زنبور ماده، تولید کننده عسل از منظر قرآن و علم
چکیده
زنبور، به‌عنوان حشره‌ای سودمند و پرتلاش و عسل، به‌عنوان ماده‌ای مغذّی و شفابخش، همواره در معرض کنجکاوی‌های بشر قرار داشته است. حاصل آن کنجکاوی‌ها، دانش پرثمر امروزی است. علم جانورشناسی، امروزه به یافته‌های جدیدی پی‌برده و کنکاش در زندگی زنبور نشان داده زنبورهایی که برای ساخت کندو و مکیدن شهد گل و تولید عسل فعالیت می‌کنند، همگی از جنس مادّه هستند.
این امر، برخی از محققان قرآنی را بر آن داشته تا با دقت در آیات قرآن، به اعجازبودن آیه 68 سوره نحل، از طریق کاربرد افعال مؤنث «أَنِ اتَخِّذِى و كُلِى و اسْلُكِى»، بر انجام این فعالیت‌ها به‌وسیله زنبور مادّه اذعان نمایند. بنابراین، هدف از نگارش مقالة حاضر، بررسی صحّت این ادعّا از دو دریچة علمی و قرآنی است.
بنابر پژوهش‌های علمی، وظایفی که در قرآن برای زنبور بیان شده، از قبیل ساخت خانه و مکیدن شهد گل و تهیه عسل، تماماً توسط زنبوران مادّه کارگر صورت می‌گیرد؛ امّا نکته حائز اهمیت آن است که تأنیث افعالی که بر آن‌ها استناد می‌شود نه از برای دلالت بر جنس مادّه زنبوران؛ بلکه به‌منظور رعایت دستور زبان عربی و برای دلالت بر معنای مؤنثِ لفظ «نحل» است. این لغت، برای مذکّر و مؤنّث، هر دو کاربرد دارد؛ همچنین لفظ آن، مذکّر و معنای آن مؤنّث است. از این‌رو، مؤنث‌آوردن افعال امکان دارد به دلیل تطابق با معنای تأنیث لفظ «نحل» باشد؛ نه به قصد بیان جنس زنبوران. بنابراین، اگرچه دربارة آیه ذکر شده نمی‌توان ادعّای اعجاز نمود؛ امّا تناسب ظاهر آیات قرآن با مطالب علمی که بشر پس از چهارده قرن به آن پی برده، خود گویای عظمت قرآن است.
مقدمه
زنبور عسل، با نام علمی Apis mellifera در ردیف بال غشاییان و جنس آپیس [۱] قرار دارد که از مفیدترین ردیف حشرات است. موطن اصلی یا اجداد بلافاصل زنبورعسل در منطقه اوراسیا، احتمالاً جنوب شرق آسیا یا شمال هندوستان است. این حیوان، حشره‌ای است با حیات اجتماعی که به صورت کلنی زندگی می‌کند. کلنی زنبور عسل شامل دو دسته زنبور نر و ماده است. زنبوران ماده عبارت‌اند از ملکه و چندین هزار زنبور کارگر. ملکه عامل اصلی باروری و تولیدمثل در کلنی بوده و اعضا کلنی را با ترشح فرومون‌ها کنترل می‌کند. در مقابل، کارگرها نابارور بوده و در جمع‌آوری‌ها، نگهداری از تخم‌ها و سایر کارهای کندو مشارکت دارند. زنبور نر نیز فقط در تولید مثل و جفت‌گیری با ملکه دخالت دارد.
زنبورهای عسل زیر جنس آپیس از غارها، شکاف سنگ‌ها و درختان توخالی به‌عنوان جایگاه‌های ساخت کندو استفاده می‌کنند. هر کندو از چندین شانه که به موازات هم قرار گرفته و فضاهای یکسانی را ایجاد می‌کند، تشکیل شده است. کندوی زنبور عسل، ساختمانی محصور و منظم است که برخی از گونه‌های زنبور عسل در آن زندگی کرده و زنبورهای جوان دیگری را پرورش می‌دهند. ساختار درونی کندو از سلول‌های شش‌وجهی به هم فشرده‌ای از جنس موم تشکیل شده است که شان عسل نامیده می‌شود. زنبورها از این سلول‌ها به‌منظور ذخیره غذا (عسل و گرده) و محلی برای نگهداری زنبورهای جوان استفاده می‌کنند. مهم‌ترین نقش زنبور عسل، از نظر سودرسانی به انسان‌ها، گرده‌افشانی گیاهان است. البته، تولیدات دیگر زنبور عسل شامل عسل، موم و مقدار اندکی ژل رویال نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ ولی در رتبه‌های پس از گرده‌افشانی قرار می‌گیرد.
گفتنی است نام این حشره، یعنی زنبور، در قرآن و کتب مقدّس ذکر شده و به‌عنوان حیوانی بسیار سودمند معرفی گردیده و به فواید محصول آن، یعنی عسل نیز اشاره شده است. امّا نکته تأمل‌برانگیز آن است که برخی با استدلال به آیه 68 سوره نحل، چنین ادعا می‌کنند که در قرآن برای شرح وظایف زنبور، از فعل‌های مؤنث، مانند «أَنِ اتَخِّذِى و كُلِى و اسْلُكِى»، استفاده شده که دلالت بر جنس ماده زنبور دارد و نشان می‌دهد وظایف خانه‌سازی و تهیه عسل را زنبوران ماده انجام می‌دهند، سپس نتیجه می‌گیرند که بیان این مطلبِ منطبق با علم، صرفاً در قرآن صورت گرفته و دلیلی بر اثبات اعجاز علمی قرآن است.
از این‌رو، نخست لازم است به این مسئله پرداخته شود که بشر از چه زمانی به وجود جنس نر و ماده در میان زنبوران پی‌برد و توانست آن دو را از یکدیگر تمیز دهد. سپس، با بررسی دقیق آیه مدّ نظر، به این سؤال پاسخ داد که آیا امکان دارد کاربرد فعل‌های مؤنث در آیه، اگرچه بنابر ظاهر آیه، بر جنس ماده دلالت دارد؛ ولی بیشتر برای رعایت دستور زبانی عربی به‌کار رفته باشد. بنابراین، انطباق ظاهر آیات قرآن با علم جدید، بیانگر هماهنگی میان قرآن و علم و آشکارکننده اشارات علمی موجود در قرآن است.
تاریخچه تشخیص زنبور نر از ماده
پانویس و منابع
- ↑ Apis