انبساط جهان

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَٱلسَّمَآءَ بَنَيْنَٰهَا بِأَيْي۟دٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ

و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می‌بخشیم!

آیه 47 سوره ذاریات

ترجمه

و آسمان را به قدرت خود برافراشتيم، و بى‌گمان، ما [آسمان‌] گستريم. (ترجمه فولادوند)
و آسمان را به نيرو برافراشتيم و حقاً كه ما تواناييم. (ترجمه آیتی)

بیان ایده

خداوند در آيات 20 و 21 سوره ذاریات به نشانه‌های عظمت خود در عالم آفرينش پرداخته و انسان را به کنکاش در این نشانه‌ها ترغیب می‌نماید و پس از بیان داستان‌هایی از برخی پیامبران الهی و عذاب‌هایی که در اثر نافرمانی بر قوم آن‌ها نازل شده است، در این آیه می‌فرمايد که ما آسمان را با قدرت خود برافراشتيم و ما گسترش دهنده‌ایم. در مراد از عبارت «إِنَّا لَمُوسِعُونَ» مفسران اختلاف نظر دارند: برخی آن را به این صورت تفسیر کرده اند که خداوند بر خلق بزرگتر از این آسمان نیز قادر است، برخى آن را به معنى توسعه رزق از سوى خدا بر بندگان از طريق نزول باران دانسته‌اند و برخى دیگر آن را به معنى گسترش رزق از هر نظر مى‏‌دانند. بعضى نيز آن را به معنى غنى و بى نيازى خداوند تفسير كرده‌اند، چرا كه خزائن او آنقدر گسترده است كه با اعطاء رزق به خلايق هرگز پايان نمی‌پذيرد و كم نمی‌‏شود .

با توجه به کشفیات کیهان شناختی اخیر، برخی معتقدند که این آیه درصدد بیان موضوع گسترش کیهان است. انبساط جهان و انفجار بزرگ از نتایج طبیعی نسبیت عام اینشتین به شمار می‌روند، هرچند که در سال 1917 این موضوع که کیهان در حال گسترش است، مضحک و دور از ذهن به نظر می‌رسید، اینشتین "ثابتی" به نام ثابت کیهان شناختی ابداع کرده و در معادلاتش وارد نمود تا بدین ترتیب بتوان بر طبق نظریه نسبیت عام، جهان ایستایی را به تصویر کشید. در سال 1929 ادوین هابل اعلام کرد که رصدهای او از کهکشان‌هایی بیرون از راه شیری نشان داده است که این کهکشان‌ها با سرعتی متناسب با فاصله‌شان از ما در حال دور شدن هستند. به عبارت دیگر هرچه کهکشان دورتر باشد، با سرعت بیشتری از ما دور می‌شود. بدین ترتیب مشخص شد که جهان در حال گسترش می‌باشد، درست همانطور که نسبیت عام به طور طبیعی (بدون وارد کردن ثابت کیهان شناختی) پیش بینی می‌کرد. امروزه شواهد و مستندات بیشتری در تأیید انبساط جهان به دست آمده است. البته درباره نهایت این انبساط اختلاف نظرهایی وجود دارد و این سؤال مطرح است که آیا این گسترش همواره ادامه خواهد یافت یا اینکه در اثر نیروی گرانش در نهایت، جهان منقبض خواهد شد. اما به هر حال اصل مسئله گسترش جهان مورد پذیرش محافل علمی جهان است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• بَنَينَا: از ریشه «ب ن ی» به معنای ساختن چیزی با متصل کردن اجزاء آن به هم .
• مُوسِع: از ریشه «و س ع» به معنای بسط و گسترش است، خواه در مکان باشد یا در حال و یا در فعل .
• أَيْدٍ: جمع «ید» به معنای دست، اشاره به قدرت است .

بررسی تفسیری

نکته جالبی که در این آیه وجود دارد آن است که تعبير به «إِنَّا لَمُوسِعُونَ: ما گسترش دهنده ايم» با استفاده از جمله اسميه و اسم فاعل که دلالت بر استمرار دارد، نشان دهنده این امر است که گسترش جهان هستی همواره وجود داشته و همچنان ادامه خواهد داشت.

اهداف و روش تحقیق

همانطور که می‌بینیم این آیه به صراحت موضوع گسترش کیهان را بیان کرده است، زیرا واژه «موسع» اسم فاعل از ریشه «و س ع» بوده و در اصل به معنای گسترش دهنده است. هرچند که مفسران در گذشته به سبب عدم آگاهی از گسترش کیهان، این واژه را یا به معنای قدرتمند تفسیر می‌کردند و یا اگر معنای توسعه دادن را برای آن اصل می‌دانستند، این توسعه را در چیزی غیر از آسمان، همانند رزق و روزی مردم در نظر می‌گرفتند. بدین ترتیب باید گفت که با توجه به تصریح آیه به این موضوع و عدم آگاهی مردم عصر نزول به این واقعیت علمی، این آیه می‌تواند از مصادیق اعجاز علمی قرآن به شمار آید. با این وجود برای اظهار نظر دقیقتر علمی درباره اعجاز این آیه باید به سؤالات مطرح شده در دو حوزه قرآنی و علمی پاسخ گفت.

آیات مرتبط

ءَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ ٱلسَّمَآءُ بَنَىٰهَا

آیا آفرینش شما (بعد از مرگ) مشکل‌تر است یا آفرینش آسمان که خداوند آن را بنا نهاد؟!

آیه 27 سوره نازعات

رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّىٰهَا

سقف آن را برافراشت و آن را منظّم ساخت،

آیه 28 سوره نازعات

وَأَغْطَشَ لَيْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَىٰهَا

و شبش را تاریک و روزش را آشکار نمود!

آیه 29 سوره نازعات

وَٱلْأَرْضَ بَعْدَ ذَٰلِكَ دَحَىٰهَآ

و زمین را بعد از آن گسترش داد،

آیه 30 سوره نازعات

أَخْرَجَ مِنْهَا مَآءَهَا وَمَرْعَىٰهَا

و از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد،

آیه 31 سوره نازعات

أَفَلَمْ يَنظُرُوٓا۟ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَٰهَا وَزَيَّنَّٰهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ

آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‌ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده‌ایم و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست؟!

آیه 6 سوره ق

يَوْمَ نَطْوِى ٱلسَّمَآءَ كَطَىِّ ٱلسِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَآ أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُۥ وَعْدًا عَلَيْنَآ إِنَّا كُنَّا فَٰعِلِينَ

در آن روز که آسمان را چون طوماری در هم می‌پیچیم، (سپس) همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم، آن را بازمی‌گردانیم؛ این وعده‌ای است بر ما، و قطعاً آن را انجام خواهیم داد.

آیه 104 سوره انبیاء

أَوَلَمْ يَرَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ أَنَّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَٰهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ ٱلْمَآءِ كُلَّ شَىْءٍ حَىٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ

آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین به هم پیوسته بودند، و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم؛ و هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم؟! آیا ایمان نمی‌آورند؟!

آیه 30 سوره انبیاء

سوالات تحقیق

1. تطور معنایی لفظ «موسِع» چگونه است؟ آیا می‌توان گفت که معنای اصلی آن «گسترش دهنده» است؟
2. اینکه عبارت « إِنَّا لَمُوسِعُونَ» به صورت جمله اسمیه آمده، آیا می‌تواند دلیل بر دوام انبساط هستی باشد؟
3. آیا عبارت فوق می‌تواند خلقت جهان های دیگر را شامل گردد و این معنا با مفهوم انبساط جهان در تقابل نیست؟
4. منظور از واژه «بَنَيْنَاهَا» چیست؟ آیا چیزی غیر از خلق کردن آسمان‌ها را نیز شامل می‌گردد؟
5. مراد از واژه «السَّمَاء» در این آیه چیست؟ آیا قرینه ای که نشان دهد کیهان و اجرام آسمانی مورد نظر است، وجود دارد؟
6. آیا بنا کردن آسمان با بلند گرداندن سقف آن که در آیه 28 نازعات آمده است، مرتبط است؟
7. چرا در تمامی آیاتی که در آنها بحث از بنا کردن آسمان است، به گسترده شدن زمین نیز اشاره شده است؟ آیا همراهی این دو موضوع اشاره به نکته خاصی دارد؟
8. آیا می‌توان گفت که در هم پیچیده شدن آسمان که در آیه 104 سوره انبیاء آمده است، اشاره به آن است که جهان در نهایت پس از این انبساط مستمر، به مرحله انقباض خواهد رسید؟
9. آیا از نظر علمی انبساط جهان به طور قطع به اثبات رسیده یا اینکه هنوز در حد یک فرضیه است؟
10. تاکنون چه شواهدی از انبساط جهان به دست آمده است؟
11. تاکنون چه مدل‌هایی برای تبیین نظام عالم ارائه شده است؟ کدامیک از آنها به واقعیت نزدیک تر است؟
12. مردم در عصر نزول قرآن چه تصوری از کائنات داشتند؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم ترجمه فولادوند
2. آيتى، عبدالمحمد، ترجمه قرآن، انتشارات سروش، تهران، چاپ چهارم، 1374 ش
3. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، انتشارات ذوی القربی
4. رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،جلد اول: علوم کیهان شناسی و ریاضیات، کتاب مبین،1380ش
5. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، مؤسسه هدی، 1417ق
6. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1382 ش
7. http://map.gsfc.nasa.gov/universe/bb_tests_exp.html
8. http://skyserver.sdss.org/dr1/en/astro/universe/universe.asp