مراحل تشکیل تگرگ

أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يُزْجِى سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُۥ ثُمَّ يَجْعَلُهُۥ رُكَامًا فَتَرَى ٱلْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَٰلِهِۦ وَيُنَزِّلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِنۢ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِۦ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُۥ عَن مَّن يَشَآءُ يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِۦ يَذْهَبُ بِٱلْأَبْصَٰرِ

آیا ندیدی که خداوند ابرهایی را به آرامی می‌راند، سپس میان آنها پیوند می‌دهد، و بعد آن را متراکم می‌سازد؟! در این حال، دانه‌های باران را می‌بینی که از لابه‌لای آن خارج می‌شود؛ و از آسمان -از کوه‌هایی که در آن است [=ابرهایی که همچون کوه‌ها انباشته شده‌اند]- دانه‌های تگرگ نازل می‌کند، و هر کس را بخواهد بوسیله آن زیان می‌رساند، و از هر کس بخواهد این زیان را برطرف می‌کند؛ نزدیک است درخشندگی برق آن (ابرها) چشمها را ببرد!

آیه 43 سوره نور

بیان ایده

خداوند متعال در آیات بسیاری درباره کیفیت نزول باران و برکات متعدد آن سخن به میان آورده است. اما در آیه 43 سوره نور نگاه ویژه‌ای به چگونگی نزول تگرگ داشته و مراحل پیچیده این پدیده آسمانی را به دقت بیان می‌نماید. تگرگ از پدیده های پیچیده‌ای است که دانشمندان سال‌ها درباره آن تحقیق کرده‌اند و همچنان مسائل بسیاری در مورد این پدیده زیبا و گاه خطرناک که هر ساله خسارت‌های هنگفتی به بار مي‌آورد، برای انسان‌ها ناشناخته مانده است. امروزه دانشمندان به وسیله ماهواره‌ها و رادارهای دوپلر که قادر به ردیابی تگرگ‌اند، به بررسی رازهای این پدیده پیچیده می‌پردازند (nssl.noaa.gv).

طبق گفته دانشمندان، تگرگ عموما از ابرهایی با نام کومولونیمبوس ایجاد می‌شود. کومولونیمبوس به ابرهای متراکم و فشرده‌ای گفته می‌شود که از جمع و ترکیب ابرهای کومولوس ایجاد می‌شوند. این ابرها که به صورت عمودی تا ارتفاع زیادی گسترش می‌یابند، شکلی کوه مانند یا برج مانند را ایجاد می‌نمایند (Encyclopedia of weather and climate).

جالب اینجاست که در این آیه نیز به این نکات اشاره شده است. مراحل شکل گیری دانه های تگرگ در این آیه بدین صورت شرح داده شده است که:

در ابتدا جریان‌های باد، توده های پراکنده ابرها را به یک سو سوق می‌دهد. «أَنَّ اللَّهَ يُزْجِى سَحَابا». کلمه «یزجی» در این آیه به معنای «سوق دادن و پیش راندن»، همان چیزی است که در مرحله اول شکل گیری تگرگ مشاهده می‌نماییم.

مرحله بعدی، عبارت از جمع و ترکیب شدن این ابرهاست که قرآن آن را اینچنین بیان می‌نماید: « ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ» یعنی خداوند ابرها را جمع کرده و به هم متصل می‌نماید.

سپس این ابرها مانند برج‌های بلندی در جو انباشته و بر روی یکدیگر متراکم می‌شوند: «ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَاماً». واژه «رکم» در لغت به معنای گذاشتن و افکندن اشیاء بر روی یکدیگر است. این دقیقاً همان اتفاقی است که در ابرهای متراکم رخ می‌دهد. جریان‌های باد ابرها را به سوی بالا می‌رانند و آنها را مانند برج‌هایی با پایه پهن، جمع آوری می‌کنند. هر چه بالاتر برویم، پهنای این ابرها کمتر شده و مانند یک کوه نمایان می‌شوند. استفاده قرآن از کلمه «رُکاماً» که همان اصطلاحی است که امروزه دانشمندان برای ابرهای مولد تگرگ از آن استفاده می‌کنند (ابرهای متراکم)، مایه شگفتی و دقت نظر است.

پس از انباشته و متراکم شدن ابرها بارش باران شروع می‌شود که آیه اینچنین به آن رهنمون می‌کند: «فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ». اکنون پس از به وجود آمدن قطره‌های باران، امکان نزول تگرگ از ابرهای کوه مانند فراهم می‌شود: «وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ». تشکیل تگرگ در ابر بدین صورت است که هنگامی که درجه حرارت به زیر صفر می‌رسد، قطره های بسیار سرد و کوچک آب یخ می‌زنند و هسته اولیه دانه تگرگ را تشکیل می‌دهند. دانه تگرگ به دور قطرات منجمد آب یا دور ذرات کوچک برف ساخته می‌شود. ممکن است در داخل تگرگ کمی غبار و ذرات معلق خاک یا حشرات کوچکی باشد که جریان باد آنها را به ابرها رسانده است. دانـه تگـرگ وقـتی تشکيل می‌شود که بلورهای يخی در بالای ابر، قطره های آب را که سردی آنـها در دمای زير صفر است، ولی يخ نزده‌اند، جمع می‌کند. آن قطره ها که تا زير درجه انجماد سردند، به محض آنکـه با بـلـورهـای يخی برخورد می‌کنند، سريعاً يخ می‌زنند. بلورهای يخی توسط بادهای تند در ابر بالا و پایين برده می‌شوند کـه باعـث بـرخـورد و تـمـاس آنـهـا با قـطـره های بيشتری می‌شود. اين عـمل باعث می‌شود که قطره های بيشتری دور آنها يخ زده و دانه تـگـرگ بـزرگ و بزرگتر شود؛ تا جایی که وزن آنها به قدری سنگين می‌گردد کـه بـاد ديگـر نمی‌تواند آنـهـا را با جـريـان خود به بالا ببرد و در نتيجه سقوط می‌کنند. دانشمندان تأکید می‌کنند که هرچه ابر ارتفاع بیشتری داشته باشد، به خاطر در تماس بودن با طبقات بالایی بسیار سرد جو، شانس بیشتری برای به وجود آوردن تگرگ دارد. جریانهای پر فشار باد برای فراهم سازی مقدمات تشکیل و حمل تگرگ و غلبه بر نیروی جاذبه زمین، لازم و ضروری هستند؛ به ویژه اگر دانه های تگرگ بزرگ باشند. طبق گفته دانشمندان این جریان‌ها سبب تشکیل کوه مانند ابرهای متراکم هستند.

در ادامه آیه خداوند می‌فرماید که [گزند و زیان] این تگرگ را به هر که بخواهد می‌رساند و از هر که بخواهد باز می‌دارد: «فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَآءُ». برخی برآنند که مراد از این بخش آیه ذوب شدن و نرسیدن مقداری از دانه های تگرگ به زمین است، زیرا ثابت شده است که بیشتر تگرگی که در ابر به وجود می‌آید(40% الی 70%)، قبل از رسیدن به زمین ذوب می‌شود.

آخرین مطلبی که در آیه به آن اشاره شده، موضوع ایجاد رعد و برق در اینگونه ابرهاست: «يَكَادُ سَنَابَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ». جالب اینجاست که بدانیم دانشمندان به این مطلب نیز دست یافته‌اند که محیط شکل گیری تگرگ، محیط مناسبی برای به وجود آمدن رعد و برق است. وظیفه جریان‌های بادی که به طرف بالای ابرها حرکت می‌کنند، فقط تولید تگرگ نيست، بلکه مسئولیت پیش راندن ابرهای متراکم به طبقه تروپوسفر را بر عهده دارند تا فضای مناسب برای به وجود آمدن رعد و برق فراهم شود(islandnet.com).

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• يُزْجِى: از ریشه ز- ج- حرف معتل، به معنای راندن شیء به منظور سوق دادن آن (راغب اصفهانی، ص 378)
• يُؤَلِّفُ: از ریشه ا- ل- ف، به معنای جمع شدن و به هم پیوستن (همو، ص81)
• رُكَاماً: آنچه که قسمتی از آن بر قسمتی دیگر افکنده و انباشته شده باشد (همو، ص365)
• الْوَدْقَ: باران (همو، ص861)
• بَرَدٍ: بارانی که در هوا سرد شده و جامد می‌شود (همو، ص117)

اهداف و روش تحقیق

با تأمل در مراحل پیچیده تشکیل پدیده تگرگ، باید گفت که یکی از نکات مهم در ایجاد تگرگ وجود ابرهای متراکم کوه مانند(کومولونیمبوس) است که شرایط و ویژگیهای لازم برای شکل گیری تگرگ را دارند. از این رو، این آیه به دلیل بیان دقیق مراحل تشکیل تگرگ و همچنین بیان ویژگیهای خاص ابرهای مولد تگرگ می‌تواند از مصادیق اعجاز علمی قرآن باشد. زیرا آیه این مطالب را در زمانی بیان نموده که هیچگونه اطلاع علمی درباره آن در اختیار بشر نبوده است و حتی در مورد کوه مانند بودن ابرها مشاهدات بشری خلاف این نظر را تأیید می‌کرده، چراکه کوه مانندی ابرها و به طور کلی پستی و بلندی داشتن آنها تنها با رفتن بر فراز آنها مشخص می‌شود، از این رو تا پیش از پرواز انسان کسی از آن خبری نداشته و ناظران زمینی ابرها را همانگونه که می‌دیدند، یعنی تخت و هموار می‌پنداشتند.

مفسران متقدم (و حتی برخی از متأخرین) به دلیل همین عدم علم به وجود ابرهای کوه مانند، هر یک به گونه‌ای دست به توضیح و توجیه این آیه زده‌اند. به طور مثال، برخی عبارت « وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ» را چنین تفسیر کرده‌اند که تگرگ از آسمان بر کوه‌ها می‌بارد و یا اینکه کوههایی از تگرگ از آسمان نازل می‌شوند و در توضیح این سخن خود گفته‌اند که همانطور که خداوند در زمین کوههایی از سنگ دارد، در آسمان نیز کوه‌هایی از تگرگ دارد. برخی نیز گفته‌اند که منظور از جبال همان تگرگ است و کاربرد لفظ جبال برای آن، کنایه از بسیاری و تراکم آن است و برخی دیگر نیز برآنند که‌ از آسمان به اندازه چندین کوه، تگرگ بر زمین فرو می‌ریزد. آنچه که می‌توان از قدر مشترک تمامی ‌این تفاسیر نتیجه گرفت آنست که این عبارت به قدری عجیب و ناهماهنگ با علم آن روز بشر بوده که مفسران را وادار به ابراز توجیهات گوناگون کرده است و این خود می‌تواند بهترین دلیل برای اثبات اعجاز در این آیه باشد.

آیات مرتبط

وَيُعَلِّمُهُ ٱلْكِتَٰبَ وَٱلْحِكْمَةَ وَٱلتَّوْرَىٰةَ وَٱلْإِنجِيلَ

و به او، کتاب و دانش و تورات و انجیل، می‌آموزد.

آیه 48 سوره آل عمران

وَهُوَ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦ حَتَّىٰٓ إِذَآ أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَٰهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ ٱلْمَآءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِۦ مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ كَذَٰلِكَ نُخْرِجُ ٱلْمَوْتَىٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش می‌فرستد؛ تا ابرهای سنگین‌بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آنها را به سوی زمینهای مرده می‌فرستیم؛ و به وسیله آنها، آب (حیاتبخش) را نازل می‌کنیم؛ و با آن، از هرگونه میوه‌ای (از خاک تیره) بیرون می‌آوریم؛ این گونه (که زمینهای مرده را زنده کردیم،) مردگان را (نیز در قیامت) زنده می‌کنیم، شاید (با توجه به این مثال) متذکّر شوید!

آیه 57 سوره اعراف

وَمِنْ ءَايَٰتِهِۦ يُرِيكُمُ ٱلْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَيُحْىِۦ بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

و از آیات او این است که برق و رعد را به شما نشان می‌دهد که هم مایه ترس و هم امید است (ترس از صاعقه، و امید به نزول باران)، و از آسمان آبی فرو می‌فرستد که زمین را بعد از مردنش بوسیله آن زنده می‌کند؛ در این نشانه‌هایی است برای جمعیّتی که می‌اندیشند!

آیه 24 سوره روم

وَأَتْبَعْنَٰهُمْ فِى هَٰذِهِ ٱلدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ ٱلْقِيَٰمَةِ هُم مِّنَ ٱلْمَقْبُوحِينَ

و در این دنیا نیز لعنتی بدنبال آنان قرار دادیم؛ و روز قیامت از زشت‌رویانند!

آیه 42 سوره قصص

سوالات تحقیق

1. مراد از عبارت «أَلَمْ تَرَ» در این آیه چیست؟ آیا مراد علم قطعی است و یا رؤیت ظاهری است؟
2. خطاب در این عبارت متوجه کیست؟ آیا این خطاب مخصوص پیامبر «ص» است و یا عموم مردم را نیز شامل می‌شود؟
3. آیا مراحل تشکیل تگرگ برای مردم عصر نزول آنچنان آشکار بوده است که بدان علم قطعی داشته و یا تمامی جزئیات مراحل آن را مشاهده کرده باشند؟
4. چرا خداوند از لفظ «تألیف» در آیه استفاده کرده و مرجع ضمیر مفرد «ه» در عبارت «يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ» چیست؟ آیا این عبارت اشاره دارد به جمع و ترکیب شدن ابرهای متعدد و یا پیوند اجزای درونی یک ابر؟ آیا می‌توان گفت که پس از اینکه خداوند ابرها را به یک سو سوق داد، این ابرهای پراکنده تبدیل به یک ابر شده و پس از آن عمل تألیف و متراکم شدن در درون آن صورت می‌گیرد؟
5. آیا حروف عطف «ثم»، « فاء» و «واو» در آیه بیانگر مراحل و فواصل زمانی هستند؟ بدین معنا که فاصله زمان معناداری بین سوق داده شدن ابرها و ترکیب شدن و تراکم کامل آنها وجود دارد، اما پس از تراکم ابرها، ایجاد باران بلافاصله و یا حداقل با تأخیر زمانی اندکی اتفاق می‌افتد و به دنبال آن، بدون صرف زمان قابل ملاحظه‌ای بارش تگرگ رخ می‌دهد؟
6. چرا خداوند در این آیه از لفظ «الْوَدْقَ» استفاده کرده است؟ تفاوت میان «وَدق»، «ماء»، «غیث» و الفاظ دیگری همچون «مطر» و «وابل» که برای باران در قرآن به کار می‌رود، چیست؟
7. آیا می‌توان «الْوَدْقَ» را همان قطرات آب موجود در ابر دانست که بعداً تبدیل به تگرگ می‌شوند و یا اینکه با توجه به عبارت «فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ» باید آن را همان قطرات باران قابل رؤیت توسط انسان دانست؟
8. چرا خداوند در میان مراحل تشکیل تگرگ به ایجاد باران اشاره می‌کند؟ آیا هر تگرگی با باران آغاز می‌شود؟
9. عبارت «مِنْ خِلَالِهِ» بیانگر چیست؟ آیا بدین معناست که باران از مناطق خاصی از ابر خارج می‌شود و یا اینکه باران می‌تواند از تمام نقاط ابر خارج شود؟
10. آیا استفاده از باب تفعیل در فعل «يُنَزِّلُ» با توجه به معانی متعدد این باب نظیر کثرت، تدریج و... اشاره به نوع خاصی از نزول دارد که همخوانی با نزول تگرگ داشته باشد؟ به عبارت دیگر، کدام یک از معانی باب تفعیل می‌تواند در این فعل مورد نظر باشد که با نوع ریزش تگرگ سازگاری داشته باشد؟
11. آیا اصطلاح تنزیل برای ریزش باران نیز به کار رفته است؟ تفاوت میان انزال باران و تنزیل باران یا تگرگ در چیست؟
12. از آنجا که پس از مرحله سوق داده شدن ابرها، خداوند از ضمیر مفرد برای آنها استفاده می‌کند، آیا عبارت «مِن جِبَالٍ فِيهَا» اشاره به ابرهای متراکم کوه مانند است و یا اشاره به یک ابر متراکم دارد که شبیه کوههایی به هم پیوسته است؟
13. در عبارت «وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ» هریک از «مِن» های به کار رفته، از چه نوعی است؟
14. آیا می‌توان گفت که عبارت «مِن بَرَدٍ» اشاره دارد بر اینکه تگرگ تنها در مناطق خاصی از ابر تشکیل شده و از تمام نقاط ابر خارج نمی‌شود؟
15. آیا می‌توان گفت که عبارت «فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَآءُ» دلالت دارد بر اینکه تمامی تگرگ های ایجاد شده به زمین نرسیده و برخی در بین راه ذوب می‌شوند؟
16. فرق بین ابرهای متراکم که موجب ایجاد تگرگ می‌شوند و «سَحاب ثِقال» که در آیه 57 سوره اعراف به آن اشاره شده و موجب نزول باران می‌شود در چیست؟ عبارت «حَتَّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً» در این آیه به چه معناست و چه تفاوتی با جمع و متراکم شدن ابرها برای ایجاد تگرگ دارد؟
17. تفاوت ابری که به صورت «رُکام» در آمده با ابری که در آیه 48 سوره روم به آن اشاره شده «وَ يَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ» و به صورت «کِسَف» می‌باشد، در چیست؟ آیا می‌توان گفت که ابری که به صورت «رُکام» در آمده برای ایجاد تگرگ و ابری که به صورت «کِسَف» و یا «ثِقال» می‌باشد برای ایجاد باران آماده است؟
18. انواع باران های مطرح شده در قرآن چیست؟ آیا می‌توان میان آنها و انواع ابرهای ذکر شده هماهنگی ایجاد کرد؟
19. از نظر علمی چه تفاوتی میان انواع ابرهای باران زا با سایر ابرها وجود دارد؟
20. چه شرایطی برای رسیدن ابر به نقطه بارش لازم است؟
21. آیا تگرگ تنها از ابرهای کومولونیمبوس ایجاد می‌شود؟
22. مراحل دقیق تشکیل تگرگ به چه صورت است و آیا فواصل زمانی بین آنها با مدلی که قرآن ارائه می‌نماید، هماهنگی دارد؟
23. چه شرایط و خصوصیاتی در ابر برای شکل گیری تگرگ ضروری است؟
24. آیا بارش تگرگ همواره با ریزش باران آغاز می‌شود؟
25. آیا بارانی که در ابتدای بارش تگرگ به وجود می‌آید، ویژگیهای خاصی، متفاوت با دیگر انواع باران دارد؟
26. آیا تگرگ در مناطق خاصی از ابر و باران در تمامی نقاط ابر تشکیل می‌شود؟
27. آیا در هنگام بارش تگرگ، تمامی دانه های تگرگ تشکیل شده به زمین می‌رسند؟
28. آیا ارتباطی میان شکل گیری تگرگ و ایجاد رعد و برق وجود دارد؟
29. آیا رعد و برق ایجاد شده در هنگام تشکیل تگرگ شدیدتر از دیگر مواقع است؟

منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. قرآن کریم، ترجمه علی اکبر طاهری

3. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن کریم، طلیعه النور بیروت، 1429 ق

4. http://www.nssl.noaa.gov/primer/hail/hail_detecting.html Encyclopedia of weather and climate , Page 107

5. http://www.islandnet.com/~see/weather/elements/hailform.htm