پرورش و رشد دانه
بیان ایده
مفسرانی همچون زمخشری و طبری معنی لغوی «هامدة» را در نظر گرفته و معنی "أرض هامدة" را زمینی خشک که در آن گیاه و نباتی نیست، گفته‌اند. در این آیه، مراد از "ماء" باران است. مفسران با توجه به مرجع ضمیر در «اهتزت» - که الارض است- بر آنند که در اثر نزول باران، زمین حرکت می‌کند و لازم است که این حرکت، حرکتی شدید باشد تا در اثر آن، گیاهانی که به صورت بالقوه در دل زمین پنهان شده‌اند و به شکل دانه‌های ریزند، نیز به حرکت درآیند. در مرحله بعد، زمین كه در اثر نزول باران سیراب شده، باد می‌کند و برآمده می‌گردد. آنگاه، به وجود آمدن فضا‌های خالی در بین ذرات خاک باعث می‌شود دانه‌ای که در اثر حرکت خاک به حرکت افتاده، با آب و هوایی که به آن می‌رسد، رشد خود را آغاز کرده و تبدیل به گیاهي زیبا شود.
چون سیاق آیه درباره رستاخیز است، قرآن با دو مثال برای مردم، جلوه‌ای از رستاخیز را نشان می‌دهد و دو دلیل محکم و منطقی برای اثبات معاد جسمانی را مطرح می‌کند (مکارم شیرازی،14/17) تا اگر شک و شبهه‌ای در مورد رستاخیز است، بر طرف گردد. مثال اول در رابطه با خلقت خود انسان است و در مثال دوم برای بیان جلوه‌ای از رستاخیز، قرآن به زمین پژمرده و خشک اشاره كرده است. قرآن می‌خواهد صحنه‌های معاد را که مردم در همین زندگی دنیا با آن سر و کار دارند و پیوسته با چشم خود می‌بینند و از آن غافلند، تشریح کند تا بدانند زندگی پس از مرگ نه تنها امر غیر ممکنی نیست، بلکه دائماً صحنه‌های مشابه آن را در زندگی روزمره با چشم خود مشاهده می‌کنند (همو/14/18).
با توجه به مطالب ذکر شده، برخي از محققاني كه در زمینه اعجاز قرآن فعالیت می‌كنند، بر اين باورند كه با نازل شدن آب بر زمین، زمین به جنبش در می‌آید، پرورده می‌شود و می‌رویاند. گفته‌اند كه در خاک دانه‌های بسیار ریزی وجود دارد که ما آنها را نمی‌بینیم. قطر آنها تقريباً 3 هزارم میلیمتر است. هر کدام از آنها از معادن مختلف تشکیل شده‌اند و شکل هر یک از آنها به شکل صفحه صفحه (لایه لایه) بر روی هم است. از آنجا که دانه‌ها از معادن مختلف تشکیل شده‌اند، با بارش باران بر آنها، صفحه‌ها بار الکتریسیته مختلف به خود می‌گیرند و این باعت ایجاد جنبش صفحه‌ها شده و جنبش آنها باعث نفوذ آب میان آنها می‌گردد. سپس دانه‌ها با مواد غذایی درون خود که از مادر به ارث برده‌اند، پرورده می‌شوند و می‌رویند.
بررسی لغوی و تفسیری
کلمات اصلی
- هَامِدَة: خشک؛ الارض الهامده به معنی زمین بی گیاه (راغب اصفهانی، ص845)
- اهْتَزَّتْ: از ه-ز-ز، به معنی تحریک شدید (همو، ص840)
- رَبَتْ: از ر- ب- حرف معتل، به معنی زياد شدن، افزايش يافتن، رشد يافتن (همو، ص340)
- أَنبَتَتْ: از ن- ب- ت به معنی رویید، از خاک سربرآورد (همو، ص787).
- زَوْجٍ: هر قرینی از حیوانات و غیر آن (همو، ص ۳۸۴)
- بَهِيجٍ: از ب- ه- ج، به معنی سرور و نیکویی و زیبایی (ابن فارس، 1/ 308)
اهداف و روش تحقیق
با توجه به آيه 5 سوره حج كه از رويش گياهان پس از نزول باران سخن می گوید و با دقت در كلمات ذكر شده در اين آيه، به نكات مهمي دست می‌يابيم كه در جاي خود بسيار شگفت انگيز است. در اين آيه به دو نكته: "خاك" و "رويش دانه" اشاره شده است. زمين خشك و بي گياه پس از بارش باران به واسطه تعادل بين يوني در بين لايه‌هاي خاك، فرايند جانشيني يون‌ها با يكديگر و پيوند‌هاي موجود در مولكول آب و شكسته شدن و ايجاد دائمي آنها، به جنبش در آمده و به دليل پر شدن خلل و فرج‌هاي خاك با آب، افزايش حجم پيدا می‌كند و شرايط مناسب جهت رشد دانه‌ها را فراهم می‌آورد (سالارديني،1362ش). بررسي مراحل رويش دانه نشان می‌دهد كه با فراهم شدن شرايط مناسب رشد گياه، دانه‌هاي خفته بيدار شده و جوانه می‌زنند (لاهوتي، 1370ش). با كامل شدن رشد رويشي، گياهان با توليد اكسيژن و با رنگهای زیبا و متنوع خود به زیبایی طبیعت می افزایند در بيننده ايجاد شعف، هيجان و طراوت می نمايند.
سوالات تحقیق
- آيا منظور از آوردن صفت "هَامِدَة" برای زمین، اشاره‌ای به زمستان است؟
- منظور از بهيج چيست؟ آيا به خاطر رنگ‌هاي گوناگون گياهان اين واژه به كار رفته است؟
- چه ارتباطي بين قسمت اول و دوم اين آيه وجود دارد؟ آيا بين جزء اول كه درباره آفرينش انسان است و اين قسمت از آيه ارتباطي وجود دارد؟
- آيا به کار بردن "بهيج" می‌تواند برای بیان" در كنار هم بودن زوجين" باشد؟
- در آيه 5 سوره حج، اگر منظور "أرض هامدة"، "زمين مرده" است، چرا مانند آيه 9 سوره فاطر و 57 سوره مباركه اعراف "بلد ميت" به کار نرفته است؟ فرق اين دو عبارت چيست؟
- آیا زوجیت در سایر موجودات، غیر از انسان نیز وجود دارد؟
- آیا منظور از "وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ" اینست که تمام آنچه به صورت زوج در این عالم است، از خاک نشأت می‌گیرد؟
- آیا عبارت "أََنبَتَتْ" با توجه به مرجع ضمیر آن (یعنی الأرض)، [صنعت] مجاز است؟
- چرا "هامدة" بر وزن اسم فاعل به کار رفته، آیا این وزن معنی خاصی را به واژه می‌افزاید؟
- خاصيت و مزيت "ربا" و "ربت" براي رشد گياهان چيست؟
- منظور از جنبش خاك چيست؟
- منظور از زياد شدن و باد كردن خاك چيست؟
- خلقت انسان و گياهان چه شباهتي به هم دارند؟
- در چه خاك‌هايي گياه می‌رويد؟
- آيا خاك بعد از باران به جنبش در می‌آيد؟ منظور اينست كه بعد از آبياري و يا سيل نيز خاك به جنبش در می‌آيد يا خير؟
- آيا دانه‌ها بعد از باران آمادگي رشد پيدا می‌كنند؟
- منظور از "هامدة" زميني است كه در آن قابليت رشد دانه وجود دارد، ولي در آن زمان [كه می‌تواند زمستان و يا خشكسالي باشد] گياهي در آن ديده نمی‌شود. چه زمين‌هايي اين ويژگي را دارند؟
- منظور از "نبت" به قول راغب گياهاني است كه ساقه ندارند و عامه به چيزي "نبت" می‌گويند كه حيوانات می‌خورند. آيا می‌توان گفت كه منظور قرآن گياهان علفي است؟ اگر چنين است، آيا گياهان علفي نيز داراي زوج هستند؟
- نزول باران چه كمكي به رشد گياه می‌كند؟ منظور اين است كه اگر حضور آب به شكل ديگري مهيا گردد، باز هم اين اتفاقات در خاك و گياهان می‌افتد يا خير؟
- چه حادثه‌اي رخ می‌دهد كه دشت داراي گياه می‌شود؟ منظور اينست كه دانه‌ها از كجا به يك زمين باير می‌رسند؟ (بيان نقش باد در پراكنش دانه‌ها)
- آيا می‌توان گفت كه منظور قرآن، گياهان خودرو است؟ دليل آن چيست؟
منابع
1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه،دار الجیل،بیروت، 1420ق/ 1999م
2. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق
3. سالارديني، ع.ا، مجتهدي، م. اصول تغذيه گياه، جلد اول: جنبه‌هاي بنيادي، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،1362ش
4. لاهوتي، مهرداد، اصول فيزيولوژي گياهي. معاونت فرهنگي آستان قدس رضوي،1370ش
5. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374