نهنگ یونس (ع)

فَٱلْتَقَمَهُ ٱلْحُوتُ وَهُوَ مُلِيمٌ

(او را به دریا افکندند) و ماهی عظیمی او را بلعید، در حالی که مستحقّ سرزنش بود!

آیه 142 سوره صافات

عبارت محوری

فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ

بیان مطلب علمی

در قرآن کریم در داستان یونس نبی (ع) می خوانیم که وقتی در کشتی طوفان زده، قرعه به نام یونس (ع) افتاد و او را به دریا افکندند، یک نهنگ او را بلعید (فالتقمه). سپس او در درون بدن نهنگ بود تا دعایش به درگاه حق مستجاب شد (و طبق احادیث، توسلش به ائمه اطهار (ع) در درگاه الهی او را نجات داد) و نهنگ، او را به بیرون و به ساحل افکند. سپس یک گیاه "یقطین (احتمالا کدو یا نظیر آن)" بر کنار پیکر بیمار یونس (ع) رویید تا نفعی به او دهد.

این یک خلاصه از ماجرای نهنگ و یونس (ع) بود. تصور عمومی ما مردمان، بر این است که نهنگ از راه دهانِ خود او را بلعید. ولی در این مجال، به فضل الهی، قصد شرح یک نظریه متفاوت در این باب را داریم که شاید با رویکرد چندمعنایی (و یا حتی تک معنایی)، اولا قابل برداشت از معانی نص قرآن کریم باشد و در ثانی، شاید یک پیشنهاد برای تفسیر علمی یا اعجاز علمی دیگری از این کتاب بزرگ، بشمار آید. شاید. والله اعلم.

اما نظریه پیشنهادی (که تضادی هم مطابق این تحقیق و نظر ما با نص قرآن، ظاهرا ندارد و الله اعلم) این است که نهنگ از راه مجرای تنفسی خود، که بر روی سرش قرار دارد (و لابد در فیلم ها و کارتون ها همگی مان آن را با آن فواره های معروفش دیده ایم)، یونس (ع) را به درون بدن خود کشید و با بینی اش (و نه دهانش) او را به درون خود کشید. جالب است بدانیم که در برخی انواع نهنگ (مانند نهنگ عنبر که از آبهای ژاپن تا خلیج فارس و تا اطراف و اکناف اقیانوس ها حضور دارد)، مجرای تنفسی آنقدر بزرگ هست که بتواند موجودی دیگر را درون خود بکشد. البته این را هم بایستی اضافه کنیم که ممکن است نهنگ ماجرای یونس، یک نهنگ استثنایی (از نظر ابعاد) بوده باشد و از نهنگهای عنبر عادی (که عرض مجرای تنفسی شان در حدود ۵۰ سانتی متر یا ۲۰ اینچ هم است)، حتی مجرای تنفسی بزرگتری داشته بوده باشد. هر چند به نظر می رسد که نهنگهای عنبر بالغ و بزرگ امروزین هم کاندیداهای مناسبی برای چنین سناریویی احیانا می توانند باشند. والله اعلم. نهنگها حجم زیادی از هوا را درون سیستم بینی خود محبوس می کنند و اینگونه یونس (ع) می توانسته است در درون ساکها و حفرات سیستم تنفسی نهنگ، قرار بگیرد و نفس هم بکشد و هوا هم داشته باشد و اینگونه در درون سیستم تنفسی نهنگ غول پیکر، "مجاورت بگزیند و مصاحب نهنگ و صاحب الحوت" شود.

در تصویر بالا آناتومی سیستم تنفسی (و در واقع بینی غول پیکر نهنگ عنبر) را مشاهده می کنید. بخش های زرد رنگ در تصویر بالا، محل ساکهای تنفسی (کیسه های ذخیره هوا) در این سیستم است که برای تولید صوت (بله! صوت و تکلم و زبان و تسبیح و فلولا انه کان من المسبحین) و تنفس حیوان، کار می کنند. با رویکرد چندمعنایی، ممکن است بتوان واژه مسبحین را هم در معنای تسبیح گفتن و هم شنا کردن، هم بتوان به نهنگ و هم یونس نبی (ع) نسبت داد. یعنی ۴ حالت معنایی مختلف، که همگی یا برخی ممکن است جزو غرض های جدی معنایی آیه بوده باشد. والله اعلم. اما نهنگ عنبر چیست؟ صاحب بزرگترین بینی بین جانداران و پر قدرت ترین دستگاه تولید طبیعی صدا در طبیعت. به قول یک زیست شناس اروپایی: نهنگ عنبر (انگار) اصولا یک بینی بزرگ است که یک موتور بر روی آن نصب شده و متحرک شده است.

این حفرات بزرگ و سیستم پیچیده تنفسی و بینی بزرگ، دو کاربرد اصلی برای نهنگ دارد  :
۱- هواگیری از سطح و شنا کردن (چون نهنگ، پستاندار است و آب شش ندارد و بایستی از سطح آب، هوا را به نحو انبوه بگیرد و در سیستم بینی خود حبس کند و سپس به عمق برود و پس از چند ده دقیقه دوباره به سطح بیاید و هوای تازه بگیرد و دوباره ...)

۲- برای تولید صدا. آن هم چه صدایی؟! بلند، بسیار قوی، هم دارای کاربرد جهت یابی و هم دارای کاربرد ارتباطی. صدایی که شاید تسبیح هم بتواند بگوید. والله اعلم. (اگر خروس، مسبح است، نهنگ هم می تواند باشد و اگر او نیست، خوب این هم نیست.)

هر دو کاربرد بالا، در دایره معانی "فلولا انه کان من المسبحین" می گنجد. شاید یک پیشنهاد معنایی برای این بخش از آیه با رویکرد چندمعنایی این باشد که: " اگر نهنگ به بینی بزرگ و پیچیده و حاوی حفرات و هوای محبوس برای شنا کردن در عمق آب و همچنین تولید اصوات، نیاز نداشت و مجهز به آن نمی بود، یونس (ع) از درون بدن او، جان سالم به در نمی برد". شاید اگر اینگونه نبود، هم نهنگ و هم یونس (ع) در اعماق دریا پس از مرگ نهنگ، مدفون می شدند و پیکره شان تبدیل به سنگهای فسیلی می شد و مانند فسیلهای دیگر، در تاریخ ثبت و "للبث فی بطنه الی یوم یبعثون" می شدند. ولی اینگونه نبود. و نهنگ، بینی بزرگ و پیچیده ای داشت که حتی یونس (ع) را در حفرات آن می توانست محبوس و زنده نگه دارد. (این یک پیشنهاد برای تحقیق بیشتر برای فهم این آیه است و شاید صحیح و یا ناصحیح باشد. والله اعلم.)

اما بیمار شدن یونس (ع) چه ارتباطی با سیستم تنفسی نهنگ می تواند داشته باشد؟ جالب است بدانیم که انسان، نهنگ و خفاش، که یکی خشکی زی و دیگری آب زی و دیگری پروازی است، همگی بر روی یک شاخه از درخت تبارشناسی کالبد زیستی قرار دارند.

مثلا ویروس کرونا هم انسان و هم خفاش را بیمار می کند. دانشمندان اخیرا کشف کرده اند که دستگاه تنفسی نهنگ (بینی و ریه او) همانند بینی و ریه خود ما، پر از انواع میکروبها و عوامل مختلف بیماری زا است. نهنگها هم گاهی بیماری تنفسی می گیرند و گاهی بر اثر آن، می میرند.

آیا ممکن است یونس (ع) بر اثر مجاورت با این عوامل بیماری زا در درون سیستم تنفسی نهنگ، بیماری تنفسی گرفته بوده باشد؟ آیا شجره یقطین و گیاه یقطین، یا گونه خاص یا رویش خاصی از آن، برای درمان بیماری های تنفسی مشترک بین انسان و نهنگ، مفید است؟ آیا کرونا، همانطور که انسان و خفاش را مبتلا می کند، ممکن است در بدن نهنگ یا ریه و بینی او هم جولان بگیرد؟ آیا ممکن است شجره یقطین، و گیاه یقطین، یک راه درمان پیشنهادی و هنوز کشف نشده برای کرونا (و یا برخی دیگر بیماری های تنفسی) را در درون خود یا ترکیبات خود یا رویشگاه خود، داشته باشد؟ مثلا مشخص شده که از جمله گیاهانی که جاذب فلزات سنگین از محیط است، کدوست. برخی پژوهش ها نشان می دهد که فلزات سنگین، در غلظتهای طبیعی و غلظتهای بسیار بسیار کم ولی موجود در برخی روییدنی ها، ممکن است در درمان بیماری های تنفسی کاربرد داشته باشد. برای تمامی این احتمالات بایستی گفت که شاید. شاید هم نه. والله اعلم. و تحقیق بیشتر، نیاز است.

ولی چقدر این کتاب، قرآن کریم، بزرگ است که حتی احتمالات حول برخی مفاهیم قصص آن، ذهن را به سلسله ای از معانی و احتمالات لا ینقطع می برد و واقعا به مصداق این حدیث شریف نبوی و علوی: "ظاهره انیق و باطنه عمیق". ظاهرش زیبا و باطنش، عمیق است.

پس داستان یونس نبی (ع) و نهنگ، نه تنها بعید نیست بلکه احتمالا امروزه حواشی آن توسط علم زیست شناسی، تا حدودی، شاید کشف شده باشد و شاید یک اعجاز علمی از این کتاب بزرگ و الهی باشد.