حرکت خورشید از منظر قرآن و علم

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَٱلشَّمْسُ تَجْرِى لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَٰلِكَ تَقْدِيرُ ٱلْعَزِيزِ ٱلْعَلِيمِ

و خورشید (نیز برای آنها آیتی است) که پیوسته بسوی قرارگاهش در حرکت است؛ این تقدیر خداوند قادر و داناست.

آیه 38 سوره یس

چکیده

آیه 38 سوره یس به صراحت سخن از «حرکت خورشید» دارد و این آیه را یکی از موارد اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند. این در حالی است که در تورات نیز به حرکت خورشید اشاره شده است. نکته قابل تأمل در این آیه عبارت «لمستقر لها» است. وجود «لام» در «لمستقر» سبب ایجاد مفاهیم جدید برای آیه می‌گردد. به طوری که هر یک از این معانی، قابل انطباق با حرکتی از خورشید است که دانشمندان اختر شناس در قرن حاضر از آن اطلاع یافته‌اند. در این مقاله از کتب لغوی و تفسیری قدیم و جدید و آخرین دستاوردهای علمی در زمینه حرکت خورشید استفاده شده است.

مقدمه

اعجاز علمی به مطالب و اسرار علمی گفته می‌شود كه در قرآن بیان شده اما در عصر نزول برای بشر ناشناخته بوده و کسی به درستی ازآن اطلاع نداشته اما پس از پیشرفت علوم در دهه‌های اخیر كشف شده است. برای این ادعا، آیه مورد نظر از یک سو با استفاده از منابع لغوی وتفسیری و از سوی دیگر با آخرین دستاوردهای علمی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

خورشید یكی از نشانه‌های الهی است كه خداوند در قرآن از آن و حركت‌های آن یاد كرده است. در گذشته تا قرن‌ها مردم براساس عقاید هیئت بطلمیوسی، فکر می‌کردند که زمین ثابت است و خورشید و دیگر سیارات به دور زمین می‌چرخند و از سوی دیگر همه حرکت خورشید را احساس می‌کردند که از مشرق طلوع و در مغرب غروب می‌کند. در قرن حاضر در اثر پیشرفت علم نجوم ثابت شده که برخلاف عقاید دانشمندان گذشته زمین ساکن نیست و حرکت دارد و در حرکت انتقالی خود، به دور خورشید می‌چرخد و خورشید نیز ساکن نبوده بلکه دارای چند نوع حرکت است و ادعا شده یکی از موارد اعجاز علمی این آیه قرآن، اشاره به حرکات خورشید است.

معانی واژگان

ابتدا باید معانی واژگان کلیدی با استفاده از منابع کهن و جدید مورد توجه قرار ‌گیرد.

خداوند در سوره یس داستان اهل قريه و سرانجام امرشان را در شرك و تكذيب رسولان الهى بيان كرده و آنان را در برابر بى‏‌اعتنايى به مساله رسالت توبيخ می‌نماید و.... در ادامه چند آيت از آيات خلق و تدبير الهى را بیان می‌نماید، آياتى كه به روشنى دلالت مى‏‌‍‌كند بر اينكه خدا، يگانه است و هيچ كس در ربوبيت و الوهيت با او شريك نيست.

آیه مورد بحث وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (یس/36/38)است .

• «تجری» مفرد مؤنث غایب از فعل مضارع (دلالت براستمرار دارد)، از ماده «جری یجری جریا و جریانا» به معنای «روان است»، «جریان دارد» مانند آب و خون. ، ، حرکت منظم دقیق در طول مکان، جاری شدن. لغویون این واژه را مخالف «توقف و سکون» می‌دانند. بنابراین از این لغت معنای «حرکت» به دست می‌آید و حرکت عبارت است از:« انتقال شیء از مکانی به مکان دیگر» این واژه در قرآن در چند مورد به کار رفته است :جریان و حرکت نهر های آب و... در بهشت ،حرکت ماه و خورشید ،حرکت کشتی در دریا ،حرکت باد ، حرکت ستارگان

• واژه دیگر که در این آیه وجود دارد «مستقر» است از ریشه قرّ یقرّ قرارا،. باب استفعال، معنای غالب این باب، طلب است. ابن فارس دو معنای اصلی برای «قرّ » ذکر نموده است یکی سرما و دیگری تمکن به‌معنی توانایی وقدرت، و «قرار» هم به معنای ثبات و محل استقرار است. و«قرار در مکان»، اشاره به«ثبوت و بی حرکتی» است. راغب گوید: اصل آن از قرّ (بر وزن قفل) به‌معنى سرما است و سرما مقتضى سكون است. (چنانكه حرارت مقتضى حركت و جنبش) و«مستقر، مکانی است که قرار و سکون دارد. بعضی گویند همان مکان استراحت است.» مصطفوی گوید: ماده این کلمه یک معنای اصلی دارد و آن «ثبات و سکون به همراه استمرار و اطمینان» است. وی گوید در معنای استقرار، طلب نهفته است.

از نظر صرفی «مستقر» اسم مکان یا اسم زمان و یا مصدر میمی از مصدر استقرار است است. (اسم مکان و اسم زمان ومصدر میمی از فعل ثلاثی مزید بر وزن اسم مفعول ساخته می‌شود.)

بنابراین واژه «مستقر» (در معنای اسم مکان) به معنای مقر، مرکز، جایگاه و مکان ثابت و مشخصی که شیء یا فرد در آن است.( مستقِر= ثابت ساکن پایدار و..)

مستقَر (در معنای اسم مکان) یعنی مکانی که شیء در آن ثبات یافته و جایش مشخص و ثابت است و به مکان دیگری نمی‌رود. با توجه به معنی مستقر می توان گفت در عین اینکه ساکن و ثابت است اما حرکاتی نیز در همان محدوده برایش قابل تصور است. مثل فرمانده ای که در پادگان مستقر است و در محدوده همان پادگان و قرارگاه آمد و شد دارد.

و مستقَر (در معنای اسم زمان) یعنی زمانی که امری واقع می‌شود و در آن زمان قرار وثبات دارد یعنی آن امر یا حادثه منحصر به آن زمان است. برای مثال «مغرب» اسم زمان و به معنی زمان غروب خورشید است و غروب خورشید فقط در آن زمان خاص رخ می‌دهد. و اگر مستقر مصدر میمی باشد معنای مصدری دارد. به معنای ثابت وساکن شدن است.ومعنای آیه چنین می شود: خورشيد به طرف قرار گرفتن خود حركت مى‏‌كند. «مستقر » یعنی «مكان قرار و استقرار» یا زمان آن، و سين و تاء در آن برای تأکید است. مثل: «استجاب» که به معنى «أجاب» است. ملاحظه می شود که ابن عاشور دو احتمال برای مستقر در نظر دارد: اسم زمان و اسم مکان و سخنی از مصدر میمی ندارد.

واژه مترادف با «مستقر» در قرآن واژه «قرار» است (مصدر مجرد از قرّ) .این واژه هم معنا با واژه استقرار (مصدر مزید از باب استفعال) در قرآن است .

بررسی واژه «قرار» در قرآن نشان می دهد که این واژه در مواردزیر به کار رفته است: استقرار در آخرت ، استقرار در زمین ،استقرار در جهنم، استقرار جنین در رحم.و همگی به معنای قرار گاه و جایگاه است و مواردی که واژه «مستقَرّ» در قرآن آمده است .عبارتند از: استقرار در بهشت، استقرار در زمین ، استقرار خبر، استقرار در آتش، استقرار خورشید، استقرار در آخرت، استقرارجنبندگان بررسی‌ها نشان می‌دهد که این دو واژه هر دو به یک معنا هستند.

انسان چه زمانی کشف کرد که خورشید یک ستاره است ؟

به علت تفکر زمین مرکزی، بشر برای سالیان زیادی فکر می‌کرد ستاره‌ها برخلاف سیارات بدون حرکت هستند. آنازاگورس در حدود 450 ق.م گفت خورشید هم یک ستاره است و همچنین آریستراتوس در حدود 220 ق.م. در 1600م. گیردانو برنو نیز گفت خورشید یک ستاره است. سپس بعد از تحقیقات گالیله و کپلر و نیوتن و بسل، اثبات شد که خورشید یک ستاره است.

در گذشته مردم می‌دیدند که خورشید هر روز ازمشرق طلوع در مغرب غروب می‌کند و حرکت حسی خورشید را باور داشتند. سال‌ها بحث در این بود که خورشید به دور زمین می‌چرخد و یا زمین به دور خورشید می‌گردد؟

عقاید علمی قبل از نزول قرآن

بطلمیوس (140 سال قبل از میلاد) معتقد بود که زمین مرکز عالم است و همه اجرام به دور زمین می‌چرخند. در فرضیه زمین مرکزی تصور می‌شد که زمین در مرکز کره سماوی است و ستاره‌ها روی کره سماوی ثابت شده‌اند.(شکل 3).

شکل3

عقاید اشتباه بطلمیوس مانند مرکزیت زمین در جهان، دایره‌ای بودن حرکت همه اجرام آسمانی و … تا قرن 16 و 17 میلادی تنها نظر مورد پذیرش بوده است.

کوپرنیک تلاش کرد ایده درست در مورد جهان را پیدا کند و مخالف مرکز بودن زمین در جهان بود. در سال 1543 کوپرنیک در کتاب The Revolution of Celestial Spheres خود خورشید مرکزی را مطرح کرد. پذیرش این موضوع که زمین، مرکز عالم نیست بعد از قرن‌ها اعتقاد به زمین مرکزی کاری بس دشوار بود. اما نظر کوپرنیک خیلی زود توسط گالیله هم پذیرفته شد.کپلر نظر و مدل کوپرنیک را پذیرفت و تلاش کرد حرکت سیارات را درک کند. عقیده اخترشناسانی چون کپرنیک، کپلر و گالیله بر آن بود که خورشید ثابت ایستاده است و زمین حرکت دارد. آنان نظریه حرکت خورشید در کتاب مقدس را نپذیرفتند و با نظریه سکون زمین در کتاب مقدس نیز مخالفت کردند. بر خلاف نظريه کپرنیک، کپلر و گالیله و...، مبنی بر ثابت بودن خورشيد، قرآن خورشيد وزمین را داراى حركت مى‌‏داند.

حرکت خورشید در تورات

در تورات مطالبی وجود دارد که اشاره به حرکت خورشید و سکون زمین است.

جامعه5 :1- آفتاب طلوع می‌کند وآفتاب غروب می‌کند و به جایی که از آن طلوع نمود می‌شتابد.

مزامیر5:19- خیمه‌ای برای آفتاب در آن‌ها قرار داد و او مثل داماد از حجله خود بیرون می‌آید و مثل پهلوانان از دویدن در میدان شادی می‌کند.

یوشع12:10- با خداوند در حضور بنی‌اسرائیل تکلم کرد و گفت:« ای آفتاب بر جَبَعون بایست و تو ای ماه در وادی اَیَّلُون» پس آفتاب ایستاد و ماه توقف کرد تا قوم از دشمنان خود انتقام گرفتند .

سکون زمین در تورات:

مزامیر1:93- خداوند خود را آراسته و کمر خود را با قوت بسته است. ربع مسکون نیز پایدار گردیده است و جنبش نخواهد خورد.

مزامیر5:104- زمین را براساسش استوار کرده تا جنبش نخورد تا ابد الآباد

نظرات	خورشید	زمین	نتیجه
بطلمیوس	حرکت دارد	حرکت ندارد	بر اساس کتاب مقدس
کوپرنیک	حرکت ندارد	حرکت دارد	خلاف کتاب مقدس
کپلر	حرکت ندارد	حرکت دارد	خلاف کتاب مقدس
گالیله	حرکت ندارد	حرکت دارد	خلاف کتاب مقدس
تورات	حرکت دارد	حرکت ندارد	----
قرآن	حرکت ندارد	حرکت دارد	علم آن را ثابت کرده است.

علم امروز و حرکات اجرام آسمانی

چرا خورشید از شرق طلوع و از غرب غروب می‌کند؟ برای قرن‌ها این موضوع سوال بشر بوده است. خورشید نزدیک‌ترین ستاره به ما است که حرکت و رفتارش در طول روز، ماه و سال برای ما خیلی جالب و مهم است. می‌دانیم که خورشید از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند اما دقیقاً اینگونه نیست، وابسته به اینکه در کدام قسمت زمین باشیم، خورشید از شمال شرقی یا جنوب شرقی طلوع می‌کند و نیز از شمال غربی یا جنوب غربی غروب می‌کند.

خیلی از مردم فکر می‌کنند که خورشید هر روز از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند. اما آیا این نقاط، واقعاً شرق و غرب واقعی هستند؟ می‌دانیم که روز در تابستان طولانی‌تر و در زمستان کوتاه‌تر است. اما آیا تا به حال به این تفاوت‌ها دقت کرده‌اید؟

هر روز زمین یکبار از غرب به شرق دور محور خودش می‌چرخد. بنابراین باعث می‌شود ستاره‌های مختلفی را ببینیم. چرخش زمین باعث می‌شود که تصور کنیم ستارگان دور قطب کره سماوی می‌چرخند. بعضی از ستارگان همیشه در حال حرکت هستند و بعضی ثابت‌اند که این تصور وابسته به مکان ما روی زمین است.

زمین همچنین به دور خورشید می‌چرخد. هنگامی که زمین به دور خورشید می‌چرخداز مقابل صورت‌های فلکی متفاوتی در طول سال می‌گذرد. به خاطر درخشش خورشید فقط بعضی از صورت‌های فلکی را در سال می‌بینیم.(شکل 9)

(شکل 9)

زمین با زاویه 23.5 درجه حول صفحه فرضی به دور خورشید می‌چرخد که عامل بوجود آمدن فصل‌ها است. (شکل 10)

(شکل 10)

از منظر زمین مرکزی خورشید از قسمت شمال به جنوب در طول فصل‌ها در حال حرکت است. هنگامی که خورشید در دورترین نقطه شمالی (جنوبی) است، تابستان (زمستان) است. هنگامی که در استوا قرار دارد اعتدال بهاری و پاییزی را داریم. (شکل 11)

شکل 11

شبیه سازی‌ای از حرکت خورشید از دید ناظر زمینی به دور زمین، در گروه ستاره‌شناسی دانشگاه Nebraska-Lincoln در آدرس سایت زیر انجام شده است. می‌توانید محل زندگی و ماه و ساعت دلخواه خود را انتخاب کنید و حرکت خورشید را با زدن دکمه start animation مشاهده نمایید. شکل 12 نمایی از این شبیه سازی را نمایش می‌دهد. با اجرای برنامه تمام مطالب ذکر شده را به خوبی مشاهده و متوجه خواهید شد. http://astro.unl.edu/naap/motion3/animations/sunmotions.html

شکل 12

درعصرحاضر پس از مشخص شدن حرکت تمام اجرام آسمانی و دور شدن آن‌ها از یکدیگر، روشن شد كه خورشيد نیز دارای چند نوع حركت است.

در آیه وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (یس/36 /38) خداوند بعد از بیان حرکت خورشید، می‌فرماید: «لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا» در اینجا چند نکته قابل توجه است:

1. احتمالات واژه مستقر
3. احتمالات در معنای لام در« لمستقر»
5. مفهوم جریان

لازم به ذکر است که لام در «لها» لام اختصاص است و نکره آمدن «مستقر» به منظور تعظیم و بزرگداشت (اهمیت) آن مستقر است. از نظرمفسران برای «مستقر» 3 احتمال وجود دارد : مصدر ميمى، اسم زمان و اسم مكان.

طباطبایی هر سه احتمال، ابن عاشوراسم زمان و مکان، و آلوسی اسم مکان و مصدر میمی را به عنوان احتمالاتی برای مستقر دانسته‌اند.

و با توجه به معانی مختلف« لام» 3 معنا را احتمال داده‌اند:

1. الى(به سوى)،
2. غايت(تا)
3. فی( در)

گفته‌اند، جایز است لام در لمستقر لام تعلیل باشد و در توضیح آن گویند، خورشید حرکت می‌کند برای اینکه حرکتش به انتها (به مستقر) برسد همانند مسافری که حرکت می‌کند برای اینکه به انتهای سفر و مکان مورد نظرش برسد و در آنجا استقرار یابد.

به نظر می‌رسد تعریفی که ارائه شده بی‌شباهت به معنای لام غایت نیست.

واز سوی دیگر وقتی لام جر در معنای تعلیل است که ما بعد حرف جر علت و سبب برای آنچه که قبل از آن است باشد یعنی «مستقر» علت برای «تجری» باشد به عبارت دیگر مکان استقرار علت وعامل حرکت باشد در حالی این مفسرین به گونه‌ای دیگر تفسیر کرده‌اند و گفته اند حرکت می‌کند برای اینکه به مستقر برسد. به نظر می‌رسد معنای جدیدی به دست نمی‌آید و اشاره به انتهای غایت دارد.

ونیز در قواعد عربی بر سر اسم زمان یا مکان که نکره هم باشد لام تعلیل نیامده است ولذا دلیلی مبنی بر لام تعلیل بودن لام در« لمستقر» به دست نیامد.

نکته آخر اینکه آنچه که در «جریان داشتن» باید مورد توجه قرار داد این است که در انجام این فعل دو عنصر دخیل است:

1. آنچه که جاری است
2. محل و مکان جریان

آیاتی که این واژه در آن‌ها است نشان می دهد،در امر جریان داشتن یکی از دو عنصر (جاری، مجرا) جزء سیالاتی چون آب و هوا است یعنی آنچه که جاری است یاجزء سیالاتی مانند آب و باد است یا مکانی که شیء در آن روان و جریان دارد جزء سیالات است مانند بحر ( الفلک التی تجری فی البحر) که کشتی در آن حرکت می‌کند و یا فضایی که در آن ستارگان حرکت دارند. (الجوار الکنس) از این رو در مورد «الشمس تجری» بیانگر دو احتمال است:

1. آنچه که جاری است: اشاره دارد به جریان و حرکت خود خورشید به عنوان توده گازی که سیال است. و از گازهای هیدروژن وهلیم تشکیل شده است (و چون حالت گازی دارد بنابراین محدوده دقیق و معینی ندارد) حرکت دارد و روان است تا به «لمستقر لها» یعنی به سکون و بی‌حرکتی که نشانگر خاموش شدن خورشید است، برسد در این صورت آیه به فعل و انفعالات درون خورشید اشاره دارد و بیان می‌کند روزی تمام خواهد شد و به سکون و سرما مبدل می‌شود.
3. محل ومکان جریان: اشاره به فضایی است مانند یک اقیانوس که خورشید وماه در آن حرکت و جریان دارند.

معانی آیه با توجه به معانی لام

1.در معنای الی: خورشيد به سوی مکان (زمان) استقرارش حركت مى‏‌كند.

2.در معنای غایت: تا آنجا (تا آن زمان) كه قرار گيرد حركت مى‏‌كند و برایش غایت و نهایتی (از نظر زمان و مکان) است.

3.در معنای فی: خور شید در قرارگاه خود حرکت می‌کند.

با توجه به معنی «فی» بعضى آیه را اشاره به حركت وضعى"كره آفتاب" دانسته‏‌اند، زيرا مطالعات دانشمندان بطور قطع ثابت كرده كه خورشيد به دور خود گردش مى‏‌كند.

طباطبایی این نظر را قبول نداشته و گوید « اينكه بعضى"جريان خورشيد را بر حركت وضعى خورشيد به دور مركز خود حمل كرده‏‌اند" درست نيست، چون خلاف ظاهر جريان است، زيرا" جريان" دلالت بر انتقال از مكانى به مكانى ديگر دارد.»

سؤال: آیا گردش خورشید به دور خود مصداق انتقال از نقطه‌ای به نقطه دیگر نیست؟ ازآنجایی که ابن منظور و طریحی در معنای لغوی «جری یجری» مثال آب و خون را زده‌اند .آیا منظور وی از خون اشاره به جریان خون است که به حالت دورانی از قلب به سایر نقاط بدن رفته و دوباره به قلب باز می‌گردد؟

در آخر اشاره به قرائتی می شود که منسوب به اهل بیت و دیگران است.

گفته‌اند: «عبدالله وابن عباس وعکرمه وامام زین العابدین(ع) و فرزندشان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) به صورت «لا مستقرَ» قرائت کرده‌اند. (لا نفی جنس و مستقر مبنی بر فتح و لها خبر)

در این صورت معنای آیه چنین می‌شود:

خورشيد دائما حركت مى‏‌كند، و یک لحظه هم از حرکت نمی‌ایستد و برايش قرار و توقفى نيست به عبارت دیگر روان است و قرار گاه ندارد.

حرکت‌های خورشید از نظر علمی

حرکت وضعی خورشید به دور محور خود

خورشید در استوا، تقریباً هر 25 روز یکبار و در قطب‌ها هر 35 روز به دور خود می‌چرخد (شکل 4). علت تفاوت سرعت در مکان‌های مختلف خورشید حالت گازی بودن و صلب و جامد نبودن آن است (به علت استفاده از تقریب‌، اعداد زمان چرخش خورشید به دور محورش متفاوت گزارش شده است.) .

شکل 4

حرکت خورشید به سوی ستاره‌ای دور دست

خورشید به سمت هرکولنزدیک ستاره وگا با سرعت 72000 کیلومتر در ثانیه در حرکت است. این سرعت در دستگاهی است که دیگر ستارگان ساکن هستند. این نقطه، نقطه اوج خورشید نام دارد. نقطه مقابل در آسمان برای خورشید حضیض آن نامیده می‌شود. در هر ثانیه ما حدود 20 کیلومتر به ستاره وگا نزدیک‌تر می‌شویم. زمان خیلی زیادی طول می‌کشد تا به ستاره وگا برسیم. وگا 26.5 سال نوری از ما دور است! شکل 5 مکان هرکول و کهکشان راه شیری در فصل تابستان را نمایش می‌دهد. کهکشان ما به سوی خوشه ویرگو(سنبله) که نزدیک‌ترین خوشه کهکشانی به ما است، می‌رود. ویرگو شامل 250 کهکشان بزرگ و بیش از 2000 کهکشان کوچک است. (شکل 6، سمت راست محل کهکشان راه شیری را گروه محلی نمایش می‌دهد و سمت چپ مکان خوشه ویگو و گروه محلی را نشان می‌دهد.)

شکل 5

بالا رفتن خورشید از صفحه کهکشان ( جدید ترین نظریه)

خورشید با سرعت 7 کیلومتر در ثانیه از صفحه کهکشان راه شیری بیرون می‌رود. در حال حاضر خورشید 50 سال نوری بالای صفحه میانی کهکشان راه شیری است. اما نیروی گرانش ستارگان در کهکشان راه شیری سرعت فرار خورشید را کند می‌کند. تخمین زده شده است که 14 میلیون سال دیگر خورشید به سرعت بیشینه خود بالای کهکشان می‌رسد و دوباره به سمت صفحه کهکشان باز می‌گردد و به سمت پایین صفحه می‌رود و این حرکت نوسانی را تکرار خواهد کرد.

چرخش خورشید به دور مرکز کهکشان

خورشید با سرعت 200 کیلومتر بر ثانیه به دور مرکز کهکشان می‌چرخد. یک دور کامل گردش به دور مرکز کهکشان حدود 240 میلیون سال طول خواهد کشید.

حركات دروني خورشيد

خورشید ستاره‌ای بزرگ، در حال چرخش، درخشان و گازی است. خورشید شبیه تمام ستارگان دیگری است که در آسمان شب می‌بینید، اما به علت اینکه به ما نزدیک‌تر است بزرگ‌تر دیده می‌شود. به علت سوختن هیدروژن به هلیم درون هسته خورشید می‌درخشد این فرایند، همجوشی هسته‌ای نام دارد.

شکل7

همجوشی هنگامی روی می‌دهد که دو عنصر سبک با کمک نیرویی به هم می‌چسبند و عنصر سنگین‌تری را می‌سازند و انرژی مهیبی آزاد می‌شود و جریانی از حرکت هسته‌ها در آن وجود دارد. (شکل 7) در مرکز خورشید دما به حدود 16 میلیون کلوین می‌رسد و فشار میلیاردها برابر فشار جو زمین است. خورشید میلیون‌ها تن جرم رادر هر ثانیه به انرژی تبدیل می‌کند. این انرژی خورشید را درخشان و گرمای زمین و دیگر سیارات را تامین می‌کند. شکل 8 درصدهای ترکیب اتم‌های درون خورشید را نشان می‌دهد.

شکل 8 : Case Western Reserve University, " The Sun "

ادامه حيات خورشيد تا زمان معين

خورشيد و ماه تا زماني معينی به گردش خود ادامه مي‌دهند. و زمانی فراخواهد رسيد كه اين چراغ‌های آسمانی خاموش می‌گردد.

با توجه به الگوی مشاهده شده برای حیات دیگر ستارگان دانشمندان انتظار دارند که حدود 4 میلیارد سال بعد خورشید حدود 40% درخشان‌تر شود و منجر به پدیده گلخانه‌ای (بازگشت تابش توسط جو به سطح زمین) غیرطبیعی می‌شود و زمین کاملاً داغ می‌شود (شبیه سیاره زهره). اگر خورشید شبیه دیگر ستارگان هم اندازه خود عمل کند پس از پایان هیدروژن سوزی، هلیم سوزی در آن شروع می‌شود و تبدیل به غول سرخ می‌شود که در بیشترین شعاع ممکن خود بین مدار مریخ و زهره قرار می‌گیرد و زمین را در برمی‌گیرد (حدود 8 میلیارد پس از الان). حتی اگر شعاع خورشید به زمین نرسد تابش خورشید در موقع غول سرخی و اصطکاک گازها باعث می‌شود حرکت زمین کند شود و باعث می‌شود زمین بر روی خورشید بیفتد. اگر خورشید در زمانی سریع، جرم کافی را از دست بدهد، مدار زمین بزرگتر می‌شود و از افتادن در خورشید فرار می‌کند، اما شدیداً داغ می‌شود و حتی ممکن است تبخیر گردد. بعد از مرحله غول قرمزی، مواد خورشید از آن خارج می‌شوند و تبدیل به کوتوله سفید می‌شود و نور خیلی کمی به زمین می‌رسد البته اگر زمینی وجود داشته باشد! البته قبل از اینکه خورشید تبدیل به غول سرخ شود ممکن است که حیات در زمین از بین رفته باشد زیرا به علت فعالیت هسته‌ای هلیم سوزی، حرارت بسیار بیشتری به زمین می‌رسد و به علت تاثیرات زیاد گلخانه‌ای، اقیانوس‌ها تبخیر می‌شوند و تبدیل به کویری بی فایده می‌شود!

البته خورشید هم سردتر و سردتر می‌شود تا اینکه تبدیل به کوتوله سیاه می‌گردد که سرشار از کربن فشرده هستند و تبدیل به الماس ارزشمندی خواهد شد!

با توجه به مطالب علمی که بیان شد می توان چنین گفت: برخلاف نظریه ثابت بودن خورشید در گذشته، قرآن خورشید را دارای حرکت می‌داند آن هم حرکت جهت دار.

در ارتباطی که می توان میان مطالب علمی حرکت خورشید (4 حرکت) با مطالبی که مفسران در مورد واژه « مستقر» با 3 احتمال و معانی لام با 3 احتمال بیان نموده‌اند حدود 36 احتمال برای این آیه متصور است هرچند ممکن است در آینده حرکات و جریان‌های دیگری از خورشید کشف شود و معانی دیگری از آیه درک گردد. آنچه مسلم است این است که به هیج وجه نمی‌توان به طور قاطع گفت کدام یک از این حرکات منظور نظر خداوند است. چند احتمالی که با توجه به مطالب بیان شده به دست می آید از این قرار است:

1. اگر، مستقر= اسم مکان، لام در معنای فی: ممکن است اشاره به «حرکت وضعی خورشید به دور محور خود» باشد و معنی آیه: خورشید در قرار گاه خود روان است.(که می‌توان آن را اشاره به مدار دانست) البته اگر معنای فعل «تجری» انتقال طولی ازمکانی به مکان دیگر باشد این احتمال ضعیف می‌شود .

2.اگر، مستقر = اسم مکان، لام در معنای الی:. ممکن است اشاره به حرکت انتقالی( طولی) خورشید با سیاراتی که پیرامون آن است در درون کهکشان راه شیری به سوی ستاره ای دور دست باشد. البته تعیین این مکان که ستاره وگا یا.نسر ثابت و..... صحیح نیست و تحمیل بر قرآن است و از ظاهر قرآن به دست نمی‌آید.

3.اگر، مستقر = اسم زمان، لام در معنای الی:.ممکن است اشاره به « ادامه حیات و حرکت خورشید تا زمان معین»باشد «لاجل مسمی» در آیات مرتبط با ماه وخورشید مؤید آن است. با انجام فعالیت‌های هسته‌ای درون خورشید، سوخت آن روزی پایان خواهد یافت و دیگر فعالیت هسته‌ای نخواهد داشت و به عبارتی سرد می‌گردد و روز قیامت فرا می‌رسد.

اما از طرف دیگر با توجه به آیات قبل و بعد « والشمس تجری...» می‌توان این بیان را رد کرد و گفت که سیر آیات به گونه‌ای است که هدفش از ذکر شب و روز وخورشید و ماه و... توجه دادن عباد سرکش به آیات آفاقی الهی است و سخنی در ارتباط با قیامت و اجل مسمی و سرآمدن حیات خورشید نیست و از سوی دیگر آیاتی که در آن‌ها اشاره به اجل مسمی شده، شمس و قمر با هم ذکر شده‌اند و احتمال اینکه « لمستقر» در این آیه اشاره به «اجل مسمی» باشد ضعیف می گردد.

4.اگر، مستقر = اسم مکان، لام در معنای فی: ممکن است اشاره به حرکات درونی خورشید باشد این احتمال صحیح به نظر می‌رسد.زیرا از نظر علمی ثابت شده است و با ظاهر قرآن و معنای «تجری» منافات ندارد.

5.اگر، مستقر= اسم زمان، لام در معنای غایت: یعنی تا زمان استقرارش حرکت می‌کند. اما علم تا کنون صحبتی از این که خورشید روزی تمام حرکت‌های وضعی و مداریش بایستد نکرده است. با توجه به معانی واژه‌ها، احتمالات دیگری نیز وجود دارد که دقیقا نمی توان گفت اشاره به کدام حرکت خورشید است.

6. اگرمستقر= مصدر میمی ،لام در معنای الی: یعنی خورشید به طرف قرار گرفتن خود حرکت می‌کند.

7. اگر مستقر= اسم مکان، لام در معنای غایت: .یعنی تا آنجا که قرار گیرد ( محل استقرارش)حرکت می‌کند. این دو احتمال نشان می دهد که خورشید علاوه بر پایان زمانی حرکت، پایان مکانی هم دارد که هنوز از نظر علمی تأیید نشده است .

لازم به ذکر است از واژه «تجری» حرکت و جریان و از واژه «مستقر» ثبات و سکون استنباط می‌شود . گویا قرآن می‌خواهد حقیقتی را در مورد خورشید بیان کند که، در حالی که خورشید دارای حرکت و جریان است ثبات و سکون هم دارد و اگر « مستقر» در معنای اسم مکان باشد احتمال می‌رود آیه اشاره به مرکزیت ستاره خورشید نسبت به دیگر سیارات اطراف خود دارد. زیرا قبل و بعد آیه بحث شب و روز است که مرتبط با حرکت زمین به دور خورشید است و نیز منازل ماه بیان شده که در ارتباط با خورشید وزمین است. گویا آیات 37-40 یس به منظومه شمسی و ارتباط میان خورشید و ماه و زمین اشاره دارد. مطالعات علمی نشان می دهد که آریستراتوس منجم باستانی فکر می‌کرد که زمین به دور خورشید می‌چرخد زیرا کشف کرده بود خورشید خیلی بزرگتر از زمین بوده است. کوپرنیک فکر می‌کرد مرکز منظومه شمسی خورشید است اما هیچ اثباتی نداشت. کپلر کشف کرد که قانون‌های حاکم بر مدارها اگر خورشید در مرکز باشد خیلی ساده‌تر است. نیوتن نشان داد که به دلیل قانون جهانی گرانش، زمین و دیگر سیارات باید به دور خورشید که سنگین‌تر است، بگردند. اثبات قطعی برای حرکت زمین تا قبل از 1725 وجود نداشت.

مدار اجرام آسمانی

یافته‌های علمی کنونی نشان می‌دهد که نظم فراگیری در کل عالم وجود دارد و تقریباً همه اجرام آسمانی در مدارهای خاص خود در گردش هستند.

شکل الف

شکل ب

1. زمین هر روز به دور محور خود با سرعت 1000 کیلومتر بر ساعت می‌چرخد. (شکل الف)

2. زمین هر سال به دور خورشید با سرعت 100000 کیلومتر بر ساعت می‌چرخد. (شکل ب)

3. منظومه شمسی به همراه ستارگان نزدیکش با سرعت 70000 کیلومتر نسبت به ستارگان نزدیک حرکت دارد.

4. کهکشان راه شیری با سرعت 800000 کیلومتر بر ساعت به دور محور مرکز خود می‌چرخد.

شکل ج این دوران 230 میلیون سال طول می‌کشد.

شکل د کهکشان‌های دورتر با سرعت بیشتری در حال دور شدن هستند و هر چه این فاصله بیشتر باشد، سرعت دور شدن هم بیشتر است.

5- کهکشان راه شیری با سرعت 300000 کیلومتر بر ساعت به سمت کهکشان آندرومدا در حال حرکت است.

در زمان نزول قرآن و تا قرن پیش آگاهی دقیقی از مدارها وجود نداشت. لیکن خداوند در قرآن آیات

وَهُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ وَٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ كُلٌّ فِى فَلَكٍ يَسْبَحُونَ

او کسی است که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید؛ هر یک در مداری در حرکتند!

آیه 33 سوره انبیاء

و

لَا ٱلشَّمْسُ يَنۢبَغِى لَهَآ أَن تُدْرِكَ ٱلْقَمَرَ وَلَا ٱلَّيْلُ سَابِقُ ٱلنَّهَارِ وَكُلٌّ فِى فَلَكٍ يَسْبَحُونَ

نه خورشید را سزاست که به ماه رسد، و نه شب بر روز پیشی می‌گیرد؛ و هر کدام در مسیر خود شناورند.

آیه 40 سوره یس

، واژه «فلک» به معنی مدار نجوم را به کار برده‌ است.

• وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ

واژه«فلک» به معنی مدار نجوم و کواکب است‏، و به مناسبت اینکه نجوم در آن می‌گردند فلک گویند و گرنه مدار اعتبارى است. جمع آن افلاک است در مورد دوک نخ ریسی (فلکه المغزل) ، تپه شنی، قطعه‌ای از زمین که بلند‌تر از زمین‌های پیرامون خود باشد و نیز امواج دایره‌وار دریا فلک به کار رفته است. وجه تسمیه «فلک» دوران و حرکت دایره‌وار آن است.

واژه«یسبحون» از ماده «سَبَحَ» به معنی حرکت سریع در آب و در هوا است و در مورد حرکت سریع ستارگان در فضا، دویدن اسب و سرعت در انجام عمل به کار می‌رود. و در مورد نجوم منظور حرکت در مدارهایشان است.

وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ یعنی خورشید و دیگر اجرام آسمانی ثابت نیستند بلکه در فلک( مدار) خود شناورند و حرکتی سریع دارند. مکارم شیرازی گوید:«هر يك از خورشيد و ماه و ستارگان است براى خود مسير و مدارى دارند.» بنابر این قرآن تصریح نموده که، اجرام آسمانی همه در حرکت هستند و هر یک در مداری دایره‌وار به سرعت سیر می‌کنند و این چیزی است که علم نجوم جدید اثبات می‌کند. و این مطلب درست برخلاف عقیده بطلمیوسی است که اجرام آسمانی را مانند میخ در پیکر افلاک کوبیده وثابت و حرکتشان را فقط به تبعیت از افلاک می‌دانستند.

طباطباییگوید:«هر يك از خورشيد و ماه و نجوم و كواكب ديگر در مسير خاص به خود حركت مى‏‌كند و در فضا شناور است، همان طور كه ماهى در آب شنا مى‏‌كند، پس كلمه"فلك" عبارت است از همان مدار فضايى كه هر يك از اجرام آسمانى در يكى از آن مدارها سير مى‌كنند.»

بعيد نيست كه مراد از كلمه" كل" هر يک از خورشيد و ماه و شب و روز باشد، هر چند كه در كلام خداى تعالى شاهدى بر اين معنا نيست. و يسبحون" به صورت صيغه جمع آمده است‏. تنوين در کلٌ عوض از مضاف الیه است و معنایش کلهم است و ضمیر به خوشید و ماه و.. (کل کواکب) برمی‌گردد.

قرآن بیان می کند که خورشید و ماه و کواکب هریک بر روی مداری حرکت می‌کنند. طباطبایی گوید:«شمس و قمر همواره ملازم آن مسيرى هستند كه برايشان ترسيم شده، نه خورشيد به ماه مى‏‌رسد و نه شب از روز جلو مى‏‌افتد، بلكه اين دو مخلوق خدا در تدبير پشت سر هم قرار دارند، و ممكن نيست از يكديگر جلو بيفتند.»

امروزه علم نجوم ثابت کرده منظومه شمسی ما جزئی از کهکشان عظیمی است که به دور خود در حال گردش است و «فی فلک یسبحون» می‌تواند اشاره به «حرکت وضعی خورشید به دور محور خود» که در استوا، تقریباً هر 25 روز یکبار و در قطب‌ها هر 35 روز به دور خود می‌چرخد. و یا «چرخش خورشید به دور مرکز کهکشان (حرکت دورانی)» باشد که در این حرکت خورشید با سرعت 200 کیلومتر بر ثانیه به دور مرکز کهکشان می‌چرخد و یک دور کامل گردش به دور مرکز کهکشان حدود 240 میلیون سال طول خواهد کشید. حرکت دورانی خورشید و دیگر اجرام آسمانی بر روی مدار خاص خود درست مخالف با عقاید بطلمیوسی حاکم بر زمان نزول است. واین از معجزات علمی قرآن می‌باشد. در آخر می توان گفت: آیه « والشمس تجری لمستقر لها » بیانگر حرکت خورشید در مدار خاص خود است که با آیه «فی فلک یسبحون» تأیید می‌شود. و قرآن واژه مبهم « لمستقر» را با واژه «فلک» تفسیر نموده است. اما به نظر می‌رسد حقیقت دیگری نیز در واژه «لمستقر» است وآن اشاره به مرکزیت خورشید نسبت به سیارات اطرافش است که تبیین دقیق آن مقدور نبود.

نتیجه گیری

حقایق علمی در مورد حرکت خورشید (4 حرکت) که امروزه دانشمندان به آن دست یافته‌اند و مطالبی که مفسران در مورد واژه « مستقر» با 3 احتمال و معانی لام با 3 احتمال بیان نموده‌اند حدود 36 احتمال را برای این آیه متصور می‌سازد. البته ممکن است در آینده حرکات و جریان‌های دیگری نیز از خورشید کشف شود و معانی دیگری از آیه درک گردد. آنچه مسلم است این است که به هیج وجه نمی‌توان به طور قاطع گفت کدام یک از این حرکات منظور نظر خداوند است. اشارات صریح قرآن به حرکت خورشید و سخن از مدار (فلک) برای خورشید و دیگر اجرام آسمانی در زمانی که عقاید بطلمیوسی حاکم بود اعجاز علمی است و نشان از عظمت و حقانیت این کتاب آسمانی دارد.

پانویس و منایع

1.ابن منظور،لسان العرب،دار صادر، بیروت، لبنان،چاپ هشتم

2.ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنویر

3.ابن فارس بن زکریا، احمد، معجم مقائیس اللغه، دار احیاء التراث العربی،بیروت ، لبنان،1422

4.آلوسی،روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم،دار الکتب العلمیه، بیروت 1415

5.بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التاویل، دار احیاء التراث العربی، بیروت 1418 ق

6.ثعالبی، عبد الرحمن بن محمد، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت 1418 ق

7.درویش، محی الدین، اعراب القران الکریم و بیانه،ناشر کمال الملک، چاپ دوم 1428

8.راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، انتشارات ذوی القربی

9.رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، مر کز تحقیقات علمی قرآن کریم المهدی،چاپ دوم 1386

10.زمخشری،محمود، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، مکتب الاعلام الاسلامی، بیروت، لبنان

11. سید بن قطب، فی ظلال القرآن، دار الشروق، بیروت، قاهره،1412ق

12.سیوطی،جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم،1404 ق

13.شریف لاهیجی، محمد بن علی ، تفسیر شریف لاهیجی، دفتر نشر داد، تهران 1373 ش

14.طباطبائی، المیزان، جماعةالمدرسین فی الحوزةالعلمیه، قم

15.طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار الاحیاء التراث، بیروت

16. طبرسی، مجمع البیان لعلوم القرآن، موسسه هدی 1417

17.طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، مرتضوی، تهران، چاپ سوم 1375ش

18.عبد الباقی، محمد فواد، المعجم المفهرس لالفاظ القران الکریم

19. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه

20.قرائتی، محسن، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران ،1383 ش

21.قرطبی، محمد بن احمد، الجامع الاحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1364 ش

22.قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران 1368ش

23. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1360 ش

24. مکارم شیرازی، نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران ،1382

25.نجفی خمینی، محمد جواد، انتشارات اسلامیه، تهران، 1398

26. University of California, " The Clockwork Universe ", in https://eee.uci.edu/clients/bjbecker/ExploringtheCosmos/lecture9.html

27. University of Florida, "PTOLEMY'S PLANETARY MODELS", in http://www.clas.ufl.edu/users/ufhatch/pages/03-Sci-Rev/SCI-REV-

28. University of California, "The Copernican Revolution", in http://physics.ucr.edu/~wudka/Physics7/Notes_www/node41.html#SECTION02330000000000000000

29. University of California, " Kepler", in http://physics.ucr.edu/~wudka/Physics7/Notes_www/node43.html#fig:kepler.solids

30. ,University of Stanford, " What is the speed of the Solar System? ", in http://solar-center.stanford.edu/FAQ/Qsolsysspeed.html

31. University of cornell," Does the Sun rotate?", in http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=615

32. Case Western Reserve University, " The Sun ", in http://burro.astr.cwru.edu/stu/advanced/sun_astar.html

33. University Caltech ,"The Sun", in

34. http://coolcosmos.ipac.caltech.edu/cosmic_kids/AskKids/sun.shtml

35. University of Illinois, death of sun", in http://van.physics.illinois.edu/qa/listing.php?id=1089

36. Northwestern College, "Lifecycle of the Sun", in http://cde.nwc.edu/SCI2108/course_documents/the_sun/sun_lifecycle/lifecycle.htm

37. Northwestern College, " Earth Dies ... and Sooner Than Expected ", in http://cde.nwc.edu/SCI2108/course_documents/earth_moon/earth/earth_dies/earth_dies.htm

38. University of Tennessee, " Motion of the Sun ", in http://csep10.phys.utk.edu/astr162/lect/motion/solar.html

39. George Mason University, " Frederick William Herschel", in http://physics.gmu.edu/~jevans/astr103/CourseNotes/ECText/Bios/herschel.htm

40. Georgia State University, "Sun", in http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/solar/sun.html

41. , University of Wisconsin - Green Bay," Finding Your Way Around The Sky ", in https://www.uwgb.edu/dutchs/AstronNotes/FindingWay.htm

42. Cornell University, " When did people discover that the Sun is a star?",in http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=611

43. Cornell University, "Is there a proof that Earth moves?", in http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=190

44. Cornell University, " Does the Sun move around the Milky Way?", in http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=96

45. Cornell University, "What is the observational difference between a star and a planet?", in http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=549

46. Montana State University," Sunshine in your pocket ", in http://solar.physics.montana.edu/ypop/Classroom/Lessons/Sundials/sunpath.html

47. University of Penn-state, " Galaxies in Clusters and Groups ", in http://www2.astro.psu.edu/users/niel/astro1/slideshows/class22/slides-22.html

48. University of Tennessee, " Orbit and Phases of the Moon ", in http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/time/moonorbit.html

49. Boston University, "The Earth and the Moon", in http://people.bu.edu/sscruggs/earthandmoonhome.html

50. Universities Space Research Association, "About Day and Night", in http://www.lpi.usra.edu/education/skytellers/day_night/about.shtml

51. University of cornell, "Sidereal Time", in http://www.astro.cornell.edu/academics/courses/astro201/sidereal.htm

52. University Tufts, "The Moon: stepping stone to the planets", in http://ase.tufts.edu/cosmos/view_chapter.asp?id=5&page=8

53. Universities Space Research Association, "Longer Days, More Distant Moon", in http://www.lpi.usra.edu/education/timeline/gallery/slide_38.html

54. The Ohio State University, "Tides", in http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Ast161/Unit4/tides.html

55. Case Western Reserve University, "The Earth-Moon Interaction", in http://burro.astr.cwru.edu/Academics/Astr221/SolarSys/earthmoon.html

56. University of Rochester, " Timekeeping", in http://www.pas.rochester.edu/~blackman/ast104/timekeeping.html

57. University of Rochester, "Orbit and Phases of the Moon", in http://www.pas.rochester.edu/~blackman/ast104/moonorbit.html