خوردن میوه قبل از غذا از منظر قرآن و علم

وَفَٰكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيَّرُونَ

و میوه‌هایی از هر نوع که انتخاب کنند،

آیه 20 سوره واقعه

وَلَحْمِ طَيْرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ

و گوشت پرنده از هر نوع که مایل باشند!

آیه 21 سوره واقعه

وَأَمْدَدْنَٰهُم بِفَٰكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ

و همواره از انواع میوه‌ها و گوشتها -از هر نوع که بخواهند- در اختیارشان می‌گذاریم!

آیه 22 سوره طور

چکیده

در علم تغذیه به ارزش فراوان میوه‌ها و سبزیجات در مقایسه با مواد گوشتی و پروتئینی اذعان شده است، حتی امروزه بسیاری از متخصصین به درمان بسیاری از بیماری‌های دشوار به شیوه گیاه‌خواری توصیه می‌کنند. همچنین به مصرف میوه‌جات قبل از خوردن غذا نیز اهتمام می‌ورزند.

از سوی دیگر، برخی متخصصین علوم قرآنی با استناد به آیات 20و21 سوره واقعه ﴿وَ فَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرَُّونَ * وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾ و آیه 22 سوره طور ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾ بیان می‌دارند در قرآن نیز با تقدم واژه «فاکهه» بر «لحم» به تازه‌ترین یافته‌های علم تغذیه اشاره شده است. از این‌رو، به‌منظور کنکاش ادعّا مطرح، به بررسی موضوع از دیدگاه علم و قرآن پرداخته خواهد شد.

مقدمه

بشر همواره به منابع غذایی در دسترس خود نگاهی ویژه داشته است. در تعالیم دین مقدس اسلام نیز به‌وضوح به اهمیّت تغذیه و نقش آن در سلامتی انسان اشاره شده است. یکی از منابع غذایی بسیار ارزشمند از دید علوم تغذیه و نیز از منظر آیات و روایات، میوه‌ها هستند.

از نظر علم گیاه‌شناسی میوه عبارت است از تخمدان رسیده‌ای که دارای دانه یا بدون آن است و در اشکال مختلف و صورت‌های گوناگون موجود است. علی‌رغم ارزش غذایی بالای میوه‌ها، نحوه مصرف میوه در حفظ ارزش غذایی آن نقشی انکارناپذیر ایفا می‌کند. به‌عنوان نمونه، تحقیقات نشان‌دهنده آن است که هیچ‌گاه نباید میوه را با غذای دیگری خورد، یعنی میوه‌ها را باید به تنهایی و با معده خالی مصرف نمود. همچنین بلافاصله بعد از خوردن غذا نباید میوه را مصرف کرد؛ زیرا زمانی‌که معده مملو از مواد غذایی باشد، مواد غذایی و میوه‌ها برای مدّت طولانی‌تری در معده باقی می‌مانند و به‌واسطه تخمیر منجر به تولید اسید می‌گردند. در مواردی که میوه و غذا در معده با هم تماس دارند، شیره معده با آن‌ها مخلوط شده موجب فساد آن می‌گردد. یعنی مواد پروتئینی موجود فاسد شده کربوهیدرات‌ها تخمیر می‌گردند و تمامی تبدیل به اسید می‌شوند. زخم معده یکی از عوارضی است که متعاقب با اسیدی شدن معده در این موارد مشاهده می‌شود. در مقابل، مصرف صحیح میوه‌ها نه تنها اسیدی شدن محیط معده را موجب نمی‌گردد؛ بلکه اسیدهای ترشح شده داخل سیستم هاضمه را خنثی نموده محیط معده را اندکی قلیایی نیز می‌کند. بنابراین زمان مناسب برای مصرف میوه زمانی است که معده تا حدّ امکان خالی باشد. پس از صرف میوه بین 20تا30 دقیقه نباید غذای دیگری را مصرف نمود. این مدّت زمان برای خروج اکثر میوه‌ها از معده کافی است .

از منظر قرآن کریم، خداوند در آیات بیست و بیست‌ویک سوره واقعه می‌فرماید: ﴿وَ فَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرَُّونَ * وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾، یعنی «ميوه از هر چه اختيار كنند و از گوشت پرنده هر چه بخواهند» برای بهشتیان آماده و مهیّا است. درخصوص این آیات ادّعا شده «با اينكه در ميان گوشت‌ها، گوشت پرندگان، به ويژه پرندگان جوان مانند جوجه، بر تمام گوشت‌ها برترى دارد؛ با اين‌حال تقدّم ميوه‌‏ها بر گوشت پرنده در اين آيات گوياى آن است كه ميوه‌‏ها از نظر تأمين انرژى و ويتامين‌هاى بدن، بسيار سالم‌تر از گوشت هستند».

همچنان‌که در حدیثی آورده شده در حضور عُمَر از گوشت یاد شد. وی گفت: خوش‌‌ترین گوشت، گوشت مرغ است. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «نه؛ مرغ‌ها خوک‌های پرندگان هستند. امّا بهترین گوشت، گوشت جوجة تازه از تخم در آمده‌ای است که تازه برخاسته یا نزدیک است که برخیزد» .

از دیدگاه علمی مصرف گوشت مرغ بر گوشت قرمز ارجحیت دارد. چرا که درصد چربی این گوشت (5/12%) نسبت به درصد چربی انواع گوشت قرمز (15-8/18) به مراتب پایین‌تر است. به‌علاوه، تعداد بیماری‌های قابل انتقال از طریق گوشت مرغ به انسان بسیار کم است و در صورت طبخ مناسب گوشت به ظاهر سالم مرغ، حین مصرف معمولاً خطری متوجه انسان نیست . به‌علاوه، مرغ منبع بسیار خوبی برای تأمین ویتامین B3 یا نیاسین به‌شمار می‌آید. این ویتامین به‌عنوان یک ویتامین ضد سرطان شناخته شده است. سلنیوم یکی دیگر از عناصری است که با مصرف گوشت مرغ در اختیار سیستم متابولیسمی بدن قرار می‌گیرد. سلنیوم در واکنش‌های متابولیکی بدن نقش مهمی ایفا نموده، در متابولیسم هورمون‌های تیروئیدی و نیز تقویت سیستم دفاعی آنتی‌اکسیدانی و سیستم ایمنی نقشی ویژه ایفا می‌کند. بنابراین در آیات 20و21 سوره واقعه با تقدّم ذکر «فاکهه» بر «لحم طیر» به اهمیّت بیشتر میوه نسبت به گوشت، به‌خصوص گوشت پرندگان اشاره شده است. چنانکه در آیه 22 سوره طور نیز خداوند می‌فرماید: ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾، «با [هر نوع‏] ميوه و گوشتى كه دلخواه آن‌هاست آنان را مدد [و تقويت‏] مى‏‌كنيم». در این آیه مجدداً لفظ «فاکهه» بر «لحم» تقدّم یافته و گفته شده به خوردن میوه قبل از غذا توصیه شده است. «امروزه ثابت شده است كه اگر ميوه‌‏ها قبل از غذا ميل شوند، جذب آن‌ها سريع‌تر و فايده‏شان بيشتر از زمانى است كه پس از غذا و هنگام انباشته شدن آن در معده، ميل شوند» .

از این‌رو، در نگارش حاضر دو مسئله مطرح، یعنی ارزش غذایی فراوان میوه نسبت به گوشت و اهمیّت خوردن میوه قبل از غذا از دو دریچه قرآن و علم بررسی می‌گردد.

مقایسه ارزش غذایی میوه و گوشت

از نظر گیاه‌شناسی میوه عبارت است از تخمدان رسیده‌ای که دارای دانه یا بدون آن است. اگرچه در برخی میوه‌ها، بخش‌های دیگری از گل نظیر نهنج یا بخش‌های مجاور آن نیز ممکن است بزرگ شده تغییر شکل یابد . میوه‌ها دارای انواع بسیاری بوده و طبقه‌بندی‌های مختلفی از آن‌ها ارائه شده است. از مهم‌‌ترین معیارهای این طبقه‌بندی می‌توان به آبدار بودن یا نبودن دیواره میوه پس از رسیدن آن اشاره نمود. از جمله می‌توان به میوه‌های خشکی نظیر برگه، نیام، فندقه و نیز میوه‌های آبداری نظیر میوه‌های شفت و سته اشاره کرد. به‌عبارت دیگر بنا بر تعریف علمی، میوه طیف وسیعی از منابع غذایی انسان را اعم از غلات، حبوبات و آنچه به‌صورت مرسوم میوه نامیده می‌شود، در بر می‌گیرد.

گوشت، میوه‌جات، سبزیجات، حبوبات و غلات گروه‌های اصلی رژیم غذایی معمول بشر را تشکیل می‌‌دهند. از میان این گروه‌ها، حتی حبوبات و غلات نیز از دیدگاه گیاه‌شناسی در زمره میوه‌ها قرار می‌گیرند؛ یعنی بخش‌هایی که از رشد تخمدان گیاه حاصل می‌گردد. حتی صرف نظر از قابلیت گنجاندن حبوبات و به ویژه غلات در زمره میوه‌ها بنابر تعاریف گیاه‌شناسی، آن چیزی که به‌طور عرف میوه نامیده می‌شود، نیز از ارزش غذایی انکارناپذیر و بسیار بالایی برخوردار است. میوه‌جات با دربرداشتن مقدار قابل توجهی آهن جذب‌شدنی به‌همراه ویتامین C و سایر ویتامین‌ها به رفع کم‌خونی کمک می‌کنند. لازم به ذکر است که آهن موجود در میوه‌ها به علت همراه بودن با ویتامین C با کارایی بیشتری مصرف می‌گردد. ماده قندی اصلی بیشتر میوه‌ها نیز به‌صورت قندهای ساده از جمله قند گلوکز بوده که مناسب‌ترین غذا برای سلول‌های مغزی به‌شمار می‌آیند و جذب آن تنها به مقدار محدودی انرژی نیازمند است. از دیگر مزایای مصرف میوه‌ها آن است که هضم سایر مواد غذایی حداقل به چهار ساعت توقف در معده نیازمند است؛ امّا هضم میوه‌ها بسیار ساده بوده و مدّت بسیار کوتاهی در معده توقف دارند. توقف کوتاه میوه‌ها در معده موجب می‌گردد که انرژی کمتری برای هضم استفاده گردد و انرژی کافی برای تخلیه سموم بدن حفظ شود. اگرچه امروزه گیاه‌خواری مطلق مورد تأیید نیست؛ امّا توصیه می‌شود که میوه‌جات و سبزیجات سهم بیشتری از غذا را به خود اختصاص دهند. چراکه میوه‌ها زیان ناشی از مصرف گوشت را نداشته حتی برای بیمارانی نظیر بیماران کبدی، صفراوی، نقرسی و سایر موارد نیز به‌عنوان منبع غذایی مناسب به‌شمار می‌آیند . همچنین آب میوه‌جات برای بیماران تب‌دار بسیار مفید است.

یکی از فواید مهم میوه‌ها داشتن آب، املاح و ویتامین‌های زیاد است. میوه‌ها در حدود 75 تا90 درصد آب دارند و به‌همین دلیل ادرارآور بوده، موجب دفع مواد زائد و سموم از خون می‌گردند. میوه‌ها دارای پتاسیم زیاد می‌باشند و بدین سبب موجب دفع ادرار بیشتری می‌شوند. همچنین تحقیقات نشان داده است که افرادی که میوه تازه مصرف می‌کنند، خطر ابتلا به سرطان‌هایی نظیر سرطان حلق و دهان به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد.

ارزش غذایی میوه‌ها کم و بیش تفاوت دارد. ترکیب اساسی و مهم غذایی موجود در میوه‌ها اسید اسکوربیک است و با توجه به اینکه میوه‌ها بیشتر به‌صورت خام خورده می‌شوند، تمام ویتامین‌های موجود در آن‌ها به بدن می‌رسد. میوه‌ها از مهم‌ترین منابع غنی از سلولز و فیبرهای غذایی می‌باشند. سلولز ماده‌ای است که به بافت‌های گیاهی مختلف استحکام می‌بخشد و در جدار سلولی تمام گیاهان رسوب می‌کند. اگرچه سلولز به‌صورت مستقیم ارزش غذایی چندانی ندارد؛ امّا به‌عنوان جزئی از فیبرهای غذایی، سهولت هضم مواد غذایی را موجب می‌گردد . به‌طوری‌که بسیاری میوه‌ها را مسهل طبیعی می‌دانند. فیبرهای گیاهی ترکیباتی هستند که با جذب آب و مواد زائد، دفع سریع‌تر مواد زائد از روده بزرگ را موجب شده مانع از انقباض روده و سرطان روده می‌گردند. در جدول شماره 1 تعدادی از منابع غذایی غنی از فیبر و محتوای فیبری آن‌ها را می‌توان مشاهده نمود.

جدول 1. مواد غذایی سرشار از فیبر (در 100 گرم ماده غذایی)
فراورده‌های غلات	گرم
سبوس گندم	40-50
نان چاودار تیره	2/8-4/6
حبوبات	گرم
نخود سبز	16/8
لوبیا سفید	18
لوبیا قرمز	14/2
عدس	11
میوه‌ها	گرم
انجیر	16/2
سیب با پوست	10/6
انگور	6

اغلب میوه‌ها دارای کمی بتاکاروتن و ویتامین‌های گروه B می‌باشند و دربرگیرنده مقدار ناچیزی چربی و پروتئین می‌باشند. بیشتر میوه‌ها دارای 5 تا20 درصد کربوهیدرات هستند. میوه‌های رسیده بدون نشاسته هستند و فروکتوز و گلوکز کربوهیدرات اصلی این میوه‌ها را تشکیل می‌دهند. این دو منوساکارید اغلب به نسبت برابر در میوه‌ها موجود هستند. با توجه به اینکه قند میوه‌های رسیده، غالباً به‌صورت قندهای ساده است، قند میوه‌ها زودتر جذب می‌شود و نسبت به سایر منابع قندی جذب ساده‌تری دارد. حتی پاره‌ای از میوه‌ها نظیر خرما در گروه مواد انرژی‌زا طبقه‌بندی می‌شوند .

میزان املاح میوه‌ها به‌طور متوسط 5/0 گرم درصد است. به استثنای خرما و انار که این میزان در آن‌ها در حدود 2 گرم درصد املاح است. باید توجه داشت که با در نظرگیری حبوبات و غلات به‌عنوان بخشی از میوه گیاه، درصد املاح موجود در این منابع گیاهی به مراتب بیش از این مقادیر است. به‌طوری‌که این مقدار ممکن است تا 7/4 گرم در صد املاح در لوبیای سویا و 4/4 گرم در صد در لوبیا سفید برسد.

برخلاف میوه‌جات که هیچ‌گونه جایگزینی برای آن‌ها در رژیم غذایی نمی‌توان درنظر گرفت، گوشت غذایی است که در صورت ضرورت می‌توان آن را با منابع دیگر غذایی جایگزین نمود. گوشت غذایی است که ضمن دارا بودن مقادیر به‌نسبت بالای پروتئین ، مقادیر بسیاری از ویتامین‌های گروه B و املاحی مانند مس را در خود دارد. با وجود اینکه گوشت به‌عنوان یک منبع پروتئینی خوب به‌شمار می‌آید؛ ولی مصرف زیاد آن موجب مسمومیت تدریجی بدن و افزایش اوره و اسید اوریک در بدن می‌گردد. همچنین مقدار نسبتاً بالای کلسترول در گوشت‌های قرمز یکی دیگر از معایب این منابع غذایی پروتئینی است. کلسترول در زمره ترکیبات چربی طبقه‌بندی می‌شود که در تمام سلول‌های پستانداران وجود دارد و میزان بالای آن خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد. همچنین اطلاعات اپیدمیولوژیکی دلالت بر وقوع بیشتر سرطان و بیماری‌های قلبی در مناطقی دارد که مقدار مصرف چربی در رژیم غذایی آن‌ها بالا است .

جایگزینی پروتئین گیاهی با حیوانی

در کنار منابع پروتئین حیوانی با سطح کلسترول بالا نظیر گوشت، می‌توان به گروه دیگری از منابع پروتئینی، یعنی منابع پروتئینی گیاهی اشاره نمود. از جمله مهم‌ترین منابع پروتئینی گیاهی می‌توان به لوبیا، سویا، بنشن یا حبوبات اشاره نمود که بخش قابل مصرف آن‌ها، همگی در مفهوم گیاه‌شناسی میوه می‌گنجند . به‌عنوان مثال می‌توان به لوبیای سویا اشاره نمود که از ارزش غذایی بسیار زیادی برخوردار است و یک منبع با ارزش پروتئین با ارزش بیولوژیکی فراوان محسوب می‌گردد. این لوبیا علاوه بر محتوای بالای پروتئینی، یک منبع مفید آهن، کلسیم و تا حدودی ویتامین‌های B هم محسوب می‌شود. فراورده‌های ناشی از سویا، اغلب به‌عنوان جایگزین گوشت و با هزینه بسیار پایین‌تر قابل دسترسی هستند. مقایسه الگوی آمینواسید لوبیای سویا با گوشت گاو در جدول شماره 2 نشان‌دهنده آن است که این منابع پروتئینی تا حد زیادی از نظر کیفی با یکدیگر مشابه هستند.

جدول 2. مقایسه میزان اسیدهای آمینه لوبیای سویا با گوشت گاو
اسیدهای آمینه	گوشت گاو	سویا
ایزولوسین	52	63
لوسین	82	79
لیزین	87	53
متیونین	38	16
فنیل آلانین	75	49
تره اونین	43	37
تریپتوفان	12	11
والین	55	53