رابطه تمرکز و درد
بیان ایده
قرآن كريم در آيات 30 و 31 سوره يوسف در باره عملكرد زليخا در برابر نیرنگ زنان اشرافی می‌فرماید: عدهاى از زنان شهر كه حرف‌هايشان در زليخا و در حق او بی‌تأثیر نبود، گفتند که همسر عزيز با غلامش مراوده دارد و مىخواهد او را به سوى خود جلب كند و اين براى او شايسته نيست. اگر اين گفتههاى زنان مصر مكر به زليخا خوانده شده، براى اين‌است كه رقبا و حسودان زليخا با اشاعه اين سخنان، در پی رسوا كردن و هتك حرمت او بودند. هنگامى كه زليخا غيبت زنان مصر را در باره خود شنيد، آنان را دعوت نمود و براى هر یک تكيه گاهى مهيا كرد و براى پوست كندن ميوه به هر يك از آنان چاقویى داد و در همان هنگام به يوسف گفت: خارج شو و در مجلس اين زنان بيا. هنگامى كه يوسف به آن مجلس وارد شد و چشم آن زنان به جمال وی افتاد، از خود بي‌خود شدند و دستهاى خود را با چاقوهایى كه براى خوردن ميوه در دست داشتند، قطع كردند [۱] [۲].
برخي از محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن ادعا نموده‌اند در این آیات به نکته‌ای توجه شده که علم امروز آن را تأیید می‌کند، یعنی هنگامي که مغز به شدت متوجه مسئله‌ای است، فعاليت مناطقی از مغز که درد را احساس می‌کند، كم می‌شود و فعاليت در سلول‌های عصبی پيرامون قنات سيلويوس[۳] بيشتر می‌شود.
اين فعاليت منجر به ترشح ماده تسکين دهنده درد شده و اگر در اين حال انسان پوست و گوشت دست خود را قطعه قطعه کند، احساس درد نمی‌کند.
اهداف و روش تحقیق
امروزه دانشمندان علوم پزشكی و روان شناسان باليني با انجام آزمايش‌هايی دريافته‌اند كه انحراف توجه در كاهش احساس درد مؤثر است. اخيراً مطالعات وسيعی در تعيين روش‌های انحراف توجه انجام پذيرفته كه نشان مي‌دهد در بين 3 روش انحراف توجه (تصويرسازی دلپذير، نقطه تمركز و شمارش معكوس)، تصويرسازی دلپذير از همه راه‌ها در كاهش احساس درد مؤثرتر است. امروزه از اين روش‌ها به عنوان راهبردهای غيردارويی مقابله با درد استفاده می‌شود. راهبردهای انحراف توجه در افزايش تحمل درد مؤثرند. گفتنی است كه روش‌های اختصاصي‌تر مقابله با درد، مانند روش القا هيجان مثبت نيز در دست بررسي است (روشن چسلي و...).
بانتيك و همكاران از دانشگاه آكسفورد با استفاده از روش عكس برداري MRI به مطالعه نقش توجه بر درد و نيز عملكرد مغز در زمان توجه به امری پرداختند. براي اين كار، آنها عملكرد بخش‌های مختلفی از مغز را كه قسمتي از شبكه توجه را تشكيل می‌دهد، بررسی کردند. نتايج حاصل نشان داد كه توجه شديد به يك موضوع، فعاليت شبكه توجه[۴] [۵] را افزايش و فعاليت بخش‌هايی از مغز كه مربوط به مبدأ درد است (شامل تالاموس، مخچه و اينسولا و بخشي از ACC) را كاهش می‌دهد و همچنين خون كمتری به مناطق درد در مغز جريان می‌يابد[۶] [۷]. همچنان که در بحث روایت مرتبط آوردیم، یکی از مهم‌ترین نوع توجه (که نتیجه آن عدم احساس درد است)، توجه به معبود حقیقی است که نمونه بارز آن را در سیره اولیای خدا می‌توان جست. گرچه اين موضوع امروزه از لحاظ علمی به اثبات رسيده، ولی آيا می‌توان گفت كه اين مورد "اعجاز" قرآن است؟ زیرا در زمان حضرت يوسف، زليخا با دانستن اين موضوع به انجام آن مبادرت ورزید.
آیات مرتبط
روایات مرتبط
در خصوص توجه شدید به امور معنوی و در نتیجه آن، بی‌توجهی به دنیا و ما فیها (از جمله آلام و درد‌ها) را می‌توان در سیره اولیای خدا دید که بارزترین نمونه آن در زندگی امیرمؤمنان علی (علیه السلام) معروف و مشهود است. دیلمی در ارشاد القلوب، در بیان حالات ایشان به عنوان عابدترین فرد پس از پیامبر اکرم (ص)، چنین می‌نویسد:
"[علی علیه السلام] چنان بود كه سجاده عبادت او را در صحنه پيكار در ميانه دو صف می‌گستردند. از اطراف او تيرها می‌آمد، ولى او توجهى نمی‌كرد و جز به سوى پروردگارش به چيزى التفات نمی‌نمود و كوتاهى در عبادت نمی‌ورزید. او هر گاه توجه به خدا پيدا می‌یافت، به طور كلى جز به خدا به چيزى متوجه نمی‌شد. جهان و آنچه را در آنست پشت سر می‌انداخت. اساساً نظرش را از دنيا جدا می‌كرد، به طورى كه در آن حال درد و المى را حس نمی‌كرد. چون خواستند تيرى كه بر بدنش فرو رفته بيرون آورند، او را وا‌گذاشتند تا مشغول نماز شود. در آن هنگام كه به نماز ايستاد و متوجه به سوى خداى تعالى گردید، تير را از بدنش بيرون كشيدند و او اصلاً حس نكرد [۸].
سوالات تحقیق
- آیا غیر از قرآن در دیگر کتب مانند تورات و انجیل نيز این داستان بيان شده است؟
- چرا زلیخا از عبارت "اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ" استفاده کرده است؟ آیا با این عمل شوک حضور یوسف تشدید شده یا نه؟
- آیا تأثیر عشق دنیوی و معنوی در میزان کاهش درد یکسان است؟
- آیا این عمل زلیخا نوعی هیپنوتیزم تلقی می‌شود؟
- آیا زلیخا فقط از روی تجربه‌ی [از خود بی خود شدن] خودش هنگام رؤیت یوسف این کار را کرد؟
- چگونگی كم شدن فعاليت شبكه توجه را شرح دهيد؟ آيا كم شدن فعاليت اين شبكه در نتيجه ترشح يک هورمون است؟
- آيا در مورد تمامي روش‌های انحراف توجه، فعاليت شبكه توجه كاهش می‌يابد؟
- آيا می‌توان گفت كه كم شدن سرعت انتقال پيام در نورون‌های نخاعی نيز می‌تواند عاملی در كم شدن احساس درد باشد؟
- آیا در مصر باستان و در زمان فراعنه از روش انحراف توجه استفاده می‌شده‌است؟
- آیا می‌توان گفت آن افراد هیپنوتیزم شده بودند؟
- آيا در زمان ظهور اسلام و يا قبل از آن، از اين روش برای كاهش درد استفاده می‌شده‌است؟
- آيا در مورد اين آيه می‌توان گفت كه هيجان عاملی در جهت احساس نكردن درد بوده است؟
- كدام يك از دو عامل هيجان و انحراف توجه در كاهش و يا عدم احساس درد مؤثرتر است؟
- در آزمايشات، محققان به اين نتيجه دست يافتند كه با فكر كردن به تصوير دلپذير ذهنی احساس درد كمتر می‌شود، ولی آيا با نشان دادن مستقيم يك تصوير دلنشين هم همين نتايج حاصل می‌شود؟ در صورتي كه تصور يك تصوير دلپذير مؤثرتر از ديدن يك تصوير واقعی باشد، آيا می‌توان نتيجه گرفت كه توجه به جمال ذات مقدس الله دردهای جسمانی را بيشتر از توجه به زيبايي‌های دنيوی كاهش می‌دهد؟
پانویس و منابع
1. دیلمی، حسن، ارشاد القلوب، ترجمه رضايى، اسلامیه، 1377ش
2. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، انتشارات ذوی القربی
.3.. روشن چسلي، ر.، سنجابي، ب.، رسول زاده طباطبايي، ك.، اصغري مقدم، م.ع و عطري فرد، م.، "راهبردهاي انحراف توجه در افزايش تحمل درد آزمايشگاهي". مجله دانشكده پرستاري و مامايي دانشگاه علوم پزشكي تهران (حيات). دوره 12. شماره3، صفحات 27-34،1385ش
4. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، قم
5. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1382ش
6. http://faculty.washington.edu/chudler/patt.html
7. Bantick, S.J., Wise, R.G., Ploghaus, A., Clare, S., Smith, S.M., and Tracey, I., "Imaging how attention modulate pain in humans using functional MRI", Brain, 2002, 125/310-319