زنبور ماده، تولید کننده عسل

وَأَوْحَىٰ رَبُّكَ إِلَى ٱلنَّحْلِ أَنِ ٱتَّخِذِى مِنَ ٱلْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ ٱلشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ

و پروردگار تو به زنبور عسل «وحی» (و الهام غریزی) نمود که: «از کوه‌ها و درختان و داربستهایی که مردم می‌سازند، خانه‌هایی برگزین!

آیه 68 سوره نحل

ثُمَّ كُلِى مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ فَٱسْلُكِى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنۢ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَٰنُهُۥ فِيهِ شِفَآءٌ لِّلنَّاسِ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

سپس از تمام ثمرات (و شیره گلها) بخور و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، براحتی بپیما! «از درون شکم آنها، نوشیدنی با رنگهای مختلف خارج می‌شود که در آن، شفا برای مردم است؛ به یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیّتی که می‌اندیشند.

آیه 69 سوره نحل

بیان ایده

در این آیه خداوند به زنبور عسل، خانه سازی، استفاده از محصول و بار درختان و در نهایت تهیه عسلی را که برای همگان مفید است، وحی می‌کند. معناى اينكه فرمود: "وَ أَوْحى‏ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ" اينست كه خداوند به زنبور عسل از راه غريزه‌‏اى كه در او قرار داده، الهام می‌کند. آوردن "ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ" بدان جهت است كه غذاى زنبور عسل از همان مواد اوليه ميوه‌‏ها كه در شكوفه‏‌ها جاى دارد، به دست می‌آید. جمله: "فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا" بیانگر آنست که تمامى كارها و رفت و آمدهاى زنبور عسل با الهام انجام مى‏‌گيرد. جمله" يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ" بیان می‌کند که از شكم زنبور نوشیدنی‌ای به نام "عسل" بيرون می‌آيد كه داراى رنگ‌هاى مختلف است، بعضى سفيد و بعضى زرد و بعضى قرمز سير و بعضى مايل به سياهى و "فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ" كه براى بيشتر امراض شفاست‏ .

اما برخی از محققان برآنند که این آیه از مصادیق اعجاز علمی است، زیرا قرآن در توصيف زنبور عسل از فعل مؤنث استفاده کرده: "اتَّخِذِي، كُلِي، اسْلُكِي" و اين تعبير بدان معناست كه زنبوری كه خانه را در جستجوی غذا ترک می‌كند، مؤنث است. لذا تمییز ميان زنبور نر و ماده که امروزه تنها متخصصان می‌توانند از عهده آن برآیند، در عصر رسول خدا (ص) كه بیش از 1400 سال از آن می‌گذرد، امری دشوار و چه بسا غیرممکن بوده است. ضمن آنکه وقتی قرآن تأکید می‌کند كه زنبور ماده خانه خود را به جستجوی غذا ترک می‌کند، نشان از آن دارد که زنبور نر هيچگاه برای يافتن غذا خارج نمی‌شود، بلكه زنبورهای ماده برای زنبورهای نر غذا فراهم می‌كنند و نقش زنبور نر فقط بارور كردن است.

(تصویر سمت چپ، زنبور عسل ماده و سمت راست نر است است)

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• أَوْحَى: از ریشه و- ح- ی به معنای اشاره سریع (راغب اصفهانی، ص858 )
• النَّحْلِ: زنبور عسل
• يَعْرِشُونَ: از لفظ ع – ر- ش و در اصل آن چیزی است که سقف دارد (همو، ص558 )

اهداف و روش تحقیق

در آیات 68 و 69 سوره مبارکه نحل خداوند درباره زنبور عسل و وظایف آن سخن گفته است. واژه "النحل" در این آیات قابل تأمل است. این لفظ- همراه با الف ولام جنس- اسم جنس است و مذکر و مؤنث را در بر می گیرد. از این رو، منظور از "وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ" آنست که خداوند به هر دو نوع زنبور عسل، از نر و ماده الهام می‌کند. اما هنگامی‌که می‌فرماید "أَنِ اتَّخِذِي" یعنی مراد، فقط زنبور ماده است، چون فعلی که به کار رفته (اتَّخِذِي)، صیغه مفرد مؤنث است.

بررسی علمی در مورد زنبورها نشان می‌دهد که زنبورها اصولاً حشراتی اجتماعی‌اند که به صورت دسته جمعی زندگی می‌کنند. زنبور‌های عسل شامل 3 دسته: ملکه‌ها، زنبور‌های عسل نر و کارگرانند که هر کدام وظایف خاصی بر عهده دارند. ملکه قادر به جفت گیری است. اگر ملکه تخمک‌ها را با ذخیره اسپرم‌های حاصل از جفتگیری بارور سازد، تخم‌ها دیپلوئید و ماده می‌شوند و اگر تخمک‌ها با اسپرم بارور نشوند، تخم‌ها، هاپلوئید بوده و تبدیل به زنبور‌های نر می‌گردند. در نتیجه، نقش اصلی زنبورهای نر، بارورکردن زنبور ملکه است. زنبور‌های ملکه و کارگران همه ماده‌اند. کارگران نیز می‌توانند تخم گذاری کنند، اما قادر به جفتگیری نیستند و تخم‌هایی که تولید می‌کنند تنها تبدیل به نر می‌شود. غذای زنبورهای نر توسط زنبورهای کارگر که همگی ماده اند، تأمین می‌گردد (Winston,55-56). نکته قابل توجه این است که قرآن كريم در اين آيه به مؤنث بودن زنبورهای كارگر اشاره نموده و اين بيان از معجزات قرآن است (طیب، 8/151).

سوالات تحقیق

1. آیا می‌توان از این آیه استنباط نمود که زنبور نر در خانه سازی و تولید عسل مشارکت ندارد؟
2. در عهد باستان، ایرانیان زنبور عسل پرورش می‌داده اند؛ بر این اساس، آیا واقعاً معاصران نزول قرآن قادر به تشخیص جنس نر و ماده حشراتی مانند زنبور عسل نبوده اند؟
3. منظور از "وحی" در این آیه از قرآن کریم چیست؟
4. آیا عبارت "وَمِمَّا يَعْرِشُونَ" اشاره به کندوهای مصنوعی که توسط انسان ساخته می‌شود، دارد؟
5. منظور از " فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ" در آیه فوق چیست؟
6. تاریخچه علمی این مطلب که تنها زنبور ماده تولید کننده عسل است، به چه زمانی برمی‌گردد؟
7. سیکل زندگی زنبور عسل نر را به طور کلی توضیح دهید؟
8. مواد غذایی مورد استفاده زنبورهای عسل چیست؟
9. طرز تهیه عسل در زنبور عسل را شرح دهید؟
10. مسیریابی زنبور عسل برای یافتن کندوی خود چگونه است؟ آیا زنبورهای عسل نر قدرت مسیریابی کندوی خود را دارند؟
11. موارد استفاده‌های دارویی از عسل چیست؟
12. تاریخچه استفاده‌های دارویی از زنبور عسل چیست؟

منابع

1. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

2. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه، قم، 1417ق

3. طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلام، تهران، 1387ش

4. Winston, M. L., The biology of the honey bee, Harvard University Press, 1991