ریاست ملکه در میان مورچگان

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

حَتَّىٰٓ إِذَآ أَتَوْا۟ عَلَىٰ وَادِ ٱلنَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّمْلُ ٱدْخُلُوا۟ مَسَٰكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَٰنُ وَجُنُودُهُۥ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ

(آنها حرکت کردند) تا به سرزمین مورچگان رسیدند؛ مورچه‌ای گفت: «به لانه‌های خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند در حالی که نمی‌فهمند!»

آیه 18 سوره نمل

بیان ایده

درباره آیه 18 سوره مبارکه نمل ادعا شده است که این آیه به موضوع رياست مورچه ماده بر ساير مورچگان اشاره دارد. "نمله"، مورچه‌ای از جنس ماده، پس از ورود لشکر سليمان به سرزمین مورچه‌ها، با عبارت يَأَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُواْ مَسَاكِنَكُمْ به سایر مورچگان هشدار مي‌دهد. آيه حاوی چند نکته است:

1) مورچه‌ها با هم سخن می‌گويند: قالَتْ نَمْلَه يا أَيُّهَا النَّمْلُ...

2) اگر "تاء" در "نملة" تاء تأنیث باشد، مي‌توان گفت كه شاید مراد "ملكه مورچگان" است که افزون بر وظیفه تخم‏گذارى، بر مورچگان حكومت نيز دارد. از این رو، به مورچه‌ها فرمان می‌دهد که به لانه‌های خود بازگردند.

3) مورچه‌ها انسان‌ها را می‌شناسند، زيرا مورچه به مورچگان ديگر گفت: اگر داخل لانه‏‌ها نشويد، "سليمان" و لشكريانش شما را پایمال می‌كنند. پس آن مورچه سليمان و لشكريان او را می‌شناخته است .

نکته قابل توجه درباره "نمل" اینست که خداوند در ابتدای آیه با آوردن الف و لام جنس بر سر واژه "النَّمْلِ" [واد النمل]، از مجموع مورچه‌های نر و ماده یاد می‌کند و سپس می‌فرماید "قَالَتْ نَمْلَة"؛ گفتنی است که بعضى از مفسران تصريح كرده‏‌اند كه" تاء" در" نمله" براى بيان وحدت است و مؤنث آوردن فعل براى مراعات ظاهر كلمه است . بنابراین، می‌تواند منظور مورچه نر یا ماده باشد.

برخی نیز گفته‌اند که "نمله" اسم جنس است و برای مذکر و مؤنث، هر دو به کار می‌رود. بنابراین، چه بسا فعل "قالت" به خاطر مراعات لفظ (نمله) مؤنث ذکر شده گرچه مراد "مورچه نر" بوده است .

تصاویری از انواع مورچه‌ها

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• وَادی: گشادگی ميان دو کوه، جای گذشتن آب سيل
• النَّمْل: مورچه

اهداف و روش تحقیق

در آیه 18 سوره مبارکه نمل، سخن از آگاه شدن مورچه‌ای از ورود حضرت سلیمان و لشکریان او به سرزمین مورچه‌هاست. علم امروز به ویژگی رفتاری و فیزیولوژیک برخی از گونه‌های مورچه‌ها پی‌برده است. هر یک از گونه‌های موجودات ممکن است دارای ویژگی‌های خاصی باشد که با سایر گونه‌ها متفاوت است. پس این‌گونه به نظر می‌رسد که اولین گام در رسیدن به حقیقت و تشخیص گونه مورچه‌های یاد شده در آیه، تحقیق در مورد مکان جغرافیایی وقوع حادثه است. آنچه که به صورت کلی می‌توان گفت، این‌‎است که در کلنی مورچه‌ها، ملکه‌ای وجود دارد که وظیفه اصلی آن زادآوری و تولید مثل است . با توجه به گفته مفسران می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که تاء در "نملة" یا بیانگر تأنیث است و یا تاء وحدت که نشان می‌دهد مراد "یک مورچه" - مذکر یا مؤنث- است. چون در آیه، دلیل و قرینه‌ای بر مؤنث بودن وجود ندارد، پس موضوع رياست مورچه ماده بر ساير مورچگان در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد. ولی شاید ریاست این "یک مورچه" بر سایرین را بتوان با توجه به بیان آمرانه، از ظاهر آیه استنباط نمود.

نکته دیگر در مورد واژه "قال" است. با توجه به معنی لغوی این کلمه، اینگونه به نظر می‌رسد که احتمالاً وسیله برقراری ارتباط میان مورچه‌های مذکور صوت، فرومون و یا به غیر از آن بوده است. امروزه علم نشان داده است، که مورچه‌ها از خود صدای گوش‎خراشی تولید می‌کنند و یا پیام خود را از طریق فرومون به سایر مورچه‌ها می‌رسانند. احتمالات زیادی در مورد اینکه کدام مورچه و از چه طریقی سایر مورچه‌های کلنی را از آمدن لشگریان آگاه کرده، وجود دارد.

سوالات تحقیق

1. آیا می‌توان در آیه فوق دلایلی بر مذکر یا مؤنث بودن مورچه مورد نظر یافت؟ آیا ضمیر "ها" در آیه بعد (فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِّن قَوْلِهَا) می‌تواند بر مؤنث بودن "نملة" دلالت داشته باشد؟
2. آیا از آیه می‌توان به ویژگی حاکم بودن و ریاست مورچه پی برد؟
3. مردم آن زمان از نحوه زندگی مورچه تا چه میزان اطلاع داشتند؟
4. متعدی شدن فعل "أَتَوْا" با حرف "عَلىَ" که بیانگر استعلاء است، دلالت بر موضوع خاصی دارد؟
5. در عبارت "قَالَتْ نَمْلَة" منظور دقیق از قال چیست؟
6. تاریخچه علمی بررسی شیوه زندگی در مورچه‌ها را بیان کنید؟
7. مورچه‌های مد نظر قرآن از چه جنس و گونه حشرات بوده‌اند؟ ویژگی خاص رفتاری آن‌ها چیست؟
8. آیا همه مورچه‌ها قادر به تولید و دریافت صوت می‌باشند؟ موارد کاربرد صوت در مورچه‌ها چیست؟
9. با توجه به یکی از معانی "قول" در کتاب مفردات که عبارت است از «هر چیزی که در ذهن قبل از بیان کردن با لفظ متصور می‌شود»، آیا می‌توان به وجود تله پاتی در مورچگان اشاره کرد؟
10. امروزه می‌دانیم که از مورچه له شده فرومون هشداردهنده متصاعد می‌شود که سایر مورچه‌ها را از وجود خطر آگاه می‌سازد، آیا می‌توان گفت که اول یک مورچه توسط لشکریان حضرت سلیمان له شده و فرومون هشداردهنده آن به منزله پیامی جهت فرار سایرین از منطقه خطر محسوب شده است؟

پانویس و منابع

1. درويش، محيى الدين، اعراب القرآن و بيانه، دارالارشاد، دمشق، 1415ق

2. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

3. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیة، تهران

4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیة، تهران،1382ش

5. Anderson, R. S, Beatty, R. and Church, S., Insects and Spiders of the World, Marshall Cavendish, 2003

6. Hickling R and Brown RL, “ Analysis of Acoustic Communication by Ants”, Journal of the Acoustical Society of America, 108 (4), 2000,p. 1920–1929

7. http://www.terminix-triad.com/ants.ht

8. http://askabiologist.asu.edu/explore/ant-anatomyml