشت برای بسیاری از وسایل خانگی و فلزی خطرناک است. و عمدتاً از طریق سوخت منازل و کارخانجات به ویژه زغال سنگ داخل اتمسفر می‌شود، در حالی‌که اکسیدهای ازت از طریق سوخت وسایل نقلیه و رعد و برق، تجزیه و ترکیب آن با تولید می‌شود و پراکسی الکوکسیل نیترات نیز از ترکیب اکسید ازت با منوکسید کربن و هیدروکربورهای سوخته حاصل می‌شود. انحلال این مواد در آب باعث ایجاد حجم بالایی از نمک‌های محلول در آب می‌شود که موجب پایین رفتن PH و اسیدی شدن باران و در نتیجه افزایش خاصیت خورندگی آب می‌گردد. همچنین در آب باران کاتیون‌های سنگین مثل جیوه و مواد رادیواکتیوی چون ید (131) و سدیم (24) نیز گاهی دیده شده است. علاوه بر مواد ذکر شده در بالا، باید به میکروارگانیسم‌ها که باران در حین نزول خود به زمین با خود همراه می‌آورد، اشاره کنیم. این در حالیست که PH آب مقطر خنثی و در حدود 7 است. رسانایی ویژه آن (عکس مقاومت) بسیار اندک است. زیرا رسانایی الکتریکی آب با انحلال نمک‌ها در آن افزایش می‌یابد. دمای جوش آن پایین‌تر از آب‌های طبیعی است و به علت عدم وجود مواد محلول خاصیت خورندگی ندارد. حال این سؤالات مطرح می‌شود که:

• آیا آب باران همان آب مقطر است؟
• آیا اطلاق آب مقطر به آبی که در آیه به آن اشاره شده، صحیح است؟
• آیا پاک کنندگی‌ای که از آیه برداشت می‌شود، به معنای میکروب‌زدایی است؟
• با این فرض که آب باران همان آب مقطر باشد، آیا این آب خاصیت میکروب کشی دارد؟

در پاسخ باید بگوییم که درست است که آب باران در لحظه خروج از ابر کاملاً خالص و ترکیبی مانند آب مقطر دارد، اما می‌دانیم که حتی در پاک ترین جو نیز آب باران مقادیر زیادی از اکسیژن موجود در جو را در خود حل می‌کند و PH آن حدود 6/5 است. این حالت خود به دلیل حلالیت زیاد آب است و همین عامل موجب شده که آب باران بسیار گوارا باشد، در حالیکه آب مقطر فاقد مزه بوده و گوارا نیست. همچنین "آب مقطر استریل شده" درطب و تزریقات کاربرد فراوانی دارد، اما به نظر نمی‌آید که از آب، حتی آب مقطر به عنوان ماده استریل کننده در پزشکی استفاده شود.

از طرف دیگر، آب و به ویژه آب مقطر، به دلیل دارا بودن حلالیت بالا، در شیمی یکی از مهمترین حلال‌ها بوده و معمولاً از آن به عنوان حلال عمومی نام می‌برند و کاربرد اساسی در صنعت و در آزمایشگاه‌ها دارد. شاید این مطلب موجب شده تصور گردد که چون آب باران در ابتدا کاملاً خالص است و در هنگام نزول از جو، آلودگی‌های آن را پاک می‌کند پس آب باران مطهِّر است و چون طاهر و پاک نیز هست، پس طهور خواهد بود. در حالی‌که به نظر می‌رسد با توجه به تفاوت‌های موجود بین آب باران و آب مقطر نه تنها در بیان مصداق این آیه تردید جدی ایجاد می‌شود، بلکه نباید فقط با بیان یک مصداق، آیه را تک بعدی مطرح نمود. برخی از مطالب بهداشتی و خاصیت پاک‌کنندگی چرک‌ها و کثافات در مورد طهور بودن آب فی‌الجمله درست است و شاید خصوصیات منحصر به فرد آب بتواند بخشی از علل و یا مصادیق این آیه باشد، اما نمی‌تواند علت تامه و منحصر آن باشد. همچنین اگر بخواهیم طهور بودن آب را منوط به خالص و مقطر بودن آن کنیم، دیگر نمی‌توان آب باران شهرهای بزرگ را به جهت آلوده بودن به انواع آلاینده‌ها (همانطور که قبلا ذکر شد)، طهور و از جهت شرعی و فقهی پاک کننده دانست. در حالی‌که این چنین نیست و آن آب هم پاک کننده است. با توجه به مطالب بیان شده در بالا، تحقیقات بیشتر و پاسخ به سؤالات زیر لازم به نظر می‌رسد.

آیات مرتبط

إِذْ يُغَشِّيكُمُ ٱلنُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً لِّيُطَهِّرَكُم بِهِۦ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ ٱلشَّيْطَٰنِ وَلِيَرْبِطَ عَلَىٰ قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ ٱلْأَقْدَامَ

و (یاد آورید) هنگامی را که خواب سبکی که مایه آرامش از سوی خدا بود، شما را فراگرفت؛ و آبی از آسمان برایتان فرستاد، تا شما را با آن پاک کند؛ و پلیدی شیطان را از شما دور سازد؛ و دلهایتان را محکم، و گامها را با آن استوار دارد!

آیه 11 سوره انفال

در این آیه هم از خاصیت پاک کنندگی آب سخن گفته شده و همچنین به نیرویی اشاره شده که برای استواری قدم‌ها بوده و انسان را به واسطه‌ی آن در مواجهه با دشمن قوی‌تر می‌سازد.

سوالات تحقیق

1. آیا منظور آیه از طهارت، طهارت در مقابل نجاست است یا به معنای پاک کننده چرک وآلودگی است؟
2. از آنجا که سایر آب‌ها [ی مطلق] نیز پاک کننده‌اند، آیا لفظ طهور فقط برای آب باران به کار رفته و برای سایر آب‌ها مانند آب دریا یا آب نهرها استعمال نشده است؟
3. چرا احکام طهارت با آب باران با احکام سایر آب‌ها متفاوت است؟
4. آیا برف و تگرگ هم مشمول "ماء طهور" است و احکام طهارت با آب باران در مورد آنها نیز صدق می‌کند؟
5. با توجه به این که در احکام فقهی، خاک نیز پاک کننده است، چرا در قرآن لفظ طهور فقط برای آب به کار رفته است؟
6. با توجه به وضعیت جغرافیایی شبه جزیره و دشواری دسترسی به آب، علت تأکید قرآن بر طهارت با آب چیست؟
7. آیا در قرآن به نام سایر مطهِّرات اشاره شده است؟
8. با توجه به خاصیت ضدعفونی کنندگی آفتاب، چرا لفظ طهور برای آن به کار نرفته است؟
9. آیا علم پاک کنندگی آب باران را تأیید می‌کند؟
10. آیا آب باران همان آب مقطر است؟
11. از لحاظ علمی پاک کنندگی آب باران به چه شکل است (از لحظه جدا شدن از ابر به بعد)؟
12. آیا آب مقطر بهترین حلال برای گازهای موجود در جو است؟
13. اگر گازهای موجود در جو با آب باران شسته نشده و به زمین نیاید، چه اشکالاتی ممکن است به وجود آید؟
14. اگر باران نبارد، در طبقات فوقانی جو چه اتفاقاتی ممکن است رخ دهد؟

پانویس و منابع

1. ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، دار احیاء التراث العربی، بیروت
2. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق عدنان داوودی،طلیعه النور، قم، چاپ چهارم،1429 ق
3. رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن: علوم زیست شناسی و پزشکی، کتاب مبین،1386ش
4. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جامعه مدرسين حوزه علميه، قم
5. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، انتشارات اسوه، چاپ دوم، 1425ق
6. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامی
7. کرامتی، یونس، "باران"، دائرة المعارف بزرگ اسلامي، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران
8. مصطفوی،حسن، التحقيق في کلمات القرآن الکريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360 ش
9. Allaby, M., Encyclopedia of weather and climate, Vol 1, Infobase Publishing,2002, 706 pages
10. Baines, John. Water (Thomson Learning, 1993)