قانون اول حرکت

وَمِنْ ءَايَٰتِهِ ٱلْجَوَارِ فِى ٱلْبَحْرِ كَٱلْأَعْلَٰمِ

از نشانه‌های او کشتیهایی است که در دریا همچون کوه‌ها به نظر می‌رسند!

آیه 32 سوره شوری

إِن يَشَأْ يُسْكِنِ ٱلرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلَىٰ ظَهْرِهِۦٓ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَٰتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ

اگر او اراده کند، باد را ساکن می‌سازد تا آنها بر پشت دریا بی‌حرکت بمانند؛ در این نشانه‌هایی است برای هر صبرکننده شکرگزار!

آیه 33 سوره شوری

أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا۟ وَيَعْفُ عَن كَثِيرٍ

یا اگر بخواهد آنها را بخاطر اعمالی که سرنشینانش مرتکب شده‌اند نابود می‌سازد؛ و در عین حال بسیاری را می‌بخشد.

آیه 34 سوره شوری

بیان ایده

قرآن مجيد در اين آيه- همچون آيات متعدد ديگر- حركت كشتي‌هاى كوه پيكر را بر صفحه درياها بر اثر وزش بادهاى منظم از نشانه‌‏هاى خداوند مى‏‌شمرد. کلمه "جوار" جمع "جاريه" توصيفى براى" سفن" جمع" سفينه" به معنى كشتى است كه براى اختصار حذف شده و اصولاً تكيه آيه روى همين جريان و حركت كشتي‌هاست. به همين دليل مخصوصاً اين وصف موضوع سخن قرار گرفته است .

برخی از محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن در باره این آیه برآنند که:

خداوند با تشبیه کشتی‌ها به کوه‌ها، در واقع به ویژگی‌های جسم شناور در آب که مقداری از آن همانند ریشه کوه‌ها در زمین، در آب غوطه‌ور است و مابقی آن همانند تنه کوه‌ها در هوا قرار دارد و نیز به نیروی‌های وارد بر آن، یعنی نیروی گرانش و ارشمیدس اشاره دارد که مانع از غرق شدن جسم می‌شود.

با بیان اینکه نیروی باد در حرکت کشتی‌ها مؤثر است، به قانون اول حرکت اشاره دارد و با عبارت "يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ" بیان می‌دارد که در صورت توقف باد، کشتی‌های بادی از حرکت باز می‌مانند و در کشتی‌های موتوری هنگامی که نیروی باد، مساوی و در جهت مخالف نیروی موتور کشتی باشد، چنین می‌شود.

از عبارت "أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُواْ وَ يَعْفُ عَن كَثِيرٍ" بر می‌آید که اگر خدا بخواهد باد ویرانگری می‌فرستد تا توازن کشتی را بر هم زده و آن را غرق نماید.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• جَْوَار: جمع جاریه به معنی كشتى كه در دريا عبور مى‏‌كند و جريان مى‏‌يابد.
• الرِّيحَ: هواى متحرّك
• الْأَعْلَام:ِ جمع عَلَم، اثر و نشانه، كوه را نیز علم می‌خوانند .
• يُسْكِن: س-ک-ن به معنی قرار یافتن .
• رَوَاكِد: از ر- ک- د به معنی ساكن و بی‌حرکت شد .

اهداف و روش تحقیق

هرچند که در این آیات درباره روان بودن کشتی‌ها در دریا و وابستگی حرکت آنها به وزش باد گفته شده، اما باید گفت که هیچ‌گونه سخنی از مباحث علمی ادعا شده به میان نیامده و مسائل گفته شده در این آیات همگی از جمله پدیده‌هایی است که بشر به طور روزمره با آنها سر و کار داشته و به تجربه آنها را می‌شناخته است. بنابراین، از آنجا که حتی ردپایی از مسائل علمی ادعا شده نیز در این آیات یافت نمی‌شود و مردم در عصر نزول قرآن به مسئله تأثیر بادها بر حرکت کشتی ها و شناور ماندن کشتی در دریا آگاهی داشته اند، به نظر می‌رسد که نمی‌توان این آیات را از جمله مصادیق اعجاز علمی قرآن به شمار آورد. در مورد تشبیه کشتی به کوه و اشاره به اینکه مقداری از کشتی در زیر آب قرار می‌گیرد، باید گفت که اولاً این موضوع پدیده‌ای واضح و قابل رؤیت است که اشاره به آن نمی‌تواند جنبه اعجاز داشته باشد و ثانیاً اینکه ریشه کوه‌ها در زیر زمین قرار دارد، مسئله‌ای است که اخیراً دانشمندان مطرح کرده اند و بنابراین، اگر کوه به کشتی تشبیه شده بود، جای آن داشت که مدعی اعجاز باشیم. زیرا امر پنهان و غیر قابل رؤیتی به پدیده‌ای مشهود تشبیه شده تا پرده از واقعیت پنهان آن برداشته شود، اما اکنون که کشتی -که زیر آب بودن قسمتی از آن مشهود است- به کوه تشبیه شده، به نظر می‌رسد که جنبه اعجازی در رابطه با پدیده شناوری کشتی در این تشبیه وجود نداشته باشد، هرچند که ظرافت و دقت بالایی که در این تشبیه به کار رفته است، نشان از عظمت و شگفتی قرآن کریم دارد.

آیات مرتبط

هُوَ ٱلَّذِى يُسَيِّرُكُمْ فِى ٱلْبَرِّ وَٱلْبَحْرِ حَتَّىٰٓ إِذَا كُنتُمْ فِى ٱلْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا۟ بِهَا جَآءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَآءَهُمُ ٱلْمَوْجُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوٓا۟ أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا۟ ٱللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ لَئِنْ أَنجَيْتَنَا مِنْ هَٰذِهِۦ لَنَكُونَنَّ مِنَ ٱلشَّٰكِرِينَ

او کسی است که شما را در خشکی و دریا سیر می‌دهد؛ زمانی که در کشتی قرارمی‌گیرید، و بادهای موافق آنان را (بسوی مقصد) حرکت میدهد و خوشحال می‌شوند، ناگهان طوفان شدیدی می‌وزد؛ و امواج از هر سو به سراغ آنها می‌آید؛ و گمان می‌کنند هلاک خواهند شد؛ در آن هنگام، خدا را از روی اخلاص می‌خوانند که: «اگر ما را از این گرفتاری نجات دهی، حتماً از سپاسگزاران خواهیم بود!»

آیه 22 سوره یونس

ٱللَّهُ ٱلَّذِى سَخَّرَ لَكُمُ ٱلْبَحْرَ لِتَجْرِىَ ٱلْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِۦ وَلِتَبْتَغُوا۟ مِن فَضْلِهِۦ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

خداوند همان کسی است که دریا را مسخّر شما کرد تا کشتیها بفرمانش در آن حرکت کنند و بتوانید از فضل او بهره گیرید، و شاید شکر نعمتهایش را بجا آورید!

آیه 12 سوره جاثیه

وَمَا يَسْتَوِى ٱلْبَحْرَانِ هَٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَآئِغٌ شَرَابُهُۥ وَهَٰذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى ٱلْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا۟ مِن فَضْلِهِۦ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

دو دریا یکسان نیستند: این یکی دریایی است که آبش گوارا و شیرین و نوشیدنش خوشگوار است، و آن یکی شور و تلخ و گلوگیر؛ (امّا) از هر دو گوشتی تازه می خورید و وسایل زینتی استخراج کرده می‌پوشید؛ و کشتیها را در آن می‌بینی که آنها را می‌شکافند (و به سوی مقصد پیش می‌روند) تا از فضل خداوند بهره‌گیرید، و شاید شکر (نعمتهای او را) بجا آورید!

آیه 12 سوره فاطر

رَّبُّكُمُ ٱلَّذِى يُزْجِى لَكُمُ ٱلْفُلْكَ فِى ٱلْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا۟ مِن فَضْلِهِۦٓ إِنَّهُۥ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا

پروردگارتان کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت درمی‌آورد، تا از نعمت او بهره‌مند شوید؛ او نسبت به شما مهربان است.

آیه 66 سوره اسراء

وَلَهُ ٱلْجَوَارِ ٱلْمُنشَـَٔاتُ فِى ٱلْبَحْرِ كَٱلْأَعْلَٰمِ

و برای اوست کشتیهای ساخته شده که در دریا به حرکت درمی‌آیند و همچون کوهی هستند!

آیه 24 سوره الرحمن

شان نزول آیه24 الرحمن:

إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!

آیه 164 سوره بقره

سوالات تحقیق

1. آیا از آیه مورد نظر، می‌توان قانون اول حرکت نیوتن را استنباط نمود؟
2. آیا کلمه "الجوار" فقط مربوط به کشتی های بادبانی است یا کشتی های موتوری را هم شامل می‌شود؟
3. به چه منظور خداوند کشتی ها را به کوه ها تشبیه کرده است؟ به عبارت دیگر وجه تشابه میان آن دو چیست؟
4. فعل"يَظْلَلْنَ" جزء افعال ناقصه است یا تامه؟ و مرجع ضمیر جمع مؤنث در این فعل چیست؟
5. مراد از لفظ "ظهر" چیست و به چه دلیل خداوند از این لفظ استفاده نموده، در حالی که می‌توانست "علیه" به کار برد؟ و مرجع ضمیر در "ظهره" چیست؟
6. آیا تشبیه کشتی‌ها به کوه‌ها می‌تواند جنبه اعجازی داشته باشد؟
7. این مطلب كه خداى تعالى، "هر جا ارسال باد را مفرد (ريح) ذكر ‏كرده، در معنى عذاب است و هر جایى كه با لفظ جمع (رِيَاح) آورده، به معنى رحمت الهى است"، با توجه به این آیه صادق است؟
8. چه زمانی قانون اول حرکت نیوتن به اثبات رسید؟
9. مردم در زمان نزول قرآن تا چه میزان از قانون اول حرکت به طور تجربی اطلاع داشتند؟
10. چه میزان از یک کشتی شناور، در درون آب و چه میزان خارج از آب قرار می‌گیرد؟

پانویس و منابع

1. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

2. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374

3. http://khalid-alubaidy.com/news.php?id=1&i=90

4. http://physics.weber.edu/carroll/archimedes/principle.htm

5. http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/pbuoy.html

6. http://physics.weber.edu/carroll/archimedes/theIndex.htm

7. http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/history/newton3laws.html

8. http://teachertech.rice.edu/Participants/louviere/Newton/law1.html

9. http://farside.ph.utexas.edu/teaching/301/lectures/node43.html

10. http://khalid-alubaidy.com/news.php?id=1&i=90