نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۵:۱۱

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَٱللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلَٰلًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ ٱلْجِبَالِ أَكْنَٰنًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَٰبِيلَ تَقِيكُمُ ٱلْحَرَّ وَسَرَٰبِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَٰلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُۥ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ

و (نیز) خداوند از آنچه آفریده است سایه‌هایی برای شما قرار داده؛ و از کوه‌ها پناهگاه‌هایی؛ و برای شما پیراهنهایی آفریده، که شما را از گرما (و سرما) حفظ می‌کند؛ و پیراهنهایی که به هنگام جنگ، حافظ شماست؛ این گونه نعمتهایش را بر شما کامل می‌کند، شاید تسلیم فرمان او شوید!

آیه 81 سوره نحل

بیان ایده

خداوند در اين آيه كريمه بر بندگان، به جهت قراردادن لباس‌هايی كه آنها را از حرارت گرما حفظ می‌كند، منت گذاشته و می‌فرماید که البسه را برای محافظت آنها مقرر فرموده است. در اين آيه به دو نكته اشاره شده: نخست [مضر بودن] حرارت خورشيد و دوم ضرورت بر تن کردن لباس‌هايی كه بدن را بپوشاند.

در اين آيه از سایه‌ها و پناهگاه‌های کوهستانی به عنوان نعمت‌هايی ياد شده كه انسان را از سرما و گرما حفظ می‌کند. اما فقط از لباس به عنوان حافظ در برابر حرارت خورشيد یاد شده است. از این رو، لازم است عبارت "وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرّ" بررسی گردد.

ابن عباس و قتاده مراد از سرابیل را پوشش‏‌ها و جامه‏‌هايى از پنبه و كتان و پشم دانسته‌اند. با اينكه از پوشش و لباس، بيشتر براى نجات از سرما و جلوگيرى از آن استفاده مى‌‏شود. در آيه تنها به حفظ از گرما اشاره شده كه هر چه انسان را از گرما محافظت نمايد، به طور طبيعى از سرما نيز حراست مى‌‏كند. افزون بر اين، در جامعه‌‏اى كه قرآن فرود آمد، مردم بيشتر از گرما - و نه از سرما- رنج می‌بردند. از اين رو، به چيزى كه آنان را از حرارت گرما حفظ نمايد، مى‌‏انديشيدند، نه آنچه كه سرما را مهار کند. نیز بايد به خاطر داشت كه اين سبك از گفتار نزد عرب رايج است كه به ذکر يكى از دو امر (دو ضد) بسنده می‌کند و از بيان دیگری چشم‏ می‌پوشد، زیرا با آمدن يكى از دو امر در گفتار، ديگرى خود را نشان مى‌‏دهد ^[۱].

محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن بر آنند که اشاره‌ قرآن به فواید سایه و غار و لباس در حفاظت انسان در برابر گرما، بیانگر برخی مضرات اشعه‌ی خورشید است. اما اینکه معاصران نزول آیه از زيان‌بار بودن اشعه شديد آفتاب مطلع نبوده‌اند، صحیح نیست؛ زیرا مردم عربستان این امر را حس می‌کردند و همواره برای محفوظ ماندن از نور و حرارت مضر خورشيد لباس‌های بلند می‌پوشیدند و حتی بر روی سرشان پارچه‌ای با عقال (بندی که آن را بر سر نگه می‌دارد) می‌انداختند که با آن، علاوه بر پوشاندن سر و گردن، می‌توانستند صورتشان را نیز از باد و نور و حرارت بپوشانند. هم اکنون نیز از آن استفاده می‌شود. اما با این حال، از علت علمی آن یعنی اينكه اشعه ماوراء بنفش (غير مرئي) خورشيد موجب سرطان پوست گشته و با انتشار سريع در كليه اعضای بدن هلاكت انسان را می‌تواند به دنبال داشته باشد، آگاه نبودند. آنها همچنین گفته‌اند که مباحث علمی قرن اخير ثابت می‌كند که لباس، اشعه فوق بنفشی را كه برای انسان مضر است، منعكس و متفرق مي‌سازد و این نشان دهنده معجزه پویایی قرآن است که در تمام اعصار زنده است و علم روز توان رسیدن و درک تمامی معجزات آن را ندارد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

ظِلاَل: جمع الظِّلّ به معنی سايه‏، به هر کجا که نور خورشید به آن نرسد "ظل" گویند ^[۲].
سَرَابِيلَ: جمع سربال به معنی پیراهن از هر جنسی که باشد ^[۳].
تَقِيكُمُ: وقایه به معنی حفظ کردن چیزی از آنچه که آن را آزار می‌دهد یا به آن زیان می‌رساند ^[۴].
الْحَرّ: َگرما ^[۵]
بَأْسَ: سختى و ناپسندی ^[۶]

اهداف و روش تحقیق

در آیه 81 سوره مبارکه نحل برخی از نعمت‌های خدا برای انسان یاد شده است. یکی از نعمت‌هایی که در این آیه به آن اشاره شده، نعمت پوشاک است که انسان را از گرما حفظ می‌کند. محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن بر این باورند که این آیه بیانگر قرار دادن لباس برای محافظت بدن از اشعه ماوراء بنفش خورشید است. در بررسی این اعجاز با دو نکته مواجه‌ایم: اول حرارت و گرما که در آیه آمده و دوم اشعه ماوراءبنفش. در توضیح مختصر هرکدام می‌توان بیان داشت که هرگاه فوتون‌های نوری به سطحی برخورد می‌کند و جذب آن می‌شود، انرژی فوتون‌ها به گرما تبدیل می‌گردد^[۷]. اشعه ماوراء بنفش برحسب انرژی به دو دسته تقسیم می‌شود که هر کدام اثراتی بر پوست دارد^[۸]. از جمله اثرات اشعه ماوراء بنفش بر پوست می‌توان به موارد زیر اشاره کرد (شکل‌های زیر، سمت راست آفتاب سوختگی و سمت چپ پیری پوست):

عنوان: آفتاب سوختگی، ایجاد سرطان، سنتز ویتامین D3، پیری پوست، آسیب به DNA و غیره قاب

با بررسی کامل این دو مسئله می‌توان به این سؤال که آیا این آیه می‌تواند اعجاز علمی قرآن باشد و یا خیر، پاسخ داد.

سوالات تحقیق

آیا اشعه ما فوق بنفش از لفظ "حَر" استنباط می‌شود؟
آیا "بَأْس" اشاره به هر نوع سختی دارد یا صرفاً اشاره به سختی‌های جنگ یا سختی‌های گرما دارد؟
این مطلب که در زمان نزول قرآن مردم از مضرات اشعه‌های خورشید اطلاع نداشتند، صحت دارد؟ آیا این مطلب اولین بار توسط قرآن مطرح شد؟
چرا خداوند سه بار از لفظ جعل در این آیه استفاده کرده است؟ چرا این سه جمله را با یک فعل به صورت معطوف در یک جمله خلاصه نکرده است؟ آیا واژه جعل می‌تواند به معنای خلق باشد؟
چرا در باره غارها از لفظ "خلق" (به جای جعل) و از واژه "فئ" به جای "ظل" استفاده نشده است؟
آیا صفت "تَقِيكُمُ الْحَرَّ" را می‌توان به ظِلاَل و أَكْنَان تعمیم داد؟
آیا در عبارت "تَقِيكُمُ الْحَرَّ" واژه "البرد" در تقدیر گرفته شده است؟
چرا از میان انواع لباس‌ها به "سربال" اشاره شده است؟ سرابیل اول با دوم چه فرقی دارد؟
چرا در آیه فوق فقط به این دو مزیت لباس اشاره شده است؟
آیا لباس می‌تواند از بدن در برابر گرما محافظت کند؟ از رسیدن کدام اشعه‌های خورشید به پوست می‌تواند جلوگیری کند؟
تفاوت گرمای ایجاد شده توسط فوتون‌ها و اشعه‌های مضر خورشید چیست؟
کدامیک از اشعه‌های خورشید برای پوست مضرند؟
اشعه ماوراء بنفش چیست و طی چه فرآیندی به پوست آسیب می‌رساند؟
نقش غار و یا سایه نسبت به لباس در کم کردن گرما و اشعه ماوراء بنفش چقدر است؟

پانویس و منابع

↑ نک. طبرسی/ 6/ 582-583
↑ راغب اصفهانی، ص535
↑ همو، ص406
↑ همو، ص881
↑ همو، ص224
↑ همو، ص153
↑ Jeffery,595
↑ UVAR و UVBR

1. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

2. طبرسى، فضل، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372

3. Jeffery, Y., Barclay, L., Grosvenor, M., Goldsmith, E.B., Sheldon, B., Freed, E.C., Green Your Home All in One for Dummies, 2009

4. Reichrath, J., Sunlight, Vitamine D and Skin Cancer, Landes Bioscience, 2008

[1] نک. طبرسی/ 6/ 582-583

[2] راغب اصفهانی، ص535

[3] همو، ص406

[4] همو، ص881

[5] همو، ص224

[6] همو، ص153

[7] Jeffery,595

[8] UVAR و UVBR

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
+{{نمایش پیام|approved|این پژوهش، در [[:شبکه_نخبگان_و_قرآن%E2%80%8Cکاوی:درباره| پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی]] انجام شده است.}}
 {{QFrame|Surah=16|Ayah=81}}
 =بیان  ایده=
-خداوند در اين آيه كريمه بر بندگان، به جهت قراردادن لباس هايي كه آنها را از حرارت گرما حفظ مي كند، منت گذاشته و می‌فرماید که البسه را براي محافظت آنها مقرر فرموده است. در اين آيه به دو نكته اشاره شده: نخست [مضر بودن] حرارت خورشيد و دوم ضرورت بر تن کردن لباس‌هايي كه بدن را بپوشاند.
+خداوند در اين آيه كريمه بر بندگان، به جهت قراردادن لباس‌هايی كه آنها را از حرارت گرما حفظ می‌كند، منت گذاشته و می‌فرماید که البسه را برای محافظت آنها مقرر فرموده است. در اين آيه به دو نكته اشاره شده: نخست [مضر بودن] حرارت خورشيد و دوم ضرورت بر تن کردن لباس‌هايی كه بدن را بپوشاند.
-در اين آيه از سایه‌ها و پناهگاه‌های کوهستانی به عنوان نعمت‌هايي ياد شده كه انسان را از سرما و گرما حفظ می‌کند. اما فقط از لباس به عنوان حافظ در برابر حرارت خورشيد یاد شده است. از این رو، لازم است عبارت "وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرّ" بررسی گردد.
+در اين آيه از سایه‌ها و پناهگاه‌های کوهستانی به عنوان نعمت‌هايی ياد شده كه انسان را از سرما و گرما حفظ می‌کند. اما فقط از لباس به عنوان حافظ در برابر حرارت خورشيد یاد شده است. از این رو، لازم است عبارت "وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرّ" بررسی گردد.
-ابن عباس و قتاده مراد از سرابیل را پوشش‏ها و جامه‏هايى از پنبه و كتان و پشم دانسته‌اند. با اينكه از پوشش و لباس، بيشتر براى نجات از سرما و جلوگيرى از آن استفاده مى‏شود. در آيه تنها به حفظ از گرما اشاره شده كه هر چه انسان را از گرما محافظت نمايد، به طور طبيعى از سرما نيز حراست مى‏كند. افزون بر اين، در جامعه‏اى كه قرآن فرود آمد، مردم بيشتر از گرما - و نه از سرما- رنج می‌بردند. از اين رو، به چيزى كه آنان را از حرارت گرما حفظ نمايد، مى‏انديشيدند، نه آنچه كه سرما را مهار کند. نیز بايد به خاطر داشت كه اين سبك از گفتار نزد عرب رايج است كه به ذکر يكى از دو امر (دو ضد) بسنده می‌کند و از بيان دیگری چشم‏ می‌پوشد، زیرا با آمدن يكى از دو امر در گفتار، ديگرى خود را نشان مى‏دهد (نک. طبرسی/ 6/ 582-583).
+ابن عباس و قتاده مراد از سرابیل را پوشش‏‌ها و جامه‏‌هايى از پنبه و كتان و پشم دانسته‌اند. با اينكه از پوشش و لباس، بيشتر براى نجات از سرما و جلوگيرى از آن استفاده مى‌‏شود. در آيه تنها به حفظ از گرما اشاره شده كه هر چه انسان را از گرما محافظت نمايد، به طور طبيعى از سرما نيز حراست مى‌‏كند. افزون بر اين، در جامعه‌‏اى كه قرآن فرود آمد، مردم بيشتر از گرما - و نه از سرما- رنج می‌بردند. از اين رو، به چيزى كه آنان را از حرارت گرما حفظ نمايد، مى‌‏انديشيدند، نه آنچه كه سرما را مهار کند. نیز بايد به خاطر داشت كه اين سبك از گفتار نزد عرب رايج است كه به ذکر يكى از دو امر (دو ضد) بسنده می‌کند و از بيان دیگری چشم‏ می‌پوشد، زیرا با آمدن يكى از دو امر در گفتار، ديگرى خود را نشان مى‌‏دهد <REF>نک. طبرسی/ 6/ 582-583 </REF>.
-محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن بر آنند که اشاره‌ قرآن به فواید سایه و غار و لباس در حفاظت انسان در برابر گرما، بیانگر برخی مضرات اشعه‌ی خورشید است. اما اینکه معاصران نزول آیه از زيانبار بودن اشعه شديد آفتاب مطلع نبوده‌اند، صحیح نیست؛ زیرا مردم عربستان این امر را حس می‌کردند و همواره برای محفوظ ماندن از نور و حرارت مضر خورشيد لباس‌های بلند می‌پوشیدند و حتی بر روی سرشان پارچه‌ای با عقال (بندی که آن را بر سر نگه می‌دارد) می‌انداختند که با آن، علاوه بر پوشاندن سر و گردن، می‌توانستند صورتشان را نیز از باد و نور و حرارت بپوشانند. هم اکنون نیز از آن استفاده می‌شود. اما با این حال، از علت علمی آن یعنی اينكه اشعه ماوراء بنفش (غير مرئي) خورشيد موجب سرطان پوست گشته و با انتشار سريع در كليه اعضاي بدن هلاكت انسان را می‌تواند به دنبال داشته باشد، آگاه نبودند.
+محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن بر آنند که اشاره‌ قرآن به فواید سایه و غار و لباس در حفاظت انسان در برابر گرما، بیانگر برخی مضرات اشعه‌ی خورشید است. اما اینکه معاصران نزول آیه از زيان‌بار بودن اشعه شديد آفتاب مطلع نبوده‌اند، صحیح نیست؛ زیرا مردم عربستان این امر را حس می‌کردند و همواره برای محفوظ ماندن از نور و حرارت مضر خورشيد لباس‌های بلند می‌پوشیدند و حتی بر روی سرشان پارچه‌ای با عقال (بندی که آن را بر سر نگه می‌دارد) می‌انداختند که با آن، علاوه بر پوشاندن سر و گردن، می‌توانستند صورتشان را نیز از باد و نور و حرارت بپوشانند. هم اکنون نیز از آن استفاده می‌شود. اما با این حال، از علت علمی آن یعنی اينكه اشعه ماوراء بنفش (غير مرئي) خورشيد موجب سرطان پوست گشته و با انتشار سريع در كليه اعضای بدن هلاكت انسان را می‌تواند به دنبال داشته باشد، آگاه نبودند.
-آنها همچنین گفته‌اند که مباحث علمي قرن اخير ثابت مي كند که لباس، اشعه فوق بنفشي را كه براي انسان مضر است، منعكس و متفرق مي‌سازد و این نشان دهنده معجزه پویایی قرآن است که در تمام اعصار زنده است و علم روز توان رسیدن و درک تمامی معجزات آن را ندارد.
+آنها همچنین گفته‌اند که مباحث علمی قرن اخير ثابت می‌كند که لباس، اشعه فوق بنفشی را كه برای انسان مضر است، منعكس و متفرق مي‌سازد و این نشان دهنده معجزه پویایی قرآن است که در تمام اعصار زنده است و علم روز توان رسیدن و درک تمامی معجزات آن را ندارد.
 =بررسی لغوی و تفسیری=
 ==کلمات اصلی==
-* ظِلاَل: جمع الظِّلّ به معنی سايه‏، به هر کجا که نور خورشید به آن نرسد "ظل" گویند (راغب اصفهانی، ص535).
+* ظِلاَل: جمع الظِّلّ به معنی سايه‏، به هر کجا که نور خورشید به آن نرسد "ظل" گویند  <REF>راغب اصفهانی، ص535 </REF>.
-* سَرَابِيلَ: جمع سربال به معنی پیراهن از هر جنسی که باشد (همو، ص406).
+* سَرَابِيلَ: جمع سربال به معنی پیراهن از هر جنسی که باشد  <REF>همو، ص406 </REF>.
-* تَقِيكُمُ: وقایه به معنی حفظ کردن چیزی از آنچه که آن را آزار می‌دهد یا به آن زیان می‌رساند (همو، ص881).
+* تَقِيكُمُ: وقایه به معنی حفظ کردن چیزی از آنچه که آن را آزار می‌دهد یا به آن زیان می‌رساند  <REF>همو، ص881 </REF>.
-* الْحَرّ: َگرما (همو، ص224)
+* الْحَرّ: َگرما  <REF>همو، ص224 </REF>
-* بَأْسَ: سختى و ناپسندی (همو، ص153)
+* بَأْسَ: سختى و ناپسندی  <REF>همو، ص153 </REF>
 *
 =اهداف و روش تحقیق=
-در آیه 81 سوره مبارکه نحل برخی از نعمت‌های خدا برای انسان یاد شده است. یکی از نعمت‌هایی که در این آیه به آن اشاره شده، نعمت پوشاک است که انسان را از گرما حفظ می‌کند. محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن بر این باورند که این آیه بیانگر قرار دادن لباس برای محافظت بدن از اشعه ماوراء بنفش خورشید است. در بررسی این اعجاز با دو نکته مواجه‌ایم: اول حرارت و گرما که در آیه آمده و دوم اشعه ماوراءبنفش. در توضیح مختصر هرکدام می‌توان بیان داشت که هرگاه فوتون‌های نوری به سطحی برخورد می‌کند و جذب آن می‌شود، انرژی فوتون ها به گرما تبدیل می‌گردد (Jeffery,595). اشعه ماوراء بنفش برحسب انرژی به دو دسته تقسیم می‌شود که هر کدام اثراتی بر پوست دارد (UVAR و UVBR). از جمله اثرات اشعه ماوراء بنفش بر پوست می‌توان به موارد زیر اشاره کرد (شکل‌های زیر، سمت راست آفتاب سوختگی و سمت چپ پیری پوست):
+در آیه 81 سوره مبارکه نحل برخی از نعمت‌های خدا برای انسان یاد شده است. یکی از نعمت‌هایی که در این آیه به آن اشاره شده، نعمت پوشاک است که انسان را از گرما حفظ می‌کند. محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن بر این باورند که این آیه بیانگر قرار دادن لباس برای محافظت بدن از اشعه ماوراء بنفش خورشید است. در بررسی این اعجاز با دو نکته مواجه‌ایم: اول حرارت و گرما که در آیه آمده و دوم اشعه ماوراءبنفش. در توضیح مختصر هرکدام می‌توان بیان داشت که هرگاه فوتون‌های نوری به سطحی برخورد می‌کند و جذب آن می‌شود، انرژی فوتون‌ها به گرما تبدیل می‌گردد<ref>Jeffery,595</ref>. اشعه ماوراء بنفش برحسب انرژی به دو دسته تقسیم می‌شود که هر کدام اثراتی بر پوست دارد<ref>UVAR و UVBR</ref>. از جمله اثرات اشعه ماوراء بنفش بر پوست می‌توان به موارد زیر اشاره کرد (شکل‌های زیر، سمت راست آفتاب سوختگی و سمت چپ پیری پوست):
 [[پرونده:نگهداری پوست از اشعه مضر آفتاب.jpg|عنوان: آفتاب سوختگی، ایجاد سرطان، سنتز ویتامین D3، پیری پوست، آسیب به DNA و غیره قاب|وسط]]
@@ خط ۲۸: / خط ۳۰: @@
 =سوالات تحقیق=
 # آیا اشعه ما فوق بنفش از لفظ "حَر" استنباط می‌شود؟
-# آیا "بَأْس" اشاره به هرنوع سختی دارد یا صرفاً اشاره به سختی های جنگ یا سختی های گرما دارد؟
+# آیا "بَأْس" اشاره به هر نوع سختی دارد یا صرفاً اشاره به سختی‌های جنگ یا سختی‌های گرما دارد؟
-# این مطلب که در زمان نزول قرآن مردم از مضرات اشعه¬های خورشید اطلاع نداشتند، صحت دارد؟ آیا این مطلب اولین بار توسط قرآن مطرح شد؟
+# این مطلب که در زمان نزول قرآن مردم از مضرات اشعه‌های خورشید اطلاع نداشتند، صحت دارد؟ آیا این مطلب اولین بار توسط قرآن مطرح شد؟
 # چرا خداوند سه بار از لفظ جعل در این آیه استفاده کرده است؟ چرا این سه جمله را با یک فعل به صورت معطوف در یک جمله خلاصه نکرده است؟ آیا واژه جعل می‌تواند به معنای خلق باشد؟
 #  چرا در باره غارها از لفظ "خلق" (به جای جعل) و از واژه "فئ" به جای "ظل" استفاده نشده است؟
-#  آیا صفت "تَقِيكُمُ الْحَرَّ" را می¬توان به ظِلاَل و أَكْنَان تعمیم داد؟
+#  آیا صفت "تَقِيكُمُ الْحَرَّ" را می‌توان به ظِلاَل و أَكْنَان تعمیم داد؟
 # آیا در عبارت "تَقِيكُمُ الْحَرَّ" واژه "البرد" در تقدیر گرفته شده است؟
-#  چرا از میان انواع لباسها به "سربال" اشاره شده است؟ سرابیل اول با دوم چه فرقی دارد؟
+#  چرا از میان انواع لباس‌ها به "سربال" اشاره شده است؟ سرابیل اول با دوم چه فرقی دارد؟
 #  چرا در آیه فوق فقط به این دو مزیت لباس اشاره شده است؟
-#  آیا لباس می‌تواند از بدن در برابر گرما محافظت کند؟ از رسیدن کدام اشعه های خورشید به پوست می-تواند جلوگیری کند؟
+#  آیا لباس می‌تواند از بدن در برابر گرما محافظت کند؟ از رسیدن کدام اشعه‌های خورشید به پوست می‌تواند جلوگیری کند؟
-#  تفاوت گرمای ایجاد شده توسط فوتونها و اشعه های مضر خورشید چیست؟
+#  تفاوت گرمای ایجاد شده توسط فوتون‌ها و اشعه‌های مضر خورشید چیست؟
 # کدامیک از اشعه‌های خورشید برای پوست مضرند؟
 # اشعه ماوراء بنفش چیست و طی چه فرآیندی به پوست آسیب می‌رساند؟
 # نقش غار و یا سایه نسبت به لباس در کم کردن گرما و اشعه ماوراء بنفش چقدر است؟
-=منابع=
+=پانویس و منابع=
+{{پانویس|2|اندازه=ریز|30em}}
 .	راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق
@@ خط ۵۴: / خط ۶۱: @@
 [[رده: پیشنهاده]]
 [[رده: نحل.آیه81]]
+[[رده:زیست‌شناسی]]
+[[رده:پزشکی]]

نگهداری پوست از اشعه مضر آفتاب: تفاوت میان نسخه‌ها