تکامل جنین

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِن كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّنَ ٱلْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَٰكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى ٱلْأَرْحَامِ مَا نَشَآءُ إِلَىٰٓ أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا۟ أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰٓ أَرْذَلِ ٱلْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنۢ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا وَتَرَى ٱلْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا ٱلْمَآءَ ٱهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنۢبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ

ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید، (به این نکته توجّه کنید که:) ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بدون شکل؛ تا برای شما روشن سازیم (که بر هر چیز قادریم)! و جنین‌هایی را که بخواهیم تا مدّت معیّنی در رحم (مادران) قرارمی‌دهیم؛ (و آنچه را بخواهیم ساقظ می‌کنیم؛) بعد شما را بصورت طفل بیرون می‌آوریم؛ سپس هدف این است که به حدّ رشد و بلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می‌میرند؛ و بعضی آن قدر عمر می‌کنند که به بدترین مرحله زندگی (و پیری) می‌رسند؛ آنچنان که بعد از علم و آگاهی، چیزی نمی‌دانند! (از سوی دیگر،) زمین را (در فصل زمستان) خشک و مرده می‌بینی، اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می‌فرستیم، به حرکت درمی‌آید و می‌روید؛ و از هر نوع گیاهان زیبا می‌رویاند!

آیه 5 سوره حج

بیان ایده

قرآن کریم درآيات متعددی از آفرينش انسان سخن به میان آورده و هر یک روشنگری خاصی را دنبال می کند. در آیه مورد بحث، از مراحلي نام برده شده که هدف از آن اشاره به دگرگونی¬های دوران جنیني است. خداوند می¬فرماید: ما شما را از خاک آفریده و سپس به صورت نطفه در آوردیم و پس از آن، به صورت علقه یا خون بسته و سپس از مضغه (چيزى شبيه گوشت جويده) و... . در زمان پیامبر اکرم(ص) امکان دستیابی به چنین اطلاعاتی وجود نداشته است. از زمان ارسطو (۴۳۰ ق.م) اطلاعات مختصري راجع به چگونگي رشد و نمو موجودات در دست بوده، ولي اطلاعات مربوط به جنين شناسي براي اولين بار توسط كارل فون بائر (1876-1792، كاشف اوول در پستانداران و تئوري لايه هاي زاينده) در سال 1828 ارائه شد (لاهیجانی،1/13). رفته رفته اين اطلاعات كه دست¬يابي به آنها كار آساني نبود، کامل تر گردید تا امروز كه بخشی از اين مجهولات بر ما معلوم شده است.

بیان این مطالب در عصری که اطلاعات علمی در این زمینه وجود نداشته، حاکی از اعجاز این کتاب آسمانی است. به نظر می رسد که در این دسته از آیات کریمه اعجازی علمی نهفته است، زیرا حکایت از حرکت تکاملی جنین در رحم مادر دارد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• خَلَقْنَا: آفریدیم (راغب اصفهانی، ص296)
• نُّطْفَه: آب صاف، از آن به آب مرد نیز تعبیر می شود (همو ، ص 811).
• عَلَقَه: قطعه خون جامد (لخته شده) که پس از40روز تبدیل به مضغه می گردد (طریحی، 5/217).
• مُضْغَه: قطعه گوشت جویده شده که پخته نباشد(راغب ، ص770).
• مُخَلَّقَه: مخلوقی که خلقتش کامل شده، غیر معیوب، مصور شده (طریحی: 5/157)، این واژه از همان فعل خَلَقَ گرفته شده، برخی از مفسران آن را به معنی تصویر شده گرفته اند و برخی دیگرگفته اند که به معنای تام الخلقه است.
• اَجَلٍ مُسَمًّى: مدت معين (راغب اصفهانی، ص65)

اهداف و روش تحقیق

مباحث عنوان شده در تفسیر آیه 5 سوره حج نشان می دهد که در این آیه شریفه از مراحلي نام برده شده که به دگرگونی¬های دوران جنیني اشاره دارد: آفریده شدن انسان از خاک، سپس او را به صورت نطفه و پس از آن به صورت علقه یا خون بسته و سپس به حالت مضغه (چيزى شبيه گوشت جويده) درآوردن و... آگاهی یافتن از این اطلاعات در زمان پیامبر اکرم(ص) ممکن نبوده وعلم امروز آن را تأیید می کند. نظر به این که طرح مراحل رشد و تکامل جنین در عصر نزول قرآن که در این آیه و آیات مشابه آمده، برای بشر آن روز آشکار نبوده و از کشفیات امروز بشر در نتیجه کاوش های زیست شناسی و پزشکی است، پس این مسئله حکایت از اعجاز علمی این کتاب آسمانی دارد.

آیات مرتبط

إِنَّا خَلَقْنَا ٱلْإِنسَٰنَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَٰهُ سَمِيعًۢا بَصِيرًا

ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را می‌آزماییم؛ (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!

آیه 2 سوره انسان

أَيَحْسَبُ ٱلْإِنسَٰنُ أَن يُتْرَكَ سُدًى

آیا انسان گمان می‌کند بی‌هدف رها می‌شود؟!

آیه 36 سوره قیامه

أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِّن مَّنِىٍّ يُمْنَىٰ

آیا او نطفه‌ای از منی که در رحم ریخته می‌شود نبود؟!

آیه 37 سوره قیامه

ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّىٰ

سپس بصورت خون بسته در آمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت،

آیه 38 سوره قیامه

فَجَعَلَ مِنْهُ ٱلزَّوْجَيْنِ ٱلذَّكَرَ وَٱلْأُنثَىٰٓ

و از او دو زوج مرد و زن آفرید!

آیه 39 سوره قیامه

ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحْسَنُ ٱلْخَٰلِقِينَ

سپس نطفه را بصورت علقه [= خون بسته‌]، و علقه را بصورت مضغه [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، و مضغه را بصورت استخوانهایی درآوردیم؛ و بر استخوانها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه‌ای دادیم؛ پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است!

آیه 14 سوره مومنون

سوالات تحقیق

1. تراب به چه معناست؟ و آیا نکره بودن تراب دلیل خاصی می تواند داشته باشد؟
2. در آیات قرآن تفاوت و کاربرد دو واژه طین و تراب در چیست ؟
3. معناي عَلَقَةٍ چيست؟ ریشه آن به چه معانی است؟
4. فرق علق با علقه در چیست؟
5. مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ و َغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ به چه معناست؟ آيا منظور از«مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ» مضْغه اي است كه قسمتي از آن دارای خلقت كامل و قسمتی دارای خلفت ناكامل است؟
6. نفخ روح الهی به جنین در کدام یک از این مراحل صورت می گیرد؟
7. آیا روحی که از ابتدای تشکیل نطفه و آغاز تکامل وجود دارد، با نفخ روحی که مورد اشاره قرآن است تفاوت دارد و یا یکی است ؟
8. آيا «و نقرّ في الارحام» مرحله بعدي مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ است؟ معنای واو در اینجا چیست؟ واو عطف است یا ابتدائی ؟
9. آيا مراد از مراحل تکامل جنین شامل مراحلي از بارداري انسان است كه از زمان تشكيل سلول تخم شروع می‌شود و تا زمان لانه گزيني در رحم مادر ادامه دارد؟
10. اگر اين مرحله بندی مد نظر است، آيا می‌توان گفت مرحله پس از نطفه، يعني علقه همان مرحله مورولا است؟ ( مورولا: توده تو پر سلولي كه حدود 4 روز پس از لقاح در نتيجه ی تسهيم تشكيل مي شود؛تسهیم: نوعي تقسيم ميتوزی كه طي آن تعداد سلول ها زياد مي شود ولي تغيير اندازه ندارند؛ رک: لاهیجانی، 1/266, 1/129)
11. آيا مرحله علقه مي تواند مرحله جايگزيني بلاستوسيست در رحم مادر و يا پس از تشكيل جفت باشد؟ ( جنين پستانداران بعد از مرحله مورولا را بلاستوسيست گويند كه از دو نوع سلول هاي تروفوبلاست و توده سلولي تشكيل شده است؛ لاهیجانی، 1/267 )
12. اگر منظور از علقه « مورولا» باشد، آيا مي توان گفت منظور از«مُّضْغَة»، مرحله بلاستولاسيون است؟ (بلاستولاسيون: مرحله جنيني پس از مورولا و پيش از گاسترولاسيون را گويند، همانجا)
13. مناطق (سلول¬هاي داراي خلقت كامل) « مخلقه» از چه لحاظ كامل شده اند و آيا تا پايان عمر بدون تغيير باقي مي مانند؟
14. آيا مي توان گفت كه اگر در اين مرحله سلول¬هايي بدون تغيير باقي بمانند، تبديل به سلول¬هاي بنيادي (مثلاً سلول¬هاي بنيادي مغز استخوان) مي شوند؟
15. با توجه به اينكه جايگزيني بلاستوسيست در عمق آندومتر رحم، تنها در جوندگان و انسان ها رخ مي دهد و در اكثر پستانداران اين اتصال در سطح اپيتليوم رحم صورت مي گيرد، آيا مي توان گفت منظور از « و نقرّ في الارحام» مرحله جايگزيني بلاستوسيست است؟
16. محل قرار گرفتن بلاستوسيست در رحم، چه تأثیری در کیفیت رشد جنین خواهد داشت؟
17. آيا مدت قرار گيري جنين در رحم مادر به شرايط خاصي بستگي دارد كه قرآن از آن به عنوان « زمان معين» ياد كرده است؟

منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. راغب اصفهانى، حسين، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم- الدار الشاميه، دمشق‏-بيروت، چاپ اول، 1412 ق

3. شمس لاهیجانی، مریم، جنین شناسی (جلد اول: توليد مثل و چگونگي رشد و نمو جنين، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، 1374ش

4. طريحى، فخرالدين، مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، 1375 ش