هامان قرآن کیست؟

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَٰٓأَيُّهَا ٱلْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَٰهٍ غَيْرِى فَأَوْقِدْ لِى يَٰهَٰمَٰنُ عَلَى ٱلطِّينِ فَٱجْعَل لِّى صَرْحًا لَّعَلِّىٓ أَطَّلِعُ إِلَىٰٓ إِلَٰهِ مُوسَىٰ وَإِنِّى لَأَظُنُّهُۥ مِنَ ٱلْكَٰذِبِينَ

فرعون گفت: «ای جمعیت اشراف! من خدایی جز خودم برای شما سراغ ندارم. (امّا برای تحقیق بیشتر،) ای هامان، برایم آتشی بر گل بیفروز (و آجرهای محکم بساز)، و برای من برج بلندی ترتیب ده تا از خدای موسی خبر گیرم؛ هر چند من گمان می‌کنم او از دروغگویان است!»

آیه 38 سوره قصص

بیان ایده

اسم هامان در قرآن کریم شش بار و همواره در کنار نام فرعون و به عنوان یکی از بزرگان قوم یاد شده است. هامان همان کسی است که فرعون به او فرمان داد که بنایی بسیار بلند بسازد تا [فرعون] بر آن بالا رود و خبری از خدای موسی بگیرد.

نامی از هامان در تورات و در روایت‌هایی که زندگی موسی را حکایت می‌کند، دیده نمی‌شود. اما در کتاب استر، از کتاب‌های عهد عتیق، از او یاد شده است. به حکایت این کتاب، هامان از وزیران پادشاه ایران، اخشورش (ظاهراً خشايارشا) بوده است. به روایت کتاب مقدس، هامان به سبب خشمی که بر یکی از درباریان یهودی گرفت، برآن شد که نه تنها او، بلکه تمامی یهودیانی را که در قلمرو سلطنت خشایارشا بودند، نابود کند . گرچه سرانجام هامان به فرمان پادشاه به دار آویخته شد .

آنچه که در کتاب استر آمده، درباره شخصی است که حدود 1100 سال پس از حضرت موسی می‌زیسته است. برخی که قرآن را کلام نازل شده از سوی خدا نمی‌دانند، برآنند که پیامبر داستان‌های امم پیشین را از تورات و انجیل [و حتی از اپوکریفاها] برگرفته و گاه در نقل برخی از مطالب اشتباه کرده و همین امر سبب پدید آمدن اختلافات بین حکایات قرآنی و کتاب مقدسی گردیده است. یکی از این موارد، نکاتی است که قرآن در باره هامان بازگو می‌کند.

اما اکتشافات باستان شناختی با آنچه که در قرآن آمده، مطابقت دارد. به بیانی دیگر، قرآن از شخصیتی که در آثار و نوشته‌های تاریخی –قبل از اکتشاف الواح مربوط به مصر باستان- گزارشی در باره او نیامده، خبر می‌دهد. پس از یافتن رمزهای دبیره هیروگلیف و خواندن الواح باستانی مصر، اطلاع یافتن از وجود چنین شخصی در دربار فرعون میسر گردید. موریس بوکای در بررسی اختلاف یاد شده میان قرآن و کتاب مقدس، این نکته را درمی‌یابد که هامان- چنانکه به عربی در قرآن نوشته شده- نويسه گردانى همین لفظ درهیروگلیف مصری است. در الواح سنگی به دست آمده، نوشته شده که هامان نام رئیس و کارفرمای کارگران معادن سنگ بوده و نحوه کاربرد نام او در لوح بر اهمیت این شخصِ نزدیک به فرعون تأکید می‌کند.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• الملأ: جماعت و مردمی که بر یک نظر و رأی گرد هم می‌آیند و معمولاً بر جماعت اشراف اطلاق می‌شود .
• أوقِد: آتش بیفروز، فعل امر از ریشه و-ق-د به معنای افروخته شدن آتش، شعله ور شدن آتش و ایقاد به معنای افروختن .
• الطین: گِل که همان آب و خاک مخلوط است، هر چندآب آن هم از بین برود باز گل نامیده می‌شود .
• صرح: به معنی خانه‌ای بلند و آراسته

اهداف و روش تحقیق

برخی از مستشرقان و اسلام شناسان غربی گفته‌اند که اختلاف میان حکایت قرآن و روایت کتاب مقدس نتیجه اشتباه پیامبر در نقل است و آنچه قرآن در باره هامان آورده، از این‌گونه است و این از موارد اشتباه تاریخی است که در قرآن دیده می‌شود . مستند آن‌ها کتاب استر است که محققان مسیحی، خود در وثاقت آن تردید دارند.

اما بررسی‌هایی که در این باره صورت گرفته، نشان می‌دهد که یافته‌های باستان‌شناختی نکته تاریخی یاد شده در قرآن را تأیید می‌کند.

آیات مرتبط

وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِى ٱلْأَرْضِ وَنُرِىَ فِرْعَوْنَ وَهَٰمَٰنَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا۟ يَحْذَرُونَ

و حکومتشان را در زمین پابرجا سازیم؛ و به فرعون و هامان و لشکریانشان، آنچه را از آنها [= بنی اسرائیل‌] بیم داشتند نشان دهیم!

آیه 6 سوره قصص

فَٱلْتَقَطَهُۥٓ ءَالُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَٰمَٰنَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا۟ خَٰطِـِٔينَ

(هنگامی که مادر بفرمان خدا او را به دریا افکند) خاندان فرعون او را از آب گرفتند، تا سرانجام دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد! مسلّماً فرعون و هامان و لشکریانشان خطاکار بودند.

آیه 8 سوره قصص

إِلَىٰ فِرْعَوْنَ وَهَٰمَٰنَ وَقَٰرُونَ فَقَالُوا۟ سَٰحِرٌ كَذَّابٌ

بسوی فرعون و هامان و قارون؛ ولی آنها گفتند: «او ساحری بسیار دروغگو است!»

آیه 24 سوره غافر

سوالات تحقیق

1. هارون چه نسبتی با فرعون داشته است؟
2. آیا اخبار از یک واقعیت یا یک شخصیت تاریخی اعجاز علمی قرآن تلقی می‌شود؟
3. آیا در روایات رسیده از معصومین در باره این شخص اطلاعاتی وجود دارد؟
4. در آیات مرتبط، از وجود لشکریانی برای هامان و فرعون، هر دو یاد شده است. آیا این نکته می‌تواند با آنچه در الواح در باره هامان آمده قابل جمع باشد؟
5. خط فرعونیان (هیروگلیف مصری)چه خطی بوده است؟
6. آیا لوح سنگی که نام هامان برآن حک شده، در موزه ای به نمایش گذاشته شده است؟
7. آیا اکتشافات باستان شناختی در ارتباط با موضوع مورد بحث، از سوی باستانشناسان تأیید شده است؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم ترجمه فولادوند

2. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

3. Bucaille, M., Moses and Pharaoh: the Hebrews in Egypt: teachings of the Holy Scriptures and history,Tokyo , NTT Mediascope, 1994

4. Fox, M. V., Character And Ideology In The Book Of Esther, 1991, University of South Carolina Press: Columbia (SC)

5. Saifullah, M.S.M., Elias, K., David, A., Iqbal, Q., “Historical Errors of the Qur'an: Pharaoh and Haman”

6. http://www.islamicawareness.com