لقاح گیاهان توسط باد

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَأَرْسَلْنَا ٱلرِّيَٰحَ لَوَٰقِحَ فَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَسْقَيْنَٰكُمُوهُ وَمَآ أَنتُمْ لَهُۥ بِخَٰزِنِينَ

ما بادها را برای بارور ساختن (ابرها و گیاهان) فرستادیم؛ و از آسمان آبی نازل کردیم، و شما را با آن سیراب ساختیم؛ در حالی که شما توانایی حفظ و نگهداری آن را نداشتید!

آیه 22 سوره حجر

بیان ایده

در قرآن از باد به عنوان آیتی الهی که برای صاحبان فکر و خرد درس آموز است، یاد شده؛ اما در آيه 22 سوره حجر به بادهاى زايا و باردار كننده اشاره شده است: « و‌اَرسَلنَا الرِّيـحَ لَواقِحَ فَاَنزَلنا مِنَ السَّماءِ ماءً». برخى در تفسير آيه گفته‌اند: مقصود بادهايى است كه گرده‌هاى گياهان نر را به گياهان ماده مى‌رسانند و آن‌ها را زايا مى‌كند ، و اين آيه را نمونه‌اى از اعجاز علمى قرآن دانسته‌اند.

تفسير ديگر اين است كه آيه اشاره به لقاح ابرها و بارور شدن آن‌ها دارد ، زيرا ادامه آيه كه مسئله نزول باران را مطرح كرده، نتيجه لقاح ابرهاست. در آیه 22 سوره حجر، رابطه بین باد و گیاه صریحاً بیان نشده، به عبارت دیگر بین این دو رابطه‌ای غیر مستقیم برقرار است. در مقایسه میان این آیه و آیات مرتبط، تنها در این آیه شریفه به نقش زایایی بادها و به ویژه کلمه "لقاح" اشاره شده است. مفسران درباره مفهوم این کلمه سه دیدگاه متفاوت در اعجاز علمی این آیه شریفه بیان کرده‌اند:

• مقصود لقاح ابرهاست؛
• مقصود لقاح گیاهان است؛
• مقصود لقاح ابرها و گیاهان است.

به عنوان مثال در مورد بارور شدن گیاهان از نظر علمی می‌توان گفت که دانه‌های گرده گل برخي گیاهان در هوا پخش شده، به وسیله باد حمل می‌شوند. اما در این حال بیشتر دانه‌های گرده هدر می‌روند. گرده افشانی به وسیله باد بیشتر در گیاهانی صورت می‌گیرد که دارای ‌گل‌های نر و ماده هستند و این گل‌ها روی درختان جداگانه قرار دارند. در این قبیل گل‌ها، پرچم‌ها که اغلب خارج از گل قرار دارند، به وسیله باد تکانده شده و دانه‌های گرده خود را آزاد می‌سازند. دانه‌های گرده این گل‌ها بسیار فراوان، صاف و سبکند و مسافت‌های طولانی را همراه باد طی می‌کنند. کلاله‌ها اغلب دارای انشعابات پر مانند بوده و خارج از گل قرار می‌گیرند. این وضعیت شانس کلاله را برای به دام انداختن دانه‌های گرده که به وسیله باد حمل می‌شوند، افزایش می‌دهد.

با توجه به مطالب فوق، به نظر می‌رسد که دلالت این آیه شریفه از نظر علم امروز ثابت گردیده واز مصادیق اعجاز قرآن کریم است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• الرِّيَاحَ: جمع ریح به معنی هوای متحرک، باد
• لَوَاقِحَ: جمع لاقح، اسم فاعل از ماده ل-ق-ح به معنای بارور گردانیدن، باردار کردن
• فَأَسْقَيْنَاكُمُوهُ: از س-ق-ی به معنی نوشاندن و اسقاء یعنی سیراب کردن

اهداف و روش تحقیق

در مورد دلالت "ریاح" و "لقاح" در آيه 22 حجر گفته‌اند که مقصود بادهايى است كه گرده‌هاى گياهان نر را به گياهان ماده مى‌رساند و آن‌ها را زايا مى‌كند و اين آيه را نمونه‌اى از اعجاز علمى قرآن دانسته‌اند. برخی نیز گفته‌اند كه آيه اشاره به لقاح ابرها و بارور شدن آن‌ها دارد، زيرا ادامه آيه كه مسئله نزول باران را مطرح كرده، نتيجه لقاح ابرهاست.

برخی از صاحب نظران هر یک از برداشت‌های عنوان شده را از نظر علمی ثابت کرده و آن را مقصود آیه، ادعا کرده‌اند که با توجه به اطلاعات دانش امروزی، آیه مذکور با معرفی باد به عنوان وسیله لقاح، پرده‌هایی از راز‌های خلقت برداشته که قبلاً بشر از آن آگاهی نداشته است.

از طرفی، در صدر اسلام به ‌طور اجمال از تأثير گرده افشانى برخى گياهان (همچون خرما) اطلاع داشته‌اند.

آیات مرتبط

وَهُوَ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦ حَتَّىٰٓ إِذَآ أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَٰهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ ٱلْمَآءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِۦ مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ كَذَٰلِكَ نُخْرِجُ ٱلْمَوْتَىٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش می‌فرستد؛ تا ابرهای سنگین‌بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آنها را به سوی زمینهای مرده می‌فرستیم؛ و به وسیله آنها، آب (حیاتبخش) را نازل می‌کنیم؛ و با آن، از هرگونه میوه‌ای (از خاک تیره) بیرون می‌آوریم؛ این گونه (که زمینهای مرده را زنده کردیم،) مردگان را (نیز در قیامت) زنده می‌کنیم، شاید (با توجه به این مثال) متذکّر شوید!

آیه 57 سوره اعراف

وَهُوَ ٱلَّذِىٓ أَرْسَلَ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦ وَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً طَهُورًا

او کسی است که بادها را بشارتگرانی پیش از رحمتش فرستاد، و از آسمان آبی پاک‌کننده نازل کردیم...

آیه 48 سوره فرقان

أَمَّن يَهْدِيكُمْ فِى ظُلُمَٰتِ ٱلْبَرِّ وَٱلْبَحْرِ وَمَن يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦٓ أَءِلَٰهٌ مَّعَ ٱللَّهِ تَعَٰلَى ٱللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ

یا کسی که شما را در تاریکیهای صحرا و دریا هدایت می‌کند، و کسی که بادها را بعنوان بشارت پیش از نزول رحمتش می‌فرستد؛ آیا معبودی با خداست؟! خداوند برتر است از آنچه برای او شریک قرارمی‌دهند!

آیه 63 سوره نمل

ٱللَّهُ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُۥ فِى ٱلسَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَيَجْعَلُهُۥ كِسَفًا فَتَرَى ٱلْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَٰلِهِۦ فَإِذَآ أَصَابَ بِهِۦ مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦٓ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

خداوند همان کسی است که بادها را می‌فرستد تا ابرهایی را به حرکت در آورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد می‌گستراند و متراکم می‌سازد؛ در این هنگام دانه‌های باران را می‌بینی که از لا به لای آن خارج می‌شود، هنگامی که این (باران حیاتبخش) را به هر کس از بندگانش که بخواهد می‌رساند، ناگهان خوشحال می‌شوند...

آیه 48 سوره روم

وَٱللَّهُ ٱلَّذِىٓ أَرْسَلَ ٱلرِّيَٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَٰهُ إِلَىٰ بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَٰلِكَ ٱلنُّشُورُ

خداوند کسی است که بادها را فرستاد تا ابرهایی را به حرکت درآورند؛ سپس ما این ابرها را به سوی زمین مرده‌ای راندیم و به وسیله آن، زمین را پس از مردنش زنده می‌کنیم؛ رستاخیز نیز همین گونه است!

آیه 9 سوره فاطر

وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَآ أَنَّ ٱلنَّفْسَ بِٱلنَّفْسِ وَٱلْعَيْنَ بِٱلْعَيْنِ وَٱلْأَنفَ بِٱلْأَنفِ وَٱلْأُذُنَ بِٱلْأُذُنِ وَٱلسِّنَّ بِٱلسِّنِّ وَٱلْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِۦ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُۥ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُو۟لَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ

و بر آنها [= بنی اسرائیل‌] در آن [= تورات‌]، مقرر داشتیم که جان در مقابل جان، و چشم در مقابل چشم، و بینی در برابر بینی، و گوش در مقابل گوش، و دندان در برابر دندان می‌باشد؛ و هر زخمی، قصاص دارد؛ و اگر کسی آن را ببخشد (و از قصاص، صرف‌نظر کند)، کفاره (گناهان) او محسوب می‌شود؛ و هر کس به احکامی که خدا نازل کرده حکم نکند، ستمگر است.

آیه 45 سوره مائده

إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!

آیه 164 سوره بقره

وَهُوَ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦ حَتَّىٰٓ إِذَآ أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَٰهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ ٱلْمَآءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِۦ مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ كَذَٰلِكَ نُخْرِجُ ٱلْمَوْتَىٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش می‌فرستد؛ تا ابرهای سنگین‌بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آنها را به سوی زمینهای مرده می‌فرستیم؛ و به وسیله آنها، آب (حیاتبخش) را نازل می‌کنیم؛ و با آن، از هرگونه میوه‌ای (از خاک تیره) بیرون می‌آوریم؛ این گونه (که زمینهای مرده را زنده کردیم،) مردگان را (نیز در قیامت) زنده می‌کنیم، شاید (با توجه به این مثال) متذکّر شوید!

آیه 57 سوره اعراف

سوالات تحقیق

1. با توجه به معنای لواقح و لازم و متعدی بودن آن، چه معانی ای برای آیه متصور است؟
2. آیا می‌توان لقاح ابرها و گیاهان را تنها دو مصداق دانست و برای باد تأثیرات دیگری را مفروض دانست؟
3. به رغم آشنایی بشر از دیر باز با تلقیح برخی گیاهان مثل خرما، آیا اشاره قرآن به این موضوع می‌تواند اعجاز باشد؟
4. با توجه به ادامه آیه که می‌فرماید: "فانزلنا من السماء ماء"، آیا احتمال معنای زایا کردن ابرها یا حامل ابر بودن بیشتر است؟
5. با توجه به آیه 48 سوره روم (اللَّهُ الَّذي يُرْسِلُ الرِّياحَ فَتُثيرُ سَحاباً فَيَبْسُطُهُ فِي السَّماءِ كَيْفَ يَشاءُ وَ يَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ) و9 فاطر(وَ اللَّهُ الَّذي أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلى‏ بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها كَذلِكَ النُّشُورُ)، آیا بین "لواقح" و "تثیر سحابا" ارتباطی وجود دارد؟
6. آیا مردم عصرنزول از لقاح برخی گونه‌های گیاهی چون درخت خرما اطلاع داشتند؟
7. باد در چند درصد از گياهان عامل بارور كننده است؟ آيا مي‌توان گفت مهم‌ترين عامل در بارورسازی گياهان باد است؟
8. آيا هر نوع بادي را مي‌توان بارور كننده دانست؟ به عبارتی، سرعت و شدت باد در ميزان باروركنندگی مؤثر است يا خير؟
9. آيا مي‌توان گفت با توجه به اين كه «باد» حاوي گرده‌ها (سلول جنسي نر) است كه بر كلاله مادگي می‌نشيند، باد لاقح است؟

پانویس و منابع

1. بازرگان،مهدی، باد و باران در قرآن، مجموعه آثار (7)، شركت سهامي انتشار، چاپ اول، تهران، 1379ش

2. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الالفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دار القلم، دمشق،1412ق

3. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374 ش

4. http://www.daneshju.ir/forum/archive/t-63323.html

5.http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavaraindex.php?page=%da%af%d8%b1%d8%af%d9%87+%d8%a7%d9%81%d8%b4%d8%a7%d9%86%db%8c&SSOReturnPage=Check&Rand=0

6.http://www.cas.vanderbilt.edu/bioimages/pages/pollination.htm