سست ترین خانه‌ها

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

مَثَلُ ٱلَّذِينَ ٱتَّخَذُوا۟ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَوْلِيَآءَ كَمَثَلِ ٱلْعَنكَبُوتِ ٱتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ ٱلْبُيُوتِ لَبَيْتُ ٱلْعَنكَبُوتِ لَوْ كَانُوا۟ يَعْلَمُونَ

مثَل کسانی که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند، مثَل عنکبوت است که خانه‌ای برای خود انتخاب کرده؛ در حالی که سست‌ترین خانه‌های خانه عنکبوت است اگر می‌دانستند!

آیه 41 سوره عنکبوت

بیان ایده

قرآن کریم، با آوردن مثالی، حال کسانی که غیراز خدا را معبود و ولی خود قرار داده‌اند، به عنکبوت تشبیه نموده که برای خود خانه‌ای می‌سازد و گمان می‌کند که در این خانه در امان و محفوظ است، اما غافل از اینکه این خانه بسیار سست است و خصوصیات یک خانه حقیقی را ندارد. هدف خداوند از بیان این مثال‌های ابتکاری این است که یک اندیشه نامحسوس در قالب محسوس قرار گیرد و قابل فهم شود. در این مثال، شدت ضعف و حقارت اولیاء باطل در برابر پروردگار را به عنکبوت و سستی بنیان فکری و زیر بنای عقیدتی آن‌ها را همچون سستی خانه عنکبوت دانسته است که شخص عالم و دانا خود را در بند این عقاید پوچ و ضعیف نمی‌کند.

"اولیاء" در این آیه لزوماً اشاره به بت های سنگی و چوبی نیست، بلکه بیانگر توجه به غیر خدا، به عنوان ولی و صاحب اختیار در تمام امور است.

علم امروز بیان می‌کند که عنکبوت‌ها بزرگترین گروه بندپایان را تشکیل می‌دهند. بعضی گونه‌های عنکبوت برای به دام انداختن طعمه تار می‌بافند و انواع دیگر در سوراخ‌های خود به کمین شکار می‌نشینند.

سؤال اینجا است که چرا خداوند به عنکبوت مثال زده و خانه‌ی عنکبوت را سست‌ترین خانه‌ها دانسته است؟

آیا منظور قرآن از ״انّ اوهن البیوت لبیت العنکبوت״ جنبه ظاهری آن است و یا نکات دیگری برای انسان عصر حاضر در بر دارد؟

با توجه به اطلاعات علمی به دست آمده درباره زندگی عنکبوت و ویژگی‌های خانه او به واقع می‌توان گفت که سست‌ترين خانه‌ها، خانه‌ی عنكبوت است و اگر کسی بگوید که آنچه قرآن گفته خلاف یافته‌های جدید است، چون همان‌طور كه علم ثابت كرده به لحاظ ساختاری، نيروی لازم جهت شكستن و يا پاره كردن تار ساختمانی (اسكلتی) عنكبوت بيشتر از تاندون، سلولز و حتي فولاد است ، در پاسخ باید گفت که در این آیه، مراد تار عنكبوت نیست و به تصریح قرآن سستي، مربوط به خانه‌ی عنكبوت است که مجموعه‌ای از تارها است و واضح است که به خودی خود با اندک اشاره‌ای فرو می‌ریزد. پس منظور قرآن این مجموعه ساختمانی (متشکل از ده‌ها تار) است و نه تارهایی که مقاومت درونی بیش از فولاد دارند.

خانه عنکبوت کشتارگاه فرزندان عنکبوت و حتی عنکبوت نر نیز می‌باشد، یعنی عنکبوت ماده از طريق غدد تارسازی كه در انتهای شكم آن قرار دارد، تاری محکم می‌سازد و در کمین است تا هر که به خانه‌اش وارد شود و حتی نزدیکترین افراد به خود را هلاک کند. این مسئله را علم امروز در مورد برخی از گونه‌های عنکبوت تأیید می‌کند.

در تعداد معدودی از گونه‌های عنكبوت، نر‌های كوچک توسط ماده‌ها بعد از جفت گيری خورده مي‌شوند. اما نكته قابل توجه شايد اين باشد كه عنكبوت‌های تارساز نر و ماده هر كدام برای تغذيه، نياز دارند برای خود تاری ببافند و سپس در زمان جفت‌گيری عنكبوت نر تار خود را رها كرده و پس از پيدا كردن جفت به تار عنكبوت ماده وارد می‌شود. ولی ورود به تار عنكبوت ماده ساده نيست، بلكه نرها برای اين كار بايد رفتارهای خاصی برای جلب توجه عنکبوت ماده از خود نشان دهند كه همين رفتارها عاملی در از بين رفتن قسمت اعظمی از تار عنكبوت ماده است. ولی تخريب تار عنكبوت ماده توسط نر بی‌علت نيست و در واقع نرها با اين كار باعث ترشح شدن فرمون جنسی می‌شوند كه طی آن از نزديک شدن نرهای ديگر به اين تار جلوگيری به عمل مي‌آيد.

از بیان قرآن کریم در این مثال درمی‌یابیم: کسی که غیر خدا را دوست و صاحب اختیار خود قرار می‌دهد، برای پناهنده شدن وآرامش گرفتن به خانه سستی وارد شده که هر لحظه در معرض نابودی است. پس خانه‌ی عنكبوت زيباترين مثالی است كه برای فرجام و عاقبت كار تکیه کنندگان بر غیر خدا آورده شده است واین مسئله با یافته‌های علم امروز تا حد زیادی تطبیق دارد و می‌تواند نمودی از اعجاز کلام خداوند باشد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• اتَّخَذَتْ: از ا- خ- ذ به معنی گرفتن
• أَوْلِيَاء: و-ل-ی یک اصل است که بر نزدیکی دلالت می‌کند؛ هم پیمان، یار، همراه و همسایه را "مولی" می‌خوانند. هر که ولایت و سرپرستی دیگری را بر عهده گیرد، "ولی" اوست .
• بَيْت: مسکن، خانه
• أَوْهَنَ: از و- ه- ن، که یکی از معانی آن ضعف است .

اهداف و روش تحقیق

آیه 41 سوره عنکبوت حال کسانی که غیر خدا را معبود و ولی خود قرار داده‌اند به عنکبوت تشبیه نموده که برای خود خانه‌ای می‌سازد و فرموده: سست‌ترين خانه‌ها، خانه‌ی عنكبوت است و البته واضح است که لانه عنکبوت با اشاره‌ای کوچک فرو می‌ریزد.

آنچه علم امروز ثابت کرده، یعنی برخورداری تار فشرده عنكبوت از قدرتی برابر فولاد (ویا بیشتر از آن)، با فرموده قرآن در تناقض نیست. زیرا در آیه سخن از سستی خانه‌ي عنكبوت است و نه تار آن، مقاومت و كشساني بودن تار عنکبوت به قدري است كه مي‌تواند حشرات در حال حركت را به دام اندازد و پاره نشود. نکته قابل توجه اینکه باتوجه به اینکه ماده اولیه تشکیل دهنده تارها از مواد بسیار مقاوم است، ولی خانه‌ای که از این ماده محکم ساخته شده بسیار شکننده و سست بنیان است و خود این امر هم قابل تأمل است.

به علاوه، برخی از عنكبوت‌های نر به دليل جثه كوچكشان توسط ماده‌ها خورده مي‌شوند. آیا می‌توان این نتیجه را گرفت که آیه کریمه کسانی که غیر خدا را معبود و ولی خود قرار داده‌اند، به عنکبوت تشبیه نموده که برای خود خانه‌ای می‌سازد و گمان می‌رود که در این خانه در امان است، در حالی که چنین خانه‌ای ضمن آنکه بسیار سست بنیان است، هلاکت را در پی دارد؟

سوالات تحقیق

1. منظور از״ اولیاء״ در این آیه و آیات مشابه چیست؟
2. به چه دلیل ״ اتخذت״ به صورت صیغه مؤنث آمده است؟
3. آیا مراد از "بیت" مکان زندگی عنکبوت است و یا مفهوم وسیع‌تری دارد؟
4. وجه تشابه میان عمل مشرکان با عنکبوت چیست؟
5. مفعول "یعلمون" در عبارت "لو کانوا یعلمون" چیست؟ سستی خانه عنکبوت یا... ؟
6. با توجه به اطلاعات علمی به دست آمده درباره ویژگی‌های تار عنکبوت، آیا باز هم صحیح است که خانه عنکبوت را سست ترین خانه‌ها بدانیم؟
7. با توجه به معنی لغوی "وهن"، آیا می‌تواند اشاره به سستی بنیان زندگی خانوادگی عنکبوت باشد؟
8. آیا در موقع جفت‌گیری، عنکبوت ماده لانه را می‌سازد؟ (اگر جواب مثبت است، این خود می‌تواند اعجازی باشد که قرآن به آن با آوردن صیغه مؤنث فعل ״اتخذت ״ اشاره نموده است).
9. آیا در آیه، عنکبوت خاصی مد نظر است؟
10. آیا عنکبوت نر و ماده در کنار هم فرزندان خود را بزرگ می‌کنند؟
11. تار عنکبوت از چه جنسی است؟
12. قدرت تحمل تار عنکبوت در برابر عوامل خارجی چقدر است؟
13. آیا از نظر ظاهری خانه‌ای سست تر از خانه عنکبوت در میان موجودات وجود دارد؟
14. منظور از بيت چيست (خانه‌هايی است كه در زير زمين دارند و يا منظور همان تار عنكبوت است)؟
15. آيا خانه‌هايی كه عنكبوت‌ها برای خود در زير زمين می‌سازند تا در آنجا كمين كنند، ضعيف‌‌تر است و يا تار عنكبوت؟
16. امروزه تار عنكبوت را بسيار قوی (محكم‌تر از فولاد هم‌وزن خودش) می‌دانند. اگر چنين است آيا اين آيه يك اعجاز است؟
17. چه گونه‌هايی از عنكبوت در منطقه عربستان بيشتر است؟ تار ساز و يا كمين‌گر؟
18. آيا عنكبوت‌های تارساز مأمن و مأوايی دارند؟ آيا لانه‌ای غير از تار دارند؟
19. برخی از عنكبوت‌های نر به دليل جثه كوچكشان توسط ماده‌ها خورده می‌شوند، اگر منظور از خانه عنكبوت، انسجام و دوام كم خانوادگی است، بسياری از حيوانات و حشرات ديگر هم وجود دارند كه Cannibalism (هم‌نوع خوار) اند، پس به چه سبب قرآن مثال عنكبوت را آورد؟
20. خانه‌هايی كه برخی از عنكبوت‌ها برای گرفتن طعمه در آن به انتظار مي‌نشينند، چه ويژگی خاصی دارد؟ آيا اين لانه‌ها برای اين گونه از عنكبوت‌ها موقت است و يا تا آخر عمر خود در آن به سر مي‌برند؟
21. آيا به دليل در دسترس قرار داشتن تارهای عنكبوت، آن را به "اوهن" توصیف کرده‌اند؟

پانویس و منابع

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، دار الجيل، بیروت، 1420 ق / 1999م

2. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

3. Anderson, R. S.,Beatty, R., Church, S., Insects and Spiders of the World,2002

4. Chawla, K.K., 1998. Fibrous materials, Cambridge University Press, 1998

5. Foelix, R. F., Biology of Spiders. Oxford University Press,1996

6. Hillyard, P. D., The Private Life of spiders,2007