سیر تطور دانش اعجاز قرآن کریم با تأکید بر جامعه شناسی معرفت مطالعۀ موردی قرن چهاردهم

چکیده

اعجاز قرآن کریم اصطلاحاً از اواخر قرن سوم هجری آغاز و دانش برآمده از این موضوع در طی قرن‌ها دچار تحولاتی شده و پس از افول فراگیر در قرن سیزدهم به تدریج، رشد کرده و در قرن چهاردهم ارتقاءکمی وکیفی بالایی می یاید. به نظر می رسد عوامل اجتماعی بیش از سایر عوامل در ایجاد تحولات مذکور نقش داشته است. در این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از رویکرد جامعه شناسی معرفت، و در راستای محورنظری همایش یعنی سیر تطور اندیشه اعجاز قرآن، برای دست یابی به صحت فرضیۀ فوق مولفه‌های اجتماعی موثر در روند دانش اعجاز قرآن کریم چون نهاد دین و سیاست و ساخت‌هایی مانند صوفیه و گفتمان‌های رایج دیگر بررسی شده و تاثیر این عوامل نهادی و ساختی و گفتمان ها بر دگرگونی دانش اعجاز قرآن کریم جهت تحلیل و استفاده برای آینده مورد توجه قرار گرفته است. بررسی ها نشان می دهد تلاش نهاد دین در گسترش توجه به ابعاد جدید اعجاز قرآن همچون اعجاز علمی، نقشی بستر ساز را داشته اما استمرار سیاست زدگی علمی در ادامه، باعث تقویت توجه به مسایل علمی و ایجاد « احساس حقارت» شده و تلاش نهاد دین و ساخت علماء مختلف برای نشان دادن کار آمدی به روش های گوناگون، باعث گسترش «گفتمان پاسخگویی» می شود و ایجاد نهاد گسست گرایی و تلاش های نهاد سیاسی غرب گرای حاکم در کشور های اسلامی به آن کمک کرده و سرانجام به رواج ساخت های تفسیر تدبری و انسان گرایانه می انجامد.

واژگان کلیدی

اعجاز قرآن؛ جامعه شناسی معرفت؛ نهاد دین؛ گفتمان؛ قرن چهاردهم.

1. مقدمه

از هنگام ایجاد و تطور اصطلاح اعجاز قرآن کریم، این مفهوم، تغییرات مختلفی یافته که با بررسی تاریخی آن، به نقش مهم شرایط اجتماعی، سیاسی و... بر می خوریم که خود، باعث ایجاد جریان یا جریان های غالب در یک عصر – که می توان به آن عنوان گفتمان، داد- شده است. لذا بررسی این سلسله علل را در دانش جامعه شناسی معرفت مورد توجه قرار دادیم تا از نقش نهاد هایی چون دین، سیاست، علم و خرده نهاد ها و ساخت هایی چون مذهب و جریان های دینی- اجتماعی نوپدید مانند گسست گرایان و تدبر گرایان آگاه شویم و از این طریق حتی الامکان به علل تطورات در این دانش دست یافته و با این تحلیل، برای آیندۀ این دانش پیش بینی کرده و پیشنهاد هایی برای چگونگی تقویت یا تضعیف برخی نهاد ها، ساخت ها، گفتمان ها و. .. ارایه دهیم به آن منظور که حتی الامکان خطاهای گذشته با درس گرفتن از آن، تکرار نشده و جریان به مسیری متعادل تر هدایت شود. به علاوه این مختصر می تواند، شروعی برای تحقیقات بعدی باشد.

1.1. پیشینه

با بررسی در منابع مجازی و فیزیکی مطلبی با ارتباط وثیق در این موضوع یافت نشد گرچه مطالبی در مورد جامعه¬شناسی معرفت از دیدگاه اسلام مانند: «درآمدی بر جامعه‌شناسی معرفت از دیدگاه اسلام»، اثر باقری بنجار، و حمدی، 1393، دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی، تهران ،https://civilica.com/doc/348799 یا «جامعه شناسى معرفت در قرآن» صادق گلستانى، معرفت 1385، شماره 109، به چشم می خورد و همچنین به مطالب تحلیلی در مورد تاریخ اعجاز چون کتاب محسن قاسم پور، یعنی اعجاز قرآن، تاریخ و تحلیل، هستی‌نما، دانشگاه کاشان، 1390 ش، فکره اعجاز القرآن از نعیم الحمصی، الرساله، بیروت، 1400ق، چاپ دوم و سیر تاریخی اعجاز قرآن از سید حسن سیدی، دفتر تبلیغات خراسان رضوی،1392 ش، بر می خوریم اما تلفیق این دو یعنی معنای اصطلاحی اعجاز قرآن کریم و جامعه شناسی معرفت تا کنون دیده نشده است بنابر این در پژوهش حاضر، تلاش می شود با پی گیری سیر تحول معنای اصطلاحی ومصادیق اعجاز قرآن کریم، از ابتدای قرن چهاردهم هجری تا انتهای آن نشان دهیم که : 1- سویه های غالب از دید جامعه شناسی معرفت در بازۀ زمانی مورد نظر چه بوده است؟ 2- مهم ترین مولفه های جامعه شناسانه در تحول دانش اعجاز قرآن کریم در طی دوران مذکور، اعم از نهاد ها و ساخت های اجتماعی- مذهبی و... کدام است ؟ 3- کدام ایده های نظری غالب وگفتمان ها در این دوره تاثیر جدی داشته است؟ 4- چگونه این گفتمان ها با مولفه های جامعه شناسانه تعامل داشته وبرهم تاثیر گذار بوده است ؟ بررسی این موارد و سوالات دیگر مرتبط، ما را به زمینه های رشد کمی و کیفی مباحث اعجازی در قرن چهاردهم رهنمون می شود.

1.2. روش شناسی

روش شناسی ، دانشی درجه دوم، جهت شناخت روش یا روش هاست. یعنی روش شناسی به مطالعۀ روش های علوم، مقایسه و یافتن محدودیت ها و نقاط ضعف و قوت آنها می پردازد. (بی نا، 1390، 12)در این راستا لازم است تا روش پژوهش حاضر را به وضوح برای تشخیص بستر بحث ذکر کنیم.

1.2.1. روش پژوهش

روش ما در این پژوهش به صورت توصیفی – تحلیلی از منابع مختلف درون دینی و برون دینی و عمدتا کتابخانه ای خواهدبود در حوزۀ مطالعات درون دینی الگو وارۀ هرمنوتيكي یعنی متوجه به متن و بافت کلام بیش از الگو وارۀ سمانتیکی یعنی بدون توجه به متن برای ما مفید خواهد بود. در حوزۀ مطالعات برون دینی نیز حتما از مطالعات تاریخی- تطبیقی در حوزۀ مطالعات جامعه شناسی معرفت بهره گرفته شده است.

1.2.2. چارچوب نظری

در راستای فهم بهتر مفاهیم به کار برده شده در مقاله باید منظور از چند اصطلاح زیر را تبیین کرد تا به فهم بهتر نتایج کمک کرده و از هرگونه سوء تفاهم احتمالی جلوگیری شود: الف: جامعه‌شناسی معرفت: در این مقاله جامعه شناسی معرفت یعنی «مطالعۀ رابطۀ بین اندیشۀ انسان، شخصیت او و زمینۀ اجتماعی که از آن ناشی می‌شود و همچنین مطالعۀ آثار ایده‌های غالب یعنی گفتمان ها بر یک دیگر و سایر جوامع.»( خالدی، 1393 : 28 و توکل، 1370 :12) البته به دلیل تعریف های مختلف از جامعه شناسی معرفت نیز در تعریف، جابه جایی هایی دارد اما آن چه به عنوان تعریف مطرح شد، تقریبا مورد اتفاق است. در این جهت عوامل و مولفه های مهم در جامعه شناسی معرفت به شرح زیر است: ساخت اجتماعی  : «در مقیاس کلان، ساخت اجتماعی «نظام» طبقه‌بندی اقتصادی، نهادهای اجتماعی یا دیگر روابط الگویی میان گروه‌های بزرگ اجتماعی و در مقیاس خرد، ساختار اجتماعی، «شبکه» ی روابط میان افراد یا سازمان‌ها محسوب می‌شود. بنابر این ساختار اجتماعی به روابط و مناسبات پایداری اطلاق می‌شود که میان افراد یا گروه‌های اجتماعی یک جامعه، تحت مجموعه مشترکی از ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی، برقرار باشد. » (برگز، لاگمن، 1966، 20) از تراکم ساخت های اجتماعی، می توان به یک «نهاد اجتماعی» رسید( لوپز، اسکات، قاضیان، 1397). نهاد اجتماعی: «ساختارها و سازوکارهای نظم و همکاری هستند که رفتار گروه‌های انسانی را در اجتماعات معین راهبری می‌کنند. نهادها، از طریق اهداف، پایداری اجتماعی، زندگی‌ها و مقاصد افراد انسانی بازشناسی می‌شوند و با ساختن و تقویت قواعد، رفتار افراد را در مناسبات اجتماعی هدایت می‌کنند. »(کوئن، 1376: 151) همان گونه که بیان شد، نهاد ها می توانند از طریق ساخت های اجتماعی ایجاد شوند و یا مستقل از آنان باشند. البته نهاد از طرفی یک بار برای اشاره به آداب و رسوم و الگوهای رفتاری ای که برای جامعه و همچنین سازمان‌های رسمی خاص دولتی و خدمات عمومی اهمیت دارد، به کار می‌رود و از سویی «نهادها، به عنوان ساختارها و سازوکارهای نظم اجتماعی، درمیان افراد جامعه، یکی از اصلی‌ترین موضوعات مطالعه در علوم اجتماعی و اقتصاد به‌شمار می‌آیند.» (حیدر، 2012: 290؛ فلاح زاده،1397: 4) از این میان می توان به نهاد هایی اصلی چون سیاست، دین و اقتصاد، اشاره کرد نهاد البته واژه‌ای عمومی دربرگیرنده اداره، تعاونی، نهضت، انجمن، کانون، آموزشگاه، حزب، شورا، شرکت، خانه، هیات، و غیره است اما معنای مد نظر ما در این جا، معنایی فراتر است که هم آداب و رسوم و الگوهای رفتاری را در بر می گیرد و هم ساختار ها و سازو کارهای منظم ( همان). به طور کلی باید گفت، در« جامعه‌شناسی معرفت، جامعه‌شناسان، به‌دنبال كشف ارتباط میان پدیدارهای اجتماعی اند؛ در یك سوی این رابطه، «معرفت» و در جانب دیگر« شرایط اجتماعی وجودی» - شامل عوامل نهادی، ساختی و. ..- قرار دارد. جامعه‌شناسی معرفت می‌خواهد چگونگی این ارتباط را دریافته و فرآیندی را كه از طریق آن انواع، معرفت شكل گرفته، ثبات و تحول می‌یابد، را بررسی كند. این مطلب كه چگونه معرفت به‌لحاظ اجتماعی تشخّص و تعیّن می‌یابد، همان است كه به مسأله مهم "تعیّن اجتماعی معرفت" موسوم است.»( علیزاده و دیگران، 1385 :41). معرفت  : منظور از معرفت،« گستره ی کاملی از محصولات تفکر، از فلسفه گرفته تا ایدئولوژی، از دکترین سیاسی گرفته تا علم کلام است. »(سبزیان، 1373: 18) اما « اكثر جامعه‌شناسان مدعی‌اند، «علم تجربی» بدان علت كه واجد وضع معرفت‌شناختی خاصی است، مورد جامعه‌شناختی خاصی نیز محسوب می‌شود. به دلیل این استدلال، عمدتاً پذیرفته شده، جامعه‌شناسان، تحلیل دقیق دانش علمی را به فیلسوفان علم و مورخین اندیشه‌ها واگذارده‌اند.» (مایکل، 1384: 1 /13) لذا در اینجا، سخن از جامعه شناسی علم به معنای تجربی آن نخواهد بود. ب: گفتمان (discourse): گفتمان، «یک «روش صوری تفکر» را توصیف کرده که به واسطه‌ی« زبان» ابراز وجود می‌کند. البته زبان شناسی تا حدودی به گفتمان ها و تحلیل آن نزدیک است با این تفاوت که در تحلیل گفتمان به جای ساختار متن در پی کشف ویژگی‌های اجتماعی-روان شناختی- چون صداقت، آرامش، شعف و. ..- فرد یا افراد هستیم.» (رضایی پناه، شوکتی، 1395، 8، سلطانی، 1383:12) در حالی که جامعه شناسی معرفت، تبیین و تفسیر ساختارهایی است که می تواند در ایجاد گفتمان ها موثر واقع شود، یا بررسی تاثیر و تاثرات این گفتمان ها بر یک دیگر است یا به تبیین ساختارهای متفاوتی می پردازد که منجر به تحولات اجتماعی دیگری شود که آن ها بر تفکر و منش جوامع انسانی تاثیری مستقیم دارند. (همان) درست است که در این جا باید اعجاز قرآن کریم از دیدگاه کلیت جامعه شناسی معرفت، مورد توجه قرار گیرد؛ امااز گفتمان ها و تحلیل آن ها - به خاطر اقبال زیاد به آن – نیز سخن گفته می شود امری که بعدها به وجود آمده و از بحث جامعه شناسی معرفت جدایی پیدا کرده است (توکل و دیگران، 1395).

1.2.3. روش جمع آوری داده ها

داده های مورد نظر ما به خاطر فاصلۀ تاریخی موجود، عمدتا از منابع مکتوب و کتابخانه ای به صورت فیش برداری قابل استخراج است به گونه ای که در هر جا از مجموع منابع برداشت دخالت عوامل اجتماعی شده، به جمع آوری و تدقیق در آن همت گماشته شده است.

1.2.4. روش آماری

گرچه بررسی حاضر، چندان آمار محسوس و کمی ندارد اما برای برآورد شرایط و موقعیت ها، از درصد سنجی داده ها استفاده شده است داده هایی که در مجموع از جهت کمیت و کیفیت معنا دار بوده اند.

2. یافته ها

در این مختصر دریافتیم که توجه به اعجاز علمی و محتوایی قرآن در قرن چهاردهم را باید حاصل تلاش نهاد قدرتمند سیاست علم زده دانست، نهادی که توسط عاملان دانسته یا نادانسته اش در داخل اعم از غرب زدگان و دانش‌آموختگان غربی به فعالیت پرداخته و مهم ترین عامل «احساس حقارت» جامعۀ مسلمان در برابر غرب و پیشرفت هایش به‌حساب‌آمده و همین امر سبب پاسخ‌گویی نهاد دین اعم از علماء و ساخت‌های دیگر به شیوه های مختلف شد و در کنار آن با دخالت نهاد های سیاسی غرب گرای حاکم در کشورهای اسلامی، جریان گسست‌گرایی اسلامی و تدبر محوری را دامن زد.

جدول (1): تاثیر مولفه های جامعه شناسی معرفت در گسترش کمی یا کیفی مفهوم اصطلاحی اعجاز قران کریم (قرن چهاردهم)

عامل یا عوامل	قرن	ردیف
رکود نیمه اول قرن سیزدهم	قرن سیزدهم هجری	5
تلاش نهاد دین و علماء (عامل بستر ساز) ادامه استمرار سیاست زدگی علمی (عامل اصلی) تاثیر نهاد علم سیاست زده (علم پرستی) (عامل اصلی) توسط نهاد غرب زدگان یا دانشمندان درس خوانده در غرب و « احساس حقارت توسط مفهوم پیشرفت » و سپس ایجاد گفتمان و نگاه این جهانی. تلاش نهاد دین و ساخت علماء در رشته‌های مختلف برای نشان دادن کارآمدی به روش‌های گوناگون از هماهنگی تا اصلاح‌طلبی سیاسی و اصلاح‌طلبی دینی (عامل درجه دوم). ایجاد نهاد سلفی‌گری (گسست‌گرایی) در میان شیعه و اهل سنت. تلاش‌های نهاد سیاسی غرب‌گرا حاکم در کشورهای اسلامی از جمله ایران برای مقابله نرم با حوزه‌ها و نهاد دین. رواج ساخت تفسیر تدبری رواج ساخت تفاسیر انسان‌گرایانه	علم زدگی	قرن چهاردهم	6

3. بحث و بررسی

در این مقاله با استناد به مولفه های اصلی جامعه شناسی معرفت، به سیر تحولات دانش اعجاز قران کریم با تعریف اصطلاحی ، پرداخته شده به گونه ای که از توجه به شواهد تاریخی، هفت برهۀ متفاوت در مورد معنای اصطلاحی «اعجاز قرآن کریم»، قابل تشخیص است، هفت برهه ای که از عدم استفادۀ اصطلاحی معنای اعجاز قرآن کریم در قرون اول الی اواخر سوم تا استفاده حداکثری با تمرکز بر اعجاز علمی در قرن چهاردهم ادامه یافته و نهایتا به تعادل می رسد.

۱-3. آغاز تحول و تغییر، نیمۀ دوم قرن سیزدهم

در انتهای قرن سیزدهم هـجری ضعف نهاد حکومت به عنوان بر قرار کنندۀ ثبات در مقابل قدرت نهاد علم و قدرت سیاست سکولار ، خود نمایی می کند اما در این میان، نهاد دین به عنوان مدافع مهم جامعۀ مسلمان به پاسخ گویی در اشکال گوناگون دست می زند. اصلاح‌طلبانی چون سیدجمال (م 1275 ش) و شیخ محمد عبده(م 1323 ق) راه چاره عقب‌ماندگی و رخوتی را که مسلمانان به آن دچار شده بودند، در« احیاگری » یافتند و این یعنی نقش مهم نهاد دین و شخصیت های دینی که با همفکران، ساخت اجتماعی علماء تاثیر گذار را شکل داده بود. هدف این قشر، آن بود که مسلمانان ضمن حفظ هویت دینی و پایبندی به ارزش‌ها، از دستاوردهای جدید علمی نیز بهره‌مند شوند. این موج احیاگرانه در کشورهای اسلامی موجب بازگشت به قرآن شد تا سازگاری معرفت دینی و معرفت علمی شکل گرفته، توجه و بازگشت به نهاد دین رونق یافته و به تبع آن نگاشته های علوم قرآنی خصوصا مباحث محتوایی مربوط به اعجاز قرآن کریم با شدت بیشتر دنبال شود. امری که سرانجام در آثارمحمدبن‌احمد اسکندرانی دمشقی(م 1299ق) در این قرن به اوج می رسد. وی در کتاب الاسرارالنورانیه آیاتی درباره آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌آورد و هدف وی از ذکر این آیات را اثبات قدرت خداوند می داند (الاسرار النورانیه،1389 ق،صص122-148) اسکندرانی هدف از تألیف این کتاب را اثبات این نکته می‌داند که خداوند قرآن را نازل کرده است؛ چون در آن فواید و اسراری است؛وی هدف از نزول قرآن و ذکر مسائل علمی و کیهانی را ایمان‌آوردن مردم می‌داند. نتیجه‌ دیگری که وی می‌گیرد اینکه مؤمن اندیشه‌ورز ـ که اسرار آفرینش و عظمت آفریننده را درمی‌یابد ـ از مؤمن نادان بهتر است.( همان) مشاهده می شود که تعبیرات به کار رفته توسط او نسبت به گذشتگان، نشان از حرکتی جدید و متفاوت دارد. حرکتی که می توان آن را آغازی برای پرداختن به مباحث اعجاز علمی دانست.

3.1. قرن چهاردهم

در این قرن میزان توجه به مباحث اعجاز قرآن رشدی بالا دارد به گونه ای که در ابعاد مختلف و خصوصا در باب اعجاز علمی دانشمندان مختلف اقداماتی کردند در ابتدای این قرن همگرایی و کمک میان نهاد دین و نهاد علم دیده می شود امری که قبلا در آثار اسکندرانی تاحد زیادی نمایان شده بود. در این راستا می توان تحولات گوناگون را در یک سیر تاریخی مشاهده کرد:

3.1.1. تلاش برای همگرایی توسط نهاد دین و ساخت اندیشمندان دینی معتقد به اصطلاحات سیاسی

ابتدای قرن چهاردهم هجری با آغاز قرن نوزدهم میلادی یعنی قرن پیشرفت‌های علمی همراه است که رشد علوم تجربی در مغرب‌زمین و تحوّل مستمر آن- به علاوۀ تلاش استعمارگران و پیروان آن ها در تحمیل خود به جهان- موجب شده است تا نگاه انسان به جهان دگرگون شود و این یعنی غلبۀ نهاد سیاست و حکومت جهانی استعماری بر نهاد های دیگر با استفاده از نهاد اقتصاد و پیشرفت مادی اما این تحول تمام عرصه‌ها ی زندگی بشر را فراگرفت. آشتی‌دادن میان معرفت دینی و علمی یعنی تاثیر متقابل هر دو نهاد و البته بیشتر تاثیر علم با پشتوانه هایی که ذکر شد، از اواخر قرن گذشته دغدغۀ بسیاری از مصلحان اجتماعی و اندیشمندان جهان اسلام شده بود. بزرگانی که به نوعی به نهاد دین تعلق داشتند. قصد آنها عمدتا شفاف‌ کردن معرفت دینی، امروزی‌کردن یا «کارآمدی» آن بوده است. بی‌جهت نیست که اندیشمندانی چون اقبال لاهوری ( م1317 ق) به تحلیل عقب‌ماندگی مسلمانان می‌پرداختند. سید جمال الدین نیز قرآن کریم را منبعی مقدس و در بردارندۀ تمامی حقایق و نیازهاي زندگی بشـري می دانست و معتقد بود در صـورتی کـه قرآن به درستی فهم و عمل شود، می توان دریافت که مضامین آن کاملاً بـا عقـل انطباق دارد. ( صاحبی، 1375). این نوع اندیشه، طبعا گسترش بررسی مباحث مربوط به اعجاز قرآن کریم را خصوصا در ابعاد علمی و سپس اجتماعی به دنبال دارد. بنابر این «اصلاح طلبان سیاسی»، اولین گروه متاثر از نهاد علم و سیاست استعماری هستندکه جهـان اسلام را نیازمند اصلاحات سیاسی می دانند. آنان معتقدند اگر به سـمت تعـالیم دینـی بـاز گردیم، این مشکل حل خواهد شد. بنابر این می توان نقش نهاد دین و بازگشت به آن را در تحولات مربوط به نگارش های اعجاز قرآن کریم در ابعاد مختلف دید. شروع این جریان فکري با «سید جمال » است و شـاگردان او مثل «شیخ محمد عبده» در مصر و «شـیخ عبـدالرحمن کـواکبی»( م 1320 ق) در سوریه نیز همین افکار را ادامه دادنـد در ایران نیز می توان از «میرزا محمد حسن آشتیانی»( م 1319 ش) نام برد. (پاکتچی، 1395). این جریان سعی کرد فهم و خوانش خود را از اعجاز قرآن و خصوصا اعجاز علمی – که همان دیدگاه سنتی است- گسترش دهد. نمونۀ آن را می توان در جواب سید جمال به سر احمد خان هندی (اسدآبادی، 93 : ۱۰۴-۹۷.) یافت. همین گونه است اعتقاد اجمالی شیخ عبدالرحمن کواکبی به « شمس العلوم و کنز الحکم »بودن قرآن کریم در« طبائع‌ الاستبداد» (معرفت، 1378 :2) که طبعا از آن می توان در بحث اعجاز علمی بهره ها جست. به هر حال اعتقاد این گروه استفاده محکم و حداکثری از مباحث قرآنی و عمل به آن است.تا جایی که مشاهده می شود از حد فاصل مشروطیت در ایران و جهان اسلام تا قبل از جنگ جهانی دوم نوعی همراهی میان جریان های اسلام گرا و غرب گرا در استفاده از دستاوردهای دانش بشری وجود دارد و تفوق محسوسی جز در برخی مسائل دیده نمی شود. این در حالی است که از دوران رنسانس ، رشد خیره‌كننده علم جدید آغاز شده و در درون خود، نطفه تعارض با دین را - البته از خاستگاه آن یعنی رنسانس و مسیحیت- دارد. ( محیطی اردکان،1392) البته با ورود علوم مختلف به حوزۀ دانش اسلامی، با وجود زمینه های تعارض به تدریج همراهی میان این دو شکل گرفت چرا در غرب این چالش حاصل تعارض میان دستاوردهای علوم طبیعی و دین بود در حالی که این تعارض در اسلام وجود نداشته و ندارد. (رفیعی و دیگران،1399).

3.1.2. ورود مفهوم عقب ماندگی و حقارت و توجه بیشتر به مبحث اعجاز قرآن خصوصا اعجاز علمی

ولی به تدریج با ورود مفهوم پیشرفت به معنای غربی و با احساس ضعف مسلمانان، حاصل از نهاد قدرت استعماری و سیاست و غرب زدگی نتیجۀ آن نهاد و ساخت های همراهش، با کمک نهاد علم و خصوصا علم تجربی – که در اثر آگاهی های حاصل شده در عرصه های علمی و کلامی مستولی بود-؛ مفهوم «عقب ماندگی» به مفهومی پذیرفته شده در میان مسلمین تبدیل شد (همان) تا جایی که این مفهوم به «گفتمانی رایج » بدل شده و علماء مختلف را به «پاسخ گویی » بیشتر واداشت در واقع نهاد های قدرت سیاست و علم، احساس ضعف را با مفهوم عقب ماندگی به ارمغان آورد و این مفهوم، علم گرایی را گسترش داد اما، علم گرایی و در واقع نهاد علم ایجاد شده بر اثر ناتوانی، باز هم زمینه را برای توجه به نهاد دین را درنهایت فراهم کرد. در این راستا انگیزه ها برای پاسخ گویی متفاوت بود:

3.1.3. تقویت نهضت پاسخ گویی با انگیزه های گوناگون

الف: جبران عطش معتقدان: بخشی از توجه بیش از حد به بحث اعجاز علمی قرآن را می توان حاصل احساس حقارت منتج از حس عقب ماندگی برخی مولفان مسلمان دربرابر سیاست علم پرستی حاکم در غرب و نقد مستقیم مستشرقان( نفیسی، 1392) دانست. آن ها با نگارش تفاسیر علمی، در صدد« جبران این عطش» بودند و این روش تا حد زیادی آلام آنها را کاهش می داد اما زودگذر بود(همان، پاکتچی،1393) از نمونه های این تلاش ها می توان به تفسیر محمد بن طنطاوی جوهری ( م 1358 ق) با عنوان الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم و به نحو تعدیل شده ای به تفسیر نوین محمد تقی شریعتی ( م 1366 ش) و تفسیر طالقانی(م1358 ش) با عنوان پرتویی از قرآن اشاره کرد. ب: ذوق زدگی دانش آموختگان غربی : این گرایش به نگارشهای علمی در حوزۀ قرآن از سوی دیگر حاصل ذوق زدگی برخی از دانش آموختگان در غرب و متاثران از نحله های فکری آنان نیز بود چرا آنان تحت تاثیر نهاد قدرت مند علم سیاست زده، برتری را در علم می دیدند که به ناگاه مواردی را از آن چه آموخته بودند در قرآن مشاهده کرده و با اشتیاق به آن ها می پرداختند.( همان، همان) از نمونۀ این افراد می توان به رشاد خلیفه (م 1990 م) – آغاز گر بحث اعجاز عددی-، مهدی بازرگان( م 1373 ش) و ید الله سحابی(م 1381 ش) اشاره کرد. این اقدام برای یک از فرنگ برگشته، می توانست حکم ثتبیت عقاید را نیز داشته و ارتباط حداقلی او با دین را حفظ کند. بنابر این موارد یاد شده و اندیشه های مشابه همه حاصل همان علم گرایی یا علم زدگی و علم پرستی قبل از جنگ جهانی دوم بوده که جریان غالب بر جهان غرب نیز به شمار می رفت. ج: جریان تفسیر اجتماعی و اندیشۀ گسست گرایی : از سویی گرایش به غرب، حاصل ایجاد این فکر در میان علمای جهان اسلام بود که چرا ما نباید مانند آنان چنـین «تحـولات اجتماعی» ای داشته باشیم ؟ نکات مشترک ما و فرهنگ غرب در ایجاد این تحولات چیست؟ چگونه می توان میان این دو آشتی بر قرار کرد؟ (پاکتچی، 1393) مشاهده می شود این جا هم نقش نهاد علم، موثر بوده اما خود باختگی حاصل از سیاست زدگی، به دلیل دیدگاه اجتماعی وجود ندارد. این مهم علاوه بر توجه و اعتقاد به مباحث علمی و تجربی در قرآن کریم نگاه افراد را به جنبه اجتماعی در میان تعالیم اسلام متوجه کرد تا هم کارایی دین و قرآن کریم را نشان دهند و هم برای آیندۀ خود تلاشی از جنس ارایه ی طریق کنند. بنابراین گرایشی که در این دوره به طور جدي در حوزه مطالعات قرآنی دیده می شود، «تفسیر اجتماعی» یا «تفسیر عصری» است که تمایل منطقی و ملایمی هم به مسایل علم تجربی دارد (ایازی،ج 1، ۱۳۷۶) به گونه ای که نوع نگاه مسلمانانی که در قرن هاي جدید با غرب در تماس بوده اند را در آنها می بینیم نگارش هایی که در آن رنگ و بوی این جهانی افزایش پیدا کرده و به طور کلی متاثر از نهاد قدرتمند سیاست جهانی با کمک نهاد علم تجربی است.

از سویی در جهان اسلام، در اندیشۀ افرادی مانند محمد رشید رضا ( م 1935 م)، نوعی توجه به بحث« عرب گرایی» یعنی ساخت ملی یا نهاد ملیت، در سطح علمی نیز وجود دارد زیرا افراد متعلـق بـه این گروه بر این نکته اصرار دارند که فهم عرب از خطا های هاي قرآنی، فهـم عمیق تري است در واقع این توجه، از ویژگی های جریان گسست گرا ست که در عصر جدید ایجاد شده است. گسست گرایان معتقدند براي فهم نصـوص قـرآن و سنت باید تمام دوران 1400 ساله را نفی کرده و مسـتقیما بـه سراغ سـنت سلف اعراب زمان نزول برویم، درحالی که پیوست گرایان، سنتهاي انتقـال یافتـه در طـول این قرون را به رسمیت می شناسند. (فرمانیان، 1389) از در کنار هم قرار گرفتن افکار «طه حسین»( م 1973 م) و افکار« شیخ محمد عبده»( م1266 ق) یک جریان ادبی در جهان عرب ایجاد می شود کـه «تفسـیر اجتمـاعی» و به تبع آن مباحث مربوط به اعجاز را درحوزه« ادب و زبان» توسعه می دهد و در واقع آغازگر روشی است کـه افراد دیگري چون «محمد خلف الله» (م1983 م) این مسیر را ادامـه دادنـد. شخصـیت برجسته این جریان « امـین خولی» ( م 1966 م) است وی در قالب بیان نهضت ادبی خود، کاری در حوزۀ علوم انسانی و مباحث روان شناختی ارایه می دهد. ( همان، طیب حسینی، مرتضوی، 1400) این حرکت نیز، تا حد زیادی تفسیر اجتماعی- ادبی را گسترش می دهد اما جریان ادبی ایجاد شده، به جریان تدبر گرایی نیز کمک می‌کند.
یکی از چهره های همسو با جریان تفسیر اجتماعی در ایران « طـالبوف تبریـزي»( م 1289ش) است. او براي تبیین مسائل اجتماعی سعی کرده برداشت جدیدی از آیات ارائه کند (طالبوف، شاه آبادی، 1397) بحث دیگر او، تأکید قرآن بر قانون و اجراي عدالت بوده چرا که با آغاز مشروطیت، مسالۀ قـانون و عـدالت بـه شدت در فضاي جامعه مطرح است (همان، معتمد دزفولی، 1394). طالبوف به خاطر مطالعاتی که در مورد فرهنگ غرب از طریـق آشـنایی با روسیه و عثمانی داشته سعی کرده مسائل جهان اسـلام را در قرآن پیگیري کند و به این واسطه از اسلام در برابر موج غرب گرایی به دفاع بر خیزد (همان). این چنین افکاری در جهان اسلام طبعا به استفادۀ بیش از پیش از قرآن انجامیده و مباحث محتوایی قرآن را به ویژه در خصوص قانون گذاری و مسایل اجتماعی برجسته می کند و به طور طبیعی اثری قابل تامل در مبحث اعجاز قرآنی می گذارد. در واقع او را باید همردیف افراد دلسوزی چون طنطاوی، طالقانی دانست که در اثر تماس با غرب، از نهاد های اجتماعی آنها تاثیر پذیرفته است. شخصیت دیگر «ابوعبدالله زنجانی»(م1360 ق) است که در اثر «اصول القرآن الاجتماعیـه» سعی کرده مجموعه قانونهایی از قرآن استخراج کند کـه بـه تنظیم روابط اجتماعی بپردازد.( زنجانی، بی تا، و مدرس، 1347) در همین راستاست « ملا عبدالرسول کاشانی» ( م1366 ق) که در «رسالۀ انصافیه» با موضوع مشروعیت مشروطه، اولـین نمونـه هاي طرح مباحـث «اومانیسـم    اسلامی» را ارایه داده و سعی می کند مبانی اومانیسـم غربـی را برای معتقدان، مورد نقد قرار دهد او در ایـن رسـاله تلاش کـرده مبـانی اومانیسـم را از دیدگاه قـرآن استخراج کند و نشان دهد که قرآن نیز براي انسان و افـراد جامعـه بشـري ارزش قائل شده است. ( رساله انصافیه، 1340).
از برجسته ترین افراد متعلق به جغرافیای هند که تجدد گرایـی را بـه نحوي با استفاده از قرآن و در قالب مباحث دینی ارائه می کنند، «احمـد خان هندي» »(م 1898 م) است وی سعی می کند نهادهاي مدنی و فرهنگ موجود در غـرب را به نحوي در جهان اسلام «شبیه سازي» کرده و در عین حال مبانی اسلام را نیـز حفظ کند. به همین دلیل روشهاي کاري او هم در تفسیر علمی و هـم در تفسیر اجتماعی اش مبتنی بر نوعی مطالعه تطبیقی و البته عمدتا نادرست است و در واقع او آیـه را با فکر و اندیشه اي که دارد منطبق می کند. این گونه« تحمیل» در مبانی قرآنی باعث نتایج خاصی شده است. مثلا وی معجزه را به دلیل تخطی اش با قوانین طبیعت، منکر بوده وآن را به عنوان دلیلی بر نبوت و رسالت پیامبران نمی پذیرد. طبعا برخوردی این چنینی با مبحث مهم اعجاز، واکنش های مختلفی را نیز در پی خواهد داشت. در واقع نقش نهاد قدرتمند استعمار سیاست زده با سلاح علم را در امثال او باید دید( ایازی، 1387 ش). روشن است که نقش این گونه افراد نیز در گسترش دفاع از قرآن و مباحث اعجاز، برجسته است. افرادی در جواب به این تفکر، تلاش می کنند هم به اصل مبانی پایند باشند و هم معجزه را به طریقی عقلی اثبات کنند. شاید بتوان اولین کسی را که به او نقد وارد کرد را خود سید جمال دانست (اسدآبادی، 1393، 104-97) مشاهده می شود که نگاه اجتماعی ای که در بالا نمونه هایش ذکر شد، نوع توجه به مباحث اجتماعی و انسان شناسانه در قرآن کریم را تغییر داده و ضمن تقویت مباحث مربوط به محتوای قرآن کریم، توجه به اعجاز محتوایی آن را نیز، لاجرم تقویت خواهد کرد. 

د: اصلاح طلبان دینی: گروه دیگری از متاثران از شرایط اجتماعی «اصلاح طلبان دینی» هستند که بر خلاف گروه اصلاح طلبان سیاسی معتقدنـد اساسا در فهم از دین دچار مشـکل اند و لذا باید به سمت فهم صحیح از دین بروند. « عبده» از جمله کسـانی اسـت که بعدا در گروه اصـلاح طلبـان دینی قرار گرفت. همین جاست که می توان در المنار او و رشید رضا ذیل آیات تحدی و اعجاز و سایر آیات مرتبط، آیات بحث اخبار از غیب و نیز آیات مربوط به اعجاز بیانی و ادبی، اعجاز سلامت از اختلاف، اعجاز تشریع و قانون گذاری اشاراتی به اعجاز علمی و... را یافت. از دیگر اندیشمندانی کـه در ایـن گـروه قـرار می گیرنـد؛ «جمـال الـدین قاسمی» (م 1332 ق) و «ابو الکلام آزاد»( م ۱۳۷۹ق) هستند که صریحاً معتقد به اصلاحات دینی اند. این گروه دنبال فهم خا لص تري از دیـن اند به گونه ای که افرادي مثل «سید قطب» که به ایـن گروه تعلق دارد،بـه وضـوح اسـم کتـابش را «فـی ظـلال القرآن» می گذارد تا نام تفسیر بر آن نگذارد و همین گونه است سید محمود طالقانی و نام گذاری « پرتویی از قرآن».(پاکتچی، 1395) در واقع اینجا ارتباط میان گسست گرایی و اصلاح طلبی دینی به نحو بارزی مشخص شده و نقش نهاد سیاست علم زده و نهاد ملیت، قومیت گرایی یا ساخت قوی مرتبط برجسته می شود. اکنون به نوعی مسالۀ بازگشت به دین آغاز شده است. بنابر این در مجموع، این حرکت ها، زمینه را برای پرداختن به مباحث اعجاز قران در محتوا از جمله اعجاز علمی و تشریعی و اجتماعی به شکلی نو و با نگرشی جدید هموار تر می کند. گرایش اصلاح طلبی دینی در آثار شیعیانی چون «شریعت (محمد حسـن) سـنگلجی» (م1322) نیز بروزمی یابد. مبناي اصـلی آنچـه کـه شـریعت سـنگلجی مطـرح می کند، نوعی تهـذیب گرایی اسـت، یعنـی معتقـد اسـت در طـی قـرون متمادي پیرایه هایی به دین بسته شده و اکنون باید این پیرایه ها را بـزدا ییم و لازمه اش مراجعه مجدد به متون اصلی و قرآن است. وی معتقد است براي فهم قرآن، کلیـدهایی لازم اسـت کـه ایـن کلیـدها در خود قرآن وجود دارد و به این ترتیب براي اینکه شکل تحریف شـده دیـن، ما را فریب ندهد، می بایست به سمت قرآن که یـک مـتن اصـیل اسـت حرکـت کنیم.( شریعت سنگلجی،، بی تا،، خان محمدی، 1392) مشاهده می شود، گرایش اصلاح طلبی، نوگرایی و به نوعی گسست گرایی، به توجه بیشتر به قرآن کریم انجامیده و راه را برای تحقیقات بعدی آماده کرده است. تحقیقاتی از جنس توجه به معارف قرآن در ابعاد علمی، اجتماعی و اقتصادی که قبلا به آن اشاراتی شد. البته همۀ این ها حاصل هجوم بی رحمانۀ نهاد قدرتمند سیاست علم زده بود که جریان دینی را چند پاره کرد اما به هر حال بازگشت به دین را شکل داد، بازگشت به دینی که حاصلش توجه بیشتر به قرآن و نو اندیشی در آن در ابعاد علمی، اجتماعی و سیاسی بود.

3.1.4. اتفاقات فرهنگی پهلوی اول

در عین حال بعضی اتفاقات فرهنگی نیز در دوره پهلوی اول – یعنی نهاد حاکمیت و نظام سیاسی وابسته به غرب - در ایـران رخ داده که ظاهرا نقش موثری در حوزه تفسیر و علوم قرآنی و مشخصا اعجاز قرآن کریم داشته است. این اقدامات بی تاثیر از وابستگی شاه از جریان علم زدگی سیاسی نبود. شکل گیري وزارت فرهنـگ و انتخاب افرادي مثل «علی اصـغر حکمـت» ( م1359 ش) بـه عنـوان وزیـر فرهنـگ از جملۀ این موارد است که اقدام به انتشار مجموعه ای از کتب دینی و تفسیري و تأسیس دانشگاه کرده و به طـور جـدي به مسائل اسلامی و قرآنی می پردازند اما در راس مدرسان و مولفان این مجموعه ها افرادی از تحصیل کرده های حوزوی اند که ضمنا به نظام« حوزه» منقد و به آن پایبند نبوده اند افرادي مثل علی اصغر حکمت وبدیع الزمان فروزانفر (م 1349 ش) که تحصیلات بومی در نظام سنتی ایران داشتند، اما رضاشاه طبیعتا از کسانی استفاده کرد که که جزو گروه منتقدات جدی شیوه معمول مطالعات دینی باشند (پاکتچی، 1386). الف: توجه بیشتر به تفسیر و علوم قرآنی : عمده ترین انتقاد این افراد به نظام تک بعدی حوزه است که به فقـه و اصول در آن خیلی پرداخته شده و به رشته هاي دیگر مثل فلسفه، علـوم قرآن و حدیث و تاریخ توجه اندکی می شود و به همین دلیل است کـه پرداختن به مباحث قرآنی و علوم قرآنی جدی گرفته می شود و این مساله، راه را برای نگارش های بعدی فراهم می سازد تا افرادی مانند آیت الله طالقانی و محمد تقی شـریعتی ( م 1366ش) به نوشتن تفاسیر جدید اقدام کنند. ب: بومی سازی و عمومی سازی تفسیر با تکیه بر زبان فارسی : گرایش مهم دیگر در این دوره، گرایش به« بومی و عمومی سازي تفسیر»، تکیه بر «زبان فارسی» توسط نهاد حکومت است که با ملیت همراه شده و بحث دیگر ترجمۀ قرآن کریم است. در همین راستا تفسیر ابوالفتوح رازي ( م 529 ق) انتشار می یاید و افرادي مانند میرزا ابوالحسـن شـعرانی( م 1393 ق) مـأمور بـه تصحیح آن می شوند و این موضوع نشان می دهد فارسی بودن تفسیر بـراي آنهـا دارای اهمیت است. همین گونه است تصحیح و انتشار تفسیر « کشف الاسرار » میبدی. ( همو، 1395) جریان دیگر، گرایش به ترجمـه فارسـی قرآن است. از جمله ترجمـه ی تفسـیري «زین العابدین رهنما» (م1368 ش) به نام «تفسیر رهنما» یعنی کـار مشـترك او و تعـدادي از اساتید حوزوي و دانشگاهی ونمونه دیگر، ترجمه «بدیع الزمان فروزانفر»، است او یک ترجمه کامـل از قـرآن تهیـه کـرده کـه مفقود شده و تنها دو بخش آن موجود است. آنچه اکنون منتشر شده است کتابی است با عنوان «آیات منتخب از کلام الله مجید » که منتخبی است از آیات قرآن مجید به ترجمه ی وی که میان سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۷ و بعضا از ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۸ به مناسبت انجام یافته است (پاکتچی،1376).

به علاوه، گاهی با «تفاسیر ابتدایی» مواجه می شویم یعنی مفسـر، قرآن را به صورت ابتدا به ساکن تفسیر کرده و به تفاسیر

پیشین – ولو سلف- هیچ مراجعه ای نشده است. بنابر این همین بومی سازی و سهل الوصول کردن جریان تفسیر، باعث شد تا تفسیر دانی و تفسیر نویسی با جریان تدبر گرایی – که به آن خواهیم پرداخت – همراه شده و زمینه را برای اظهار نظر های افرادی غیر از محققان حوزوی و درس خوانده و متتبع در قواعد تفسیر فراهم آورد. ( همان) این تفاسیر را باید در دستۀ تفاسیر گسسـت گرا قلمداد کرد کـه بـه دنبـال جریان هاي اجتماعی آن عصر هستند تا بدون توجه به سنت گذشته، برداشتی نو بیافرینند. افرادی در ایـن زمینه کار کردند که به عنوان نمونه می توان به «سید ضیاء الدین طباطبایی»،(م 1348 ش) رئیس‌الوزرای ایران تا چهارم خرداد هزار و سیصد اشاره کرد. او کتابی به نام «تفسیر روشن» یا « تفسیر روشنی» دارد و در مقدمه آن هدف خود را از تفسیر و روش نوشتن آن را توضیح آسان آیات الهی به روشی ساده بیـان کرده است. صدرالدین الهی نیز در بخش «گفته‌ها و نگفته‌هایی از سید ضیا» ی کتابش، از این تفسیر جزوه گونه یاد می کند (الهی،1394). ج : تلاش در جهت به کارگیری اهل سنت : انتقاد دیگری که «وزارت معارفی ها» به حوزه داشتند، دفاع تمام قد حوزه از تشیع بود، بنابر این حاکمیت، در صدد کاهش فاصله بـین شـیعه و اهـل سـنت برآمد و در این راستا از علماي اهل سنت در دانشگاه استفاده کرد ، مثلا یک عالم شافعی یعنی « احمـد ترجـانی زاده»( م 1359 ش) بـه عنـوان اسـتاد دانشگاه تازه تأسیس تبریز در شهر ی تماما شیعی منصوب می شود او پس از مدتی رئیس دانشکده ادبیات شده و سالها ریاسـت آن را بـر عهده دارد اما در این مدت، تفسیر جزء سی امی با عنوان « شگفتیهای آفرینش» می نویسد که در آن به اعجاز قرآن کریم توجه شده و همین جریان، مسیر نگارش های اعجازی را روشن تر می کند. (ترجانی زاده،1350) در آثار دیگر او نیز، ما نوعی از توجه به اسلام و عظمت آن را می بینیم، مشابه کاری که علمای مصری در آیات علمی قرآن کریم انجام دادند تا نشان دهند، قرآن چیزی از تمدن جدید علمی بشر ندارد (قنبری، 1386) در واقع می توان وی را در قامت یک مصلح فرا مذهبی دید و این امری است که بر جریان رایج بازگشت به مجد و عظمت اسلام در آن دوران، دامن می زند.لذا این اقدامات دولت، به جای آن که به نفع نهاد قدرتمند علم زدگی سیاسی جهانی باشد، به ضرر آن ها تمام شد. 3.2. انسان قرن بیستم و تولد تدبر گرایی

البته عمومی سازی تفسیر و فهم قرآن کریم، به جز ایران در جهان اسلام هم به راه افتاد و بی تاثیر از نقش انسان تربیت شده در قرن بیستم توسط نهاد های مختلف نبود که ترجیح می داد به نحوي خـودش هـم در فهـم، نقشـی داشته باشد ( طاهری، عزیز خانی، 1390) محققان علوم قرآنی هم تا حدي این نقش را به رسمیت شناخته اند، بنابر این طیفی از تفاسیر قـرن حاضـر بـا چنـین روی کردی نوشـته شـده اند. در واقع عمومی سازی تفسیر متاثر از نهاد سیاست علمی بود و البته تفکر حاصل از علم گرایی یعنی نهاد علم که این دو با هم همراه شده و ابتدا توسط سید قطب به جهت عدم استفاده از روش های سلف و سنت تفسیری- مانند به کارگیری روایات و اخبار- به کار گرفته شده و در نهایت برای به دست آوردن ابزارهای تخصصی- به جز ابزار عمومی زبان- جهت این نوع از تفسیر، به جریانی ادبی در مصر منجر شد جریانی که در الازهر، دانشکده اي به نـام دانشکدۀ ادبیات به وجود می آورد ( سرو قامت، 1382)، افرادی چون «طه حسین» ابزارهـاي جدیدي را در زمینه ی نقد و مطالعه ادبی ایجاد می کنند ( الجندی، 1977) و «امـین خولی» ( م 1966 م) بزرگترین نظریه پرداز مطالعات ادبی در دوره معاصـر نیز آثار متعـددي در حـوزه مباحـث ادبـی قـرآن تألیف می کند ( طیب حسینی، مرتضوی، 1400) بعـد از او شـاهد ادامـه افکـارش در «علـی عبدالرزاق» ( م 1966 م)، «محمد خلف الله» و «نصر حامد ابوزید » ( م 2010 م) هستیم که بـه دنبـال نوعی تحول در ابزارهاي تدبرند. (پاکتچی، 1398) لازم به ذکر است که ایران بیش از هر جایی از مصر پیشگام تاثیر گرفته است. ( همان) بنابراین همین فضا در آن روزگار بر افرادی چون مرحوم طالقانی نیز موثر واقع شده و وی در تفسیر خود به کاربرد ساختاری واژگان و نقش آهنگ آنان و هماهنگی با مقاصد و معانی آیه توجه کرده و حتی در مواردی با هدف اثبات مطالب علمی آیات، از این رابطه بهره می جوید( طالقانی، 1348: 3).
اما عدم پاسخ گویی کافی این نوع از روش تدبری مبتنی بر ابزارهای زبانی، نوع دیگري از تدبر، با عنوان تدبر مبتنی بر معنویت، سیر و سلوك – که می توان آن را اشراقی نامید- به وجود می آورد. تدبری که تهـذیب نفس و دستیابی به درجات معنویت را مایه فهم قرآن می داند.    اما این روش هم گویا نبوده و برای جبران، از ابزارهـاي علمی و معنوي در کنار هم حاصل می شود که می توان این روش را «روشی ترکیبی» دانست. اما باز در هیچ کدام از سه نوع تدبر ذکر شده، چهار چوب و مبنای قابل دفاعی ارایه نشده است. طبعا شکل گیری این چنین شیوه ای به رونق مباحث قرآنی و خصوصا جنبه هایی که نشان از برتری آن دارد به صورتی بی قاعده می انجامد. شاید حاکمان پهلوی هم مایل به رسیدن به چنین نتیجه ای بودند چرا که« رواج این نوع تدبر گسست گرا در میان عامه مردم موجـب رواج «دین فردي» شده که عمدتا روان شـناختی اسـت و تنش هاي فردی انسان را بر طرف کرده و زندگی معنا داری می آفریند ولی دیـن جمعـی را تضعیف می کند. بنابر این تدبر گسست گرا نتیجه ای جز انهدام دین جمعی ندارد و عامـل تفرقـه اسـت یعنی کارکرد مهم دین که میثاق اجتماعی و عامل وحـدت است را از میان می برد» ( پاکتچی، 1389 :325). 

3.2.1. گرایش به تفسیر انسان شناسانه

جریان توجه به قرآن و دین موجب شد مسلمانان به مسایلی چون انسان شناسی همراه با نگاشته های علمی نیز متوجه شوند یکی از اولین نمونه های متفاوت آثار دکتر «محمـد حمیـد الله حیدر آبادی»   ( م2002 م) است مهمترین اثر او در مورد موضوع مورد بحث، مقاله اي است به فرانسـوي بـه نـام «الایلاف» یـا «روابـط اقتصـادي دیپلماتیـک» در مورد آیـه «لِـإیلافِ قُرَیْش» که وی سعی کرده با مطالعه روابط اقتصادي مکه با سرزمینهاي دیگر مفهـوم ایلاف و سوره ي قریش را مورد بازبینی قـرار داده و فهـم جدیـدي از ســوره ي قـریش ارایه دهد. از دیگر افراد موثر در این زمینه می توان به «محمد طالبی تونسی»(م 2017 م) اشاره کرد که دو اثر او یعنی« عيال‌ الله‌ »و «امت‌ الوسط» از جمله شاخص ترین کتب دهـه80م در جهان اسلام در مورد انسان شناسی با روشی علمی است که از سوی منتقدین، مقالات مختلفـی در نقـد و ارزیابی آن ارائه شده است. ( عصمتی و دیگران، 1400) شاید ظهور افراد ی چون طالبی، حاصل سياست آموزشي فرانسويان، در تونس باشد جرياني كه بر بازخواني ميراث اسلامي به ويژه تفاسير قرآني كلاسيك تأكيد دارد ( همان) و این موضوع نشان از دخالت نهاد حاکمیت و سیاست در شکل گیری فهم جدید در قرآن دارد مساله ای که در مورد دکتر حمید الله هم تا حد زیادی قابل تعمیم است ( همان)، و این فهم جدید حرکت به سوی برداشت های فوق العاده و اعجاز گون را هموار می سازد. «محمد ارغون ( ارکون)» ( م 2010 م) الجزایری نیز تحت تاثیر زندگی با مسیحان کاتولیک و فضای چند فرهنگی الجزایر ( علیخانی و دیگران، 1390)، در زمینۀ مطالعات انسان شناسانه - از جمله مفهوم مسلمان – شهروند - آثار متعدد به جای گذاشته است. (همان) مجموعۀ این تحولات باعث رواج مباحث علمی و اجتماعی در جهان اسلام و به تبع آن گسترش مباحث مزبوط به اعجاز قرآن کریم شد. حجم و تنوع آثار معرفی شده در قبل، بازگو کنندۀ این مساله است. اما باید تلاش بسیار نهاد سیاست و حکومت غربی در جوامع اسلامی از سویی و تلاش متنوع نهاد دین و دانشمندان را در واکنش به آن نهاد قدرت مند، مد نظر قرار داد. به هر حال، گفتمان علم زدگی حاصل از رواج فکر علمی نهاد حاکمیت، بر گفتمان تفکر دینی چیره شده و جهان اسلام و مباحث مرتبط با علوم قرآنی و در مورد کار ما اعجاز قران کریم را دگرگون کرد. 

4. نتیجه گیری و پیشنهاد

با نگاهی اجمالی به آنچه گذشت می توان نتیجه گرفت که نقش مهم نهاد سیاست علم زده و وابستگان آنان در ایجاد گفتمان پاسخ گویی و دفاع توسط نهاد دین و ساخت های مرتبط باید همواره مد نظر قرار گیرد نقشی که در اثر ضعف نهاد دین و ساخت های آن به دلایل مختلف، باعث واکنشی انحرافی و افراطی اولا در زمینۀ اعجاز علمی و ثانیا در سایر جنبه های آن خصوصا اعجاز در زمینه های اجتماعی شد و متاثر از جهان غرب، باز هم در قرن معاصر، تغییر یافت، واکنشی که می توانست فعالانه تر بوده و در جهت تفکر علم زده نباشد. این امر لزوم توجه بیشتر به جریان های آینده ایجاد شده توسط نهاد استعمار و ضد دین را بیش از پیش روشن کرده و ضرورت تقویت نهاد دین و حکومت دیتی – و نه دین حکومتی- را در جهت مقابله با آن، واضح می کند. بنایر این برای آن که سمت جریان مباحث اعجاز عوض شده و به جای دفاع و انفعال، فعالانه و با تسلط با جهان پیرامون در مباحث مهم اعجاز، به گفتگو بنشینیم، باید « همگرایی» علمی و عملی جهان اسلام – با همایش ها و مراودات علمی، فرهنگی، اقتصادی و. .. افزایش یافته و در ضمن، «وحدت داخلی» کشورهای مسلمان موثر در بحث اعجاز قرآن مانند ایران، مصر، مالزی، ترکیه و هند نیز با هوشیاری و آگاهی بخشی ملت ها ارتقاء یابد، به علاوه با ارتقاء این وحدت، به تشکیل «هیاتی اندیشه ورز» داخلی و بین المللی- در راستای هدایت گفتمان پاسخ گویی یا ایجاد آن- منجر شود که حرکات و نقشه های دشمن حقیقت و اسلام را شناسایی کرده و با فرماندهی واحد و تقسیم کار، قدرت مندانه عمل کنیم. این اقدامات زمینه ی«دفاع فعالانه» را با تقویت نهاد دین به معنای واقعی و مبارزه با دین حکومتی و احیاء «حکومت دینی» به معنای درست کلمه فراهم می آورد امری که می تواند از وظایف آن هیات اندیشه ورز بوده و با توکل و کار مداوم، میسر خواهد شد.

پانویس و منابع

1. قرآن کریم

2. اسد آبادی، سید جمال الدین، 1393 ش،( مقالات جمالیه)، جمالی, ابوالحسن، اسلامی.

3. اسکندرانی، محمدبن‌احمد(1389 ق، (الاسرار النورانیه)، بی نا.

4. ایلخانی، محمد، ۱۳۸۲ش، (تاریخ فلسفه در قرون وسطی و رنسانس)، تهران: سمت.

5. آذرنگ، عبد الحسین، 1393 ش، ( علی اصغر حکمت)، دانشنامه جهان اسلام،

6. آشتیانی، منوچهر، ۱۳۸۴ ش، (جامعه‌شناسی شناخت) (مقدمات و کلیات)، قطره.

7. آقاگل‌زاده، فردوس، ۱۳۸۵ ش، (تحلیل گفتمان انتقادی)، تهران، علمی و فرهنگی.

8. برگر، يتر و توما الکمتن، 1387 ش، (ساخت اجتماعي واقعيت)، مجیدی، فریبرز چ دوم، تهران، علمي و فرهنگي.

9. بیات، عبد الرسول، 1386 ش، (فرهنگ واژه ها)، فرهنگ و اندیشه دینی.

10. پاکتچی، احمد 1389. تاریخ تفسیر. انجمن دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق علیه‌السلام.

11. جمعی از نویسندگان، 1398 ش، (اعجاز القرآن)، بخش کتاب شناسی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

12. چالمرز الن، (1378)، ( چیستی علم)، درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی ترجمه سعید زیبا کلام، تهران سمت.

13. حمصي، نعيم( نقد و تعليق) : (1400 ق) (تاريخ فكره اعجاز القرآن منذالبعثه النبويه حتي عصرنا الحاضر)، الرساله، بیروت، الطبعه الثانیه،

14. خویی، سیدابوالقاسم (1385) مرزهای اعجاز. سبحانی، جعفر، موسسۀ امام صادق علیه‌السلام.

15. رشید رضا، محمد، (۱۳۷۳ ق) ( المنار)، قاهرة، دارالمنار، ج 1.

16. رضایی‌پناه، امیر و شوکتی، مقرب،(1395 ش)، (تحلیل گفتمان سیاسی)، امر سیاسی به‌مثابه یک برساختِ گفتمانی، ترجمه مقالاتی از ارنستو لاکلا، شنتال موف، نورمن فرکلاف، روث، تیسا.

17. زنجانی، ابوعبدالله، (1348ش)، ( اصول القرآن الاجتماعیه)، بی نا.

18. سلانیکی، مصطفی افندی، صالحی، نصرالله ، بن علی، حسین، ( 1390 ش) (تاریخ سلانیکی)، طهوری.

19. سلطانی، سید علی اصغر، ۱۳۸۳ش، (قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران)، نی.

20. سیدی، سید حسین، 1392 ش، (سیر تاریخی اعجاز قرآن)، مشهد، دفتر تبلیغات خراسان رضوی.

21. سيد قطب‌؛ سید ابراهیم حسین شاذلی، 1359 ش، (تصوير فني‌؛ نمايش‌ هنري‌ در قرآن‌)، عابدي، محمد علی، تهران‌، مركز نشر انقلاب‌.

22. شریعت سنگلجی، محمد حسن، ( بی تا)، (کلید فهم قرآن)، دانش.

23. صاحبی، محمد جواد، (1400 ش)، (سید جمال الدین اسدآبادی؛ بنیان گذار نهضت احیای فکر دینی)،، بوستان کتاب.

24. طالبوف، ع‍ب‍دال‍رح‍ی‍م‌ طال‍ب‍وف‌؛۱۳۹۴ش، (کتاب احمد یا مسایل‌الحیات) به ضميمه ترجمه قانون اساسی دولت ژاپن، فرامرز معتمددزفولی. تهران، شیرازه.

25. طالبوف، عبدالرحیم‌بن‌ابوطالب (1397). سفینه طالبی. شاه‌آبادی. حمیدرضا، تهران: مدرسه.

26. علیزاده، عبدالرضا و دیگران؛ (1385ش) (جامعه‌شناسی معرفت) (جستاری در تبیین رابطه ساخت و کنش اجتماعی و معرفت‌های بشری)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ دوم.

27. عنایت، حمید،(۱۳۵۶ش، (سیری در اندیشه سیاسی عرب)، تهران، جیبی.

28. کاشانی ملاعبدالرسول، 1340 ش، (رساله انصافیه)، بی تا.

29. کوهن، تامس، ۱۳۶۹ ش، (ساختار انقلابهای علمی)، آرام،احمد، سروش، تهران.

30. کوئن، بروس، ۱۳۶۹ ش، (مبانی جامعه شناسی)، توسلی غلام عباس و فاضل،رضا.، سمت، تهران، چ نهم.

31. کیوان قزوینی، عباسعلی، ۱۳۶۳ ش، ( گفتارهای کیوان) (در هفت رساله)، مدرسی چهاردهی، نورالدین، تهران.

32. لاهوری، محمد اقبال، 1397 ش، (احیای فکر دینی در اسلام)، شرکت سهامی انتشار.

33. لوپز، خوزه و اسکات، جان، 1385 ش، (ساخت اجتماعی)، قاضیان، حسین، نی.

34. محسنی، منوچهر؛ 1372 ش، (مباني جامعه‌شناسی علم)، تهران، کتابخانۀ طهوری.

35. مدرس محمد علی،۱۳۴۷ ش، ( ریحانه الادب)، ج۲، تبریز، بی نا.

36. مولکی، مایکل، 1384، (علم و جامعه شناسی معرفت)، کچوئیان، حسین، ج 1، نی.

37. نظام تهرانی، نادر 1387، ( تاریخ آداب اللغه العربیه فی العصر الحدیث)، منهاج.

38. نفیسی، شادی، 1397 ش، (جریان شناسی تفسیر علمی)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

39. نقوی، علی محمد، 1361 ش، (جامعه شناسی غرب گرایی)، امیر کبیر، تهران.

40. ولایتی، علی اکبر، 1391 ش، (آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران)، امیرکبیر.

41. EIr 2003). "Hekmat, ʿAli-Aṣḡar". Encyclopædia Iranica. XII, Fasc. 2. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 145-149

42. Haidar, J.I. , 2012. "Impact of Business Regulatory Reforms on Economic Growth," Journal of the Japanese and International Economies, Elsevier, vol. 26(3), pages 285–307, September

43. اسد علیزاده، اکبر، 1381 ش، «سکولاریزم و اسلام»، مبلغان خرداد، شماره بیست ونه.

44. توکل، محمد، منوری، نوح، (1395 ش، «کاربرد نظريۀ گفتمان در جامعه شناسي معرفت»، معرفت فرهنگی، اجتماعی، سال هفتم، شماره سو م، پياپي 27.

45. جعفر زاده کوچکی، علیرضا، شهریاری نسب، سروش، دهقانی، فرزاد، (1395 ش)،پژوهش های فلسفی - کلامی سال هفدهم شماره سوم (پیاپی 67).

46. حسنوند، محمد، (1396ش)، اندیشه کلامی و سیاسی علامه شیخ محمد عبده، جستارهای حقوق عمومی سال اول، شماره 2.

47. شجاعی، حسین، هوشنگی، حسین، رضایی مقدم، محمد رضا، (1394ش)، «گونه شناسی انتقادات بر تفسیر عرفانی و تحلیل آن»، مطالعات قرآن و حدیث، سال نهم.

48. شرف الدین، سید حسین، ( 1389 ش) «دین و نهادهای اجتماعی»، معرفت فرهنگی اجتماعی سال دوم شماره 1 (پیاپی 5)

49. طاهری سرتشنیزی، اسحاق، عزیزخانی، احمد، (1390 ش)، انسان شناسی پست مدرن و نقد آن از منظر آموزه های دینی، انسان پژوهی دینی، دوره 8صفحه 35-64 25

50. طیب حسینی، سید محمود، مرتضوی، ابراهیم، (1400 ش) اعتبار سنجی نظریۀ اعجاز روان شناختی با تاکید بر آراء امین الخولی، آموزه های قرآنی،دورۀ 18، شماره 33

51. کوزر، لویس، ترجمه سبزیان سعید، (1373 ش)،«جامعه شناسی معرفت»، نامه علوم اجتماعی، شماره 7

52. گلستانی، صادق (1385). جامعه شناسى معرفت در قرآن صادق گلستانى، معرفت، 109

53. محیطی اردکان، محمد علی، (1392 ش)،پیشینه رابطه علم و دین در اسلام و غرب،معرفت، سال بیست و دوم، شماره ۱۸۸

54. مصطفوی فرد، حامد، (1400 ش)، «بازتعریف مکتب اخباری‌گری»، کتاب قیم.

55. ویسی، زاهد؛ (1384 ش)، اسلامی سازی دانش (طرحی برای گذار از سکولاریسم)، بازتاب اندیشه، شماره 61.

56. هنر علی محمد، (1376 ش)، گشت و گذار در کشف الاسرار، آیینه پژوهش، شماره 44.

همایش:

57. باقری بنجار، حمدی، یخی(1393ش)، «درآمدی بر جامعه شناسی معرفت از دیدگاه اسلام»، دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی، تهران، https://civilica.com/doc/348799

مجازی:

58. جعفریان، رسول، (1393 ش)، ازدواج ولیعهد با فوزیه و وحدت شیعه و سنی!،فقه سیاسی، پایگاه اینترنتی پارسین : parsine.com/000wU4 دسترسی در تاریخ 18/8/1400

59. جمعي از نويسندگان، ( 1392 ش)، «علمای قرن سیزدهم»، پایگاه رایانه ای ویکی فقه: http://wikifeqh.ir دسترسي در تاريخ 8 آبان 1400

60. خالدی، سمانه (1393ش)،«جامعه شناسی معرفت»، پایگاه اینترنتی پژوهۀ باقر العلوم، http://pajoohe.ir، دسترسی در 14/07/1400 ش

61. فلاح زاده، محمد هادی، (۱۳۹۷،‏ش). «نهاد اجتماعی چیست؟» نقش دین به مثابه یک نهاد اجتماعی، پايگاه اينترنتي تبيان زنجان. دسترسي در 4 خرداد 1397: http://tebyan-tabriz.ir/?MID=21&Type=News&ID=183746،

62. : Discourse Analysis – What Speakers Do in Conversation. Linguistic Society of America". www.linguisticsociety.org. Retrieved. 20-20-2016.