سیستم خود دفاعی مورچه

حَتَّىٰٓ إِذَآ أَتَوْا۟ عَلَىٰ وَادِ ٱلنَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّمْلُ ٱدْخُلُوا۟ مَسَٰكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَٰنُ وَجُنُودُهُۥ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ

(آنها حرکت کردند) تا به سرزمین مورچگان رسیدند؛ مورچه‌ای گفت: «به لانه‌های خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند در حالی که نمی‌فهمند!»

آیه 18 سوره نمل

بیان ایده

در بررسی این آیه لازم است كه ابتدا نگاهی به آیات پيشين انداخت. در آیات 15و 16 آمده است که خداوند به داوود و سلیمان دانشی ارزانی کرد. همچنین از زبان سلیمان نقل می‌شود که او و داوود زبان پرندگان را تعلیم یافته‌اند و از هر چیزی به آن‌ها داده شده و آنگاه، این را امتیازی آشکار می‌خواند. در ادامه، قرآن می‌فرماید که سلیمان و لشکریانش -که از جنیان و آدمیان و پرندگان بودند- به سرزمین مورچگان رسیدند. مورچه‏‌اى [به زبان خويش] به سایرین هشدار می‌دهد که به خانه‏‌هايتان داخل شويد مبادا سليمان و سپاهيانش نديده و ندانسته شما را پايمال كنند. چنانكه در آيه 19 آمده، سليمان از گفتار او دهان به خنده گشود و گفت پروردگارا در دلم افكن تا نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشته‌‏اى سپاس بگزارم....

قرآن از زبان مورچه عباراتي را بیان می‌کند که می‌تواند راهنمای خوبی برای شناخت بیشتر اين حشره باشد:

1. یا ایها النمل 2. ادخلوا مساکنکم 3. لا یحطمنّکم.... 4. و هم لا یشعرون

آیه نشان می‌دهد که ۴ پیام از طرف یک مورچه به دیگر مورچه‌ها داده شده است:

1. اعلام خطر (أَيُّهَا النَّمْلُ)

2. هدايت و تعيين مسير [جهت گريز از خطر] (ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ)

3. دليل اعلام خطر و بيان عامل خبر (لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ)

4. تشخيص نوع خطر: غير عمدي، عامدانه... و هُم [سليمان و جنوده] لا یَشعُرون

مورچه‌ها نوعي از حشرات هستند كه براي برقراري ارتباط از " فرومون" استفاده مي‌كنند. هر كدام از اين فرومون‌ها براي انتقال پيام‌هاي خاصي از قبيل جفت گيري، اعلام خطر به كلني و يا راهنمايي كردن به يك مكان استفاده مي‌شود. اين موجودات دارای يک اسكلت خارجی‌اند كه از بدن آن‌ها محافظت مي‌كند. كلني‌های بزرگ از مورچه‌ها دارای انواعی از آن‌ها است كه از جنس ماده و بدون بالند. آنها «سرباز» و يا كارگرند.

نکات برآمده از این آیه:

1. جمله " قالت نملة " (اعلام خطر از سوي يك مورچه) مي‌تواند بيانگر آن باشد كه گروهي از مورچه‌ها وظيفه نگهباني دارند و به بيانی، گروه‌های اجتماعی مختلفی در ميان اين حشرات وجود دارد. از عبارت "وادي النمل" و كاربرد واژه "مساكن" می‌توان دريافت كه همه مورچه‌ها یک زندگی اجتماعی دارند.

2. آیه بیان می‌کند که مورچه‌ها با هم گفتگو دارند (با صدا و صوت و یا به گونه‌ای ديگر) و مي‌توانند با يكديگر ارتباط برقرار كنند. این با مطالب علمی که در بالا یاد گردید، مطابقت دارد و نمودی از اعجاز علمی قرآن است.

3. عبارت " يَحْطِمَنَّكُمْ " نشان از اسكلت خارجی اين حشره دارد. زیرا معنای شكنندگی از اين عبارت برداشت می‌شود و علم امروز نیز این مسئله را به تأیید می‌رساند.

نظر به اینکه بسیاری از این مطالب از کشفیات علم امروز است، می‌توان این آیه شریفه را از مصادیق اعجاز علمی قرآن کریم دانست.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• نمل: مورچه
• َیحْطِمَنَّكُمْ: از "ح-ط-م"، به معنی در هم شکستن

اهداف و روش تحقیق

قرآن کریم در آیه 18 سورة نمل به توانایی درک خطر احتمالی توسط برخي از مورچه‌ها از فاصله نزدیک قلمرو آن‌ها و اینکه این حشرات در برابر خطرات از خود حفاظت می‌كنند، اشاره می‌فرماید.

آیه بیان می‌کند که مورچه‌ها با هم [با صدا و صوت و یا به گونه‌ای ديگر] گفتگو دارند و مي‌توانند با يكديگر ارتباط برقرار كنند و این با یافته‌های علمی مطابقت دارد.

همچنين آيه اشاره دارد كه بدن اين حشرات حالت شكنندگی دارد كه می‌تواند به دليل جنس اسكلت خارجی اين موجودات باشد و این مطلب نیز موافق با یافته‌های علم جدید است.

با توجه به آن که در زمان صدر اسلام کسی از حقیقت این مطالب آگاه نبوده و مردم آن عصر نمی‌توانسته‌اند از این واقعیات آگاهی یابند، این آیه می‌تواند نمایانگر اعجاز علمی قرآن کریم باشد.

سوالات تحقیق

1. آيا در آيه يا آيات ديگری از قرآن از سخن گفتن حضرت سليمان با موجوداتی به غير از پرندگان ياد شده است؟
2. آيا از عبارت "وادي النمل" و كاربرد واژه "مساكن" می‌توان دريافت كه همه مورچه‌ها دارای یک زندگی اجتماعی هستند و " قالت نملة" (اعلام خطر از سوی يك مورچه) می‌تواند بيانگر آن باشد كه گروهی از مورچه‌ها وظيفه نگهباني دارند و به بياني، گروه‌هایي با وظایف گوناگون در ميان این گونه از حشرات وجود دارد؟
3. فرق نمل و نمله در چیست ؟ آیا مراد از "نمله" مورچه ماده است ؟
4. آیه بیان می‌کند که مورچه‌ها با هم [با صدا و صوت و یا به گونه‌ای ديگر ] گفتگو دارند و مي‌توانند با يكديگر ارتباط برقرار كنند. معنای دقيق " قال" چيست و دارای چه كاربردی است؟ آیا به كار بردن فعل״ قال״ بيانگر شعورمندی مورچه است ؟ آيا آيه در صدد بيان امری واقعی است یا صرفاً جنبه سمبلیک دارد؟
5. آیا " وَادِي النَّمْلِ" نام مکان خاصی بوده است؟
6. آیا مورچه‌ها دارای وظایف متفاوت هستند؟
7. به طور كلی مورچه‌ها چگونه با هم ارتباط برقرار مي‌كنند؟
8. فرومون‌ها، چه نقشی در مورچه‌ها دارند؟ چند نوع فرومون در مورچه‌ها وجود دارد؟ اجزاي تركيبي و مواد شیمیایی این فرومون‌ها و وظایف آن‌ها چیست؟ آيا ترشح اين فرومون‌ها به صورت متوالی داراي سرعت زيادي است كه قبل از رسيدن خطر همه مورچه‌ها خود را آماده كنند و يا بتوانند فرار كنند؟
9. اگر خطر نزديك بوده، چرا بقيه مورچه‌ها، خود به اين خطر آگاه نشده بودند؟ مورچه‌ای که هشدار داد، چگونه از آمدن لشکریان مطلع گردید؟
10. آیا مورچه‌ها محل دقیق خطر را احساس می‌کنند؟
11. آيا صوت هم يك وسيله ارتباط جمعي در مورچه‌ها به حساب مي‌آيد؟
12. مورچه خبررسان چگونه تشخیص داد که سپاه قصد آزار مورچه‌ها را ندارند؟
13. اگر ارتباط مورچه‌ها با تولید فرومون باشد، پس باید به حضرت سلیمان هم گیرنده‌های حساس این مواد شیمیایی داده می‌شد. آیا " گیرنده‌های حساس این مواد شیمیایی" در شمار "وَأُوتِينَا مِن كُلِّ شَيْءٍ" (ز هر چيزى به ما داده شده) است؟
14. پوشش بدن مورچه‌ها از چه جنسی است كه قرآن از واژه «َيحْطِمَنَّكُمْ» استفاده كرده است؟

پانویس و منابع

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، دار الجیل، بیروت، 1420ق/ 1999م

2. http://en.wikibooks.org/wiki/Animal_Behavior/Pheromones_in_ants_and_bees

3. http://en.wikipedia.org/wiki/Ant#Defence