بررسی جایگاه فقر و ثروت (غنی) در قرآن کریم با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا

چکیده

در مکتب اقتصاد اسلامی، فقر و توزیع ثروت یکی از مسائل محوری این مکتب بوده به طوری‌که با استناد به آیات و روایات اسلامی، انفاق، زکات، خمس، صدقات و. .. به عنوان راه‌کارهایی برای بازتوزیع درآمد در اقتصاد و کاهش فقر مطرح شده است. از آنجایی‌که در مبانی اقتصاد اسلامی، محتوای آیات قرآن کریم اصلی‌ترین مبنای فکری این نظام است، تحلیلی بر جایگاه فقر و ثروت در آیات کریمه از حیث فراوانی آن‌ها و نیز ارتباط این دو کلید واژه اصلی با کلمات دیگر می‌تواند دیدگاه جامعی را ارائه نماید. در این راستا، هدف اصلی این مقاله، بررسی جایگاه «فقر و ثروت (غنی)» در آیات قرآن با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا می‌‌باشد. این تکنیک، امکان بررسی فراوانی واژه‌ها و نیز هم‌رخدادی واژه‌های مورد نظر را با دیگر واژه‌ها فراهم می‌نماید. نتایج به دست آمده نشان می‌دهند که، بالاترین هم‌رخدادی واژه فقر با واژه غنی و همچنین بیشترین هم‌رخدادی واژه غنی با واژه فقر بوده است. به عبارتی زوج واژه «فقر و غنی» در آیات قرآن کریم شکل گرفته است. همچنین، واژه اموال را می‌توان محور اصلی تعامل میان این واژه قلمداد کرد. بیشترین هم‌رخدادی‌های واژه «غنی» با فقر، کفر ورزیدن، اموال و نفس انسان است. به عبارتی، در آیات قرآن کریم، نوعی نگاه احتیاطی و خطر برای افراد برخوردار از این شرایط وجود دارد. در نهایت، یکی از نتایج مهم‌ دیگر این مقاله آن است که، مفهوم فقر بسیار گسترده‌تر از واژه مسکین است و لازم است تمییزی میان این دو واژه در نظر گرفته شود.

واژگان کلیدی

فقر، ثروت، غنی، اموال، آیات قرآن کریم، تحلیل محتوا.

1. مقدمه

پدیده فقر با مسائل و موضوعات مختلف در حیات اجتماعی و اقتصادی یک جامعه ارتباطی محکم و گسترده دارد، به طوری‌که، ریشه بسیاری از ناهنجاری‌های اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و. .. است. نظریه‌پردازان متعدد از جمله اقتصاددانان (نظیر سن ، 1985؛ رابینز ، 2002؛ روانتری ، 1910؛ درز ، 1995)، جامعه‌شناسان (لویس ، 1959؛ کوهن ، 1972)، روانشناسان، سیاست‌مداران و ... سعی در ارائه راه‌کارهایی برای رهایی بشر از آسیب‌های فقر و محرومیت و در نهایت ریشه‌کنی آن بوده‌اند (امانی‌پور و همکاران، 1396). با این حال، یک مرحله اساسی در راستای کاهش پیامدهای پدیده فقر و محرومیت، فهم دقیق از این واژه و دیگر کلیدواژه‌های مرتبط با این مفهوم نظیر گزاره‌های «ثروت» و «غنا» است. برای دستیابی به این هدف می‌توان از منابع معتبر به خصوص در حوزه‌ علم اقتصاد استناد نمود. اما، منابع غنی اسلامی به ویژه آیات قرآن کریم یکی از منابع پرمحتوایی است که می‌توان به فهم عمیقی از این کلیدواژه‌ها دست یافت. در قرآن کریم، مسأله فقر و ثروت به شکل‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته است. از یک سو، مال و ثروت به عنوان یک امانت مطرح شده است که در اختیار انسان قرار دارد و مالک اصلی تمامی اموال، ثروت‌ها و نعمت‌های دنیوی خداوند ذکر شده است . از سوی دیگر، مال و ثروت به عنوان وسیله‌ای برای قوام و قیام همه انسان‌ها به شکل‌های مختلف مطرح شده است (اصغری، 1396). مال از این دیدگاه می‌تواند وسیله‌ای برای آزمایش انسان قرار گیرد. به عنوان مثال این موضوع را می‌توان در آیات 155 سوره بقره، 28 سوره انفال و 15 سوره تغابن مشاهده کرد . در صورتی که انسان نگاهش به دارایـی و امـوال، به عنوان برتري بر دیگران باشد و آن‌ها را نوعی دوستی خدا بر خود بداند، قطعاً ابتلا به فقر و نیاز را موجـب خـواري و ذلالت خود می‌پندارد، اما اگر مطابق آیات قرآن کریم، نگاهش به اموال و ثروت‌های دنیوي، وسـیله آزمـایش انسان‌ها باشد، نه تنها احتیاج و نیاز او را آزار نداده، بلکـه سـعی و تلاش نموده در میدان آزمایش که سنت الهی است، سربلند و سرفراز بیرون آید (پاکزاد، 1388). در نقطه مقابل غنا، قرآن کریم فقر را به عنوان تهدیدی برای عقاید و اخلاق بشر و نیز خطری برای امنیت و ثبات جامعه مطرح شده است. همچنین این پدیده می‌تواند با دخالت شیطان، مردم را از راه راست منحرف نموده و زمینه روی‌گردانی آن‌ها از دین را فراهم نماید . در شرایطی افراط‌گونه، فقر حتی می‌تواند منجر به قتل اولاد شود (همان). در روایات نیز پدیده فقر و نیاز مالی به عنوان پدیده‌ای مطرح شده است که می‌تواند انسان را از مسیر فطری خود خارج و در راه رسیدن به سعادت و رستگاری باز دارد. بر اساس روایاتی از پیامبر اسلام (ص)، «کاد الفَقْرُ انْ یکونَ کُفراً؛ نزدیک است که فقر به کفر انجامد» و «اللّهم إِنّی اَعوذُ بِک من الکُفْرِ و الْفَقْرِ فقالَ رجلٌ: أیعدِلان؟ قال: نَعم؛ بارخدایا، من از کفر و فقر به تو پناه میبرم. مردي عرض کرد: آیا این دو با هم برابرند؟ فرمود: آري» (پاکزاد، 1388). بنابراین، آسیب‌های فقر و محرومیت موضوعی انکارناپذیر است که می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و عقیدتی در جامعه به دنبال داشته باشد.

قرارگیری واژه‌های «فقر» و «ثروت» در آیات قرآن کریم عموماً در تقابل با یکدیگر مطرح شده است. به عبارتی، یک زوج واژگانی از مصدرهای مختلف این دو واژه (نظیر، مال، ثروت، مترف، مسکین و. ..) در آیات وحی شکل گرفته است. مروری بر این آیات (مانند بقره: 273؛ آل عمران: 181؛ نساء: 6؛ نور: 32؛ محمد: 38) نشان می‌دهد که این زوج واژگان در برخی آیات در نگاه اعتقادی برای بیان بی‌نیازی خداوند و فقیر بودن بندگان و در برخی آیات در نگاه مسائل فقهی، حقوقی و اخلاقی به کار گرفته شده‌اند (پاکتچی و همکاران، 1398). هم‌نشینی دو واژه «فقیر» و «غنی (یا ثروت)» در بسیاری از آیات نشان از وجود یک رابطه قابل تأمل میان این دو واژه دارد. این در حالی است که در بسیاری از مطالعات اعم از اقتصادی و اسلامی بر مفهوم انتزاعی آن‌ها تأکید شده است. بررسی جایگاه این دو واژه در قرآن کریم از حیث ارتباط معنایی با دیگر واژه‌های کلیدی می‌توان بستر فهم بهتری از رابطه تعاملی میان این زوج واژه را فراهم نماید.

با توجه به مسائل مطرح شده، تحلیل جایگاه‌ زوج واژه «فقر و ثروت (غنا)» در قرآن کریم می‌تواند اهمیت بسزایی در نگرش به این دو مسأله در جامعه اسلامی داشته باشد. تکنیک تحلیل محتوا یکی از تکنیک‌های مهم در حیطه متن‌کاوی و تحلیل یک متن است. این روش، قابلیت‌های مهمی دارد که می‌تواند ارتباط معنایی واژگان، هم‌رخدادی کلیدواژه‌ها، فراوانی موضوعات و. .. را مورد بررسی قرار دهد. با توجه به ویژگی‌های این تکنیک، در مطالعه حاضر برای بررسی جایگاه زوج واژه «فقر و غنا» در آیات قرآن کریم، از روش تحلیل محتوا استفاده شده است.

در ادامه، بخش بعدی، به مروری بر پژوهش‌های انجام شده در حوزه جایگاه فقر و ثروت در متون اسلامی و نیز کاربردهای روش تحلیل محتوا در معارف اسلامی پرداخته است. پس از آن، روش پژوهش مورد استفاده در این مطالعه تشریح شده و در بخش چهارم یافته‌های حاصل تحلیل شده است. بحث و بررسی یافته‌های به دست آمده و جمع‌بندی از آن‌ها به ترتیب در بخش‌های پنجم و ششم مورد توجه قرار گرفته‌اند.

2. پیشینه پژوهش

موضوع فقر و ثروت، یکی از موضوعات جذابی است که به شکل‌های مختلف در مطالعات اسلامی مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. شیوه‌های توصیفی، اجتهادی، استنباطی و. .. مهم‌ترین شیوه‌هایی است که برای تحلیل این مسأله در آیات قرآن کریم، تفسیرهای ارائه شده از آن و احادیث ائمه اطهار (علیهم السلام) به کار گرفته شده است. در این بخش سعی شده است تا به مروری بر پژوهش‌های پیشین صورت گرفته در این حوزه پرداخته شود. با توجه به موضوع مورد بررسی در این مقاله، مطالعات پیشین به دو دسته تقسیم‏بندی می‏شوند. دسته اول به مروری بر مطالعات پیشین در حوزه بررسی جایگاه فقر و ثروت در قرآن کریم و دسته دوم به مروری بر مطالعات در زمینه کاربرد و قابلیت‌های تحلیل محتوای متون اسلامی می‏پردازد.

2.1. مطالعات پیشین در حوزه بررسی جایگاه فقر و ثروت در قرآن کریم

عباسی (1399) در مطالعه‌ خود با بهره‌گیری از روش عنوان شده تعامل میان دو مفهوم فقر و ثروت بر اساس متون اسلامی شامل آیات و روایات با تأکید بر خطبه‌های نهج‌البلاغه پرداخته است. با در نظر گرفتن واژه مال به عنوان حد مشترک در این تعامل، نتایج مطالعه نشان می‌دهد که، ثروت و فقر بر اساس مفهومی مقابل هم هستند و واژگان دیگری به عنوان واژگان جانشین وجود دارند که نشان‌دهنده‌ درجات فقر و ثروت می‌باشند. ربانی عارف و همکاران (1399) در مطالعه‌ای به بررسی شاخص‌هایی نظیر حد کفاف، شأن، جایگاه و حد توسعه در زندگی، به دنبال تبیین تفاوت میان رفاه و رفاه‌زدگی در نگاه اسلام با تأکید بر آیات و روایات است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که، اشرافی‌گری یکی از مصادیق دنیاگرایی است و در دایره اسراف و اتراف قرار دارد.

پاکتچی و همکاران (1398) در مطالعه خود با استفاده از داده‌های زبان‌شناسی تاریخی و الگوهای عمومی در دانش انسان‌شناسی، زمینه‌های شکل‌گیری زوج واژه فقر و غنا را در آیات قرآن کریم با توجه به شرایط زندگی در شبه جزیره عربستان در آستانه ظهور اسلام بررسی نموده‌اند. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که، زوج واژگانی مذکور شکل گرفته از طرز فکر مردمان حاضره‌العرب (و نه بادیه‌العرب) نسبت به تنگدستی و ثروت‌اندوزی در بافت فرهنگی- اقتصادی شبه جزیره بوده است. عترت دوست و همکاران (1398) در مطالعه‏ای با روش تحلیل مضمون به بررسی عوامل ایجادکننده فقر از دیدگاه اسلام پرداخته‏اند. يافته‏هاي تحقيق نشان مي‏دهند كه، در آموزه‏هاي دين مبين اسلام، به طور كلي 30 مضمون به عنوان عوامل مؤثر بر ايجاد فقر شناسايي شده‏اند كه مي‏توان آن‏ها در دو دسته عوامل كلان (حكومتي و اجتماعي) و عوامل خرد (فردي- معنوي و فردي- معيشتي) تقسيم‏بندي نمود.

رجایی و محمدیان (1396) در مطالعه خود با روش تحلیلی به دنبال بررسی مبانی عدالت توزیعی در قرآن کریم می‌باشند. نتایج نشان می‌دهد که، انسان مکلف است در هر فعالیت اقتصادی، استفاده بهینه از امکانات داشته به طوری‌که در برابر خداوند، همنوعان و طبیعیت مسئول است.

قائمی اصل و همکاران (1396) در مطالعه‌ای با رویکرد توصیفی به تبیین مفهوم غنای کفافی مستخرج از ادبیات فقه امامیه در مقایسه با مفهوم فقر در اقتصاد متعارف پرداخته‌اند. نتایج نشان می‌دهد که، شاخص‌های تأمین هزینه‌های فرد و افراد واجب النفقه وی، متناسب با شأن آن‌ها در طول یک دوره یکساله با بهره‌گیری از درآمد بالفعل و بالقوه، شاخص‌های غنای کفافی را تشکیل می‌دهند.

اصغری (1396) در تحقیقی با رویکرد تحلیلی- توصیفی به بررسی نقش و اهمیت زکات در تولید ثروت از نگاه قرآن کریم پرداخته است. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که، در صورتی که گردآوری و هزینه کردن زکات با مدیریت صحیح انجام شود، زکات توان تأمین مالی بالایی برای حذف فقر ایجاد اشتغال برای ارتقای نیروی کاری و مهارتی فقرا دارد. امانی‌پور و همکاران (1396) در مطالعه‌ای به روش توصیف و تحلیل محتوا به تبیین تطبیقی دیدگاه امام علی (ع) در خصوص حد فقر و عوامل مؤثر بر آن پرداخته‌اند. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که، حد فقر از دیدگاه امام علی (ع) کفاف است که مبنای آن نیاز، میانه‌روی و اعتدال است. همچنین ویژگی‌های جسمی و روحی، جایگاه حقیقی و حقوقی از جمله عوامل مؤثر بر حد کفاف است.

حسینی و احمدی‏فر (1395) در مطالعه‏ای با روش کتابخانه‏اي، موضوع رفاه اقتصادي و شاخصه‏هاي آن مانند فقر، ثروت، تكاثر و. .. را در آيات و روايات مورد بررسي قرار داده‏اند. محققان به اين نتيجه رسيده‏اند كه، رفاه اقتصادی در زندگی نتیجه ایمان و تقوا، بهترین یاور انسان برای عبادت و بندگی و رشد فرهنگی فردی و اجتماعی است.

عسکری و غفورزاده (1393) در مطالعه‌ خود به مقایسه رویکردهای فقر چندبعدی در اسلام و اقتصاد متعارف با رویکرد تحلیل توصیفی پرداخته‌اند. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که، در اسلام یک رویکرد و یک خط فقر مدنظر نمی‌باشد، بلکه، معیارهای فقر شرعی بیشتر به بُعد فقر نسبی توجه دارد و اسلام به دنبال رفع نابرابری و همگرایی طبقات نختلف اجتماعی به یکدیگر است. سیدنورانی (1393) در تحقیقی دو گروه مهم از شاخص‌های توزیع درآمد شامل شاخص‌های سنجش فقر و سنجش نابرابری را جهت انطباق محتوای آن‌ها با اقتصاد اسلامی مورد بررسی قرار داده‌ است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که، تنها دو گروه از شاخص‌های مورد بررسی با عنوان فقر مطلق و فقر فرصت‌ها هستند که از نظر حقوق اقتصادی در اسلام دارای تناسب بیشتری می‌باشند. عبداللهی عابد و قبادی (1393) در مطالعه‌ای سعی نموده‌اند با استفاده از تحلیل توصیفی قرآن کریم، نشان داده‌اند که، قرآن کریم با تأکید بر اهمیت جهاد و رونق اقتصادی، در آیات بسیاری، شیوه‌های بهره‌گیری از مواهب طبیعی را عمران و آبادانی زمین و دستیابی به پیشرفت اقتصادی افراد و جوامع پیش روی آنان نهاده است.

پاکزاد (1388) در تحقیقی با تحلیل توصیفی به بررسی مهارت‌هایی در قرآن کریم برای غلبه نمودن بر فقر مالی فردی پرداخته است. محقق معتقد است، از آنجایی که سختی و گرفتاری لازمه لاینفک زندگی آدمی است، بشر ناگزیر از بهره‌گیری مهارت‌های سه‌گانه (شناختی، رفتاری، معنوی) ارائه شده قرآنی در غلبه نمودن بر فقر مالی می‌باشد.

عسگری و غفورزاده (1388) در مطالعه‌ای بر اساس یک روش تحلیلی- توصیفی و استفاده از منابع تفسیری و فقهی، پدیده فقر و اقسام آن را در اسلام مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که، در قرآن کریم و روایات متعددي، فقر به عنوان عامل منفی در زندگی انسان معرفی شده است که باید به زودي رفع گردد. اما در مقابل، در برخی از روایات عباراتی پیرامون ستایش فقر و جایگاه فقرا نزد خداوند دیده می‌شود که ایجاد یک نوع تعارضی در این زمینه می‌نماید، لذا حل تعارض روایات و تبیین موضع اسلام و شیوه مواجهه آن با مقوله فقر ضرورتی انکار ناپذیر است. بررسی منابع اسلامی نیز مشخص می‌کند که، فقر و ثروت هر یک به نوبه خود نعمتی الهی است که بنده وظیفه دارد به مقتضاي آن عمل کند.

رستم‌نژاد (1387) در تحقیقی به بررسی اهداف توزیع ثروت از منظر قرآن کریم پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که، مشکلات اقتصادی بشر ناشی از کمبود مواد اولیه یا بخل طبیعت نیست، بلکه علت اساسی آن توزیع ناعادلانه و بهره‌وری نادرست از امکانات موجود است.

دادگر و باقری (1386) در مطالعه خود پدیده فقر را نتیجه بی قاعدگی‏ها و فضاهای اقتصادی و اجتماعی غیراستاندارد دانسته‏اند و معتقدند که، لازم است در جامعه اسلامی موضوع فقر از دیدگاه شریعت باید مورد بررسی قرار گیرد. مقاله با روش کتابخانه‏ای و تحلیل وصفی صورت پذیرفته است. نتایج مطالعه به مقایسه حد فقر شریعت در منابع اسلامی مختلف پرداخته است. شاکر (1378) در کتاب خود، اصول و کلیات روش استنباط پدیده‌های اجتماعی به‌ویژه فقر و غنا از قرآن و حدیث را بررسی نموده است. نگارنده اهمیت مال و ثروت و درجۀاعتبار آن را از نظر اسلام و اقتصاد اسلامی بررسی نموده و با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، شیوه مواجهه اسلام با مال و ثروت را بیان کرده است.

2.2. مطالعات پیشین در حوزه کاربرد تکنیک تحلیل محتوا در متون اسلامی

حبیبی و فتاحی‌زاده (1400) در تحقیقی با روش تحلیل متن‌کاوی به بررسی ارتباط اخلاق و اقتصاد پرداخته‌اند. نتایج مطالعه با بررسی کلیدواژه «مال» نشان می‌دهد که، قرآن کریم به هر دو بُعد فردی و جمعی اخلاق در اقتصاد پرداخته و بیشترین مفاهیم مورد بررسی، به ترتیب مرتبط با راه‌های صرف اموال، آثار حبّ مال و ارزش‌گذاری بر پایه ثروت بوده است. ملک و همکاران (1399) در مطالعه خود به شناسایی و تحلیل مؤلفه‌های خودکنترلی و معیارهای آن و تعیین میزان توجه به آن پرداخته‌اند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که، این مؤله‌ها در کلام امام رضا (ع) شامل 92 مضمون روایت و 30 درصد از مجموع روایت‌های رضوی است. همچنین بُعد شناختی خودکنترلی علاوه‌بر تأثیر بر بُعد عاطفی و رفتاری به رشد آگاهی‌ها و اعتلای مهارت‌های عقلانی، تحلیل و تفکر در کنترل نفس و در نهایت سعادت بشر منجر می‌شود.

عترت‌دوست (1398) در مطالعه‌ای به دنبال معرفی روش‌های تحقیق متعدد در حوزه متون اسلامی بر مبنای منطق خاص بوده است. مطالعه حاضر سعی در ارائه الگویی برای فرایند فهم حدیث پرداخته و گامی در راستای بومی‌سازی کاربست این روش‌ها در علوم اسلامی برداشته است. مثال‌هایی نیز در این تحقیق با استفاده از روش‌های سه‌گانه مذکور ارائه شده است.

بخشی‌زاده و تقوی (1398) در مطالعه‌ای به بررسی ابعاد روان‌شناسی موجود در نامه مذکور و ترسیم الگویی اسلامی از رفتار حاکم با معناکاوی واژگان پرداخته‌اند. نتایج این مقاله نشان می‌دهد که، مجموع گزاره‌های رفتاری استخراج شده از متن نامه با روش پیش‌گفته، جامعه و نظام اداری سالم را ترسیم می‌کند که در صورت رعایت آن‌ها می‌توان جامعه‌ای رشید، فعال، فضیلت‌محور، مسئولیت‌پذیر و در حال رشد و حرکت برخوردار بود. قاسم‌نژاد و امیدی (1398) در مطالعه خود به بررسی تطبیقی دو منبع معتبر مذکور در موضوع محبت و مشتقات آن پرداخته‌اند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که، واژه حب در اصول کافی دارای لایه‌های معنایی متعددی نظیر حب معبود و عبد، حب رسول خدا و اهل بیت (علیهم السلام) و حب انسان‌ها و همو‌نوعان و مؤمنان است. با این وجود، این واژه در صحیح بخاری دارای لایه‌های معنایی شامل حب معبود و عبد، حب رسول خدا و انسان‌ها را شامل می‌شود اما اشاره‌ای به حب اهل بین نشده است. فتاحی‌زاده و بابازاده (1397) در تحقیقی با تکنیک تحلیل محتوا به بررسی این حدیث و رازگشایی از آن در خصوص موضوع جبر پرداخته‌اند. تحلیل کمّی نشان می‌دهد که، توصیه‌های اخلاقی و مسئولیت انسان در قبال اعمال خود در روز قیامت که دلالت بر مسأله اختیار دارد، بیشترین موضوعات مطرح شده در حدیث هستند.

جانی‌پور (1396) در مطالعه‌ای به بیان مصداق‌هایی از کاربرد روش تحلیل محتوا و قابلیت‌های آن در حوزه حدیث‌پژوهی پرداخته است. این مطالعه نشان داده است که تاکنون این روش از قابلیت‌های بسیار خوبی جهت فهم و نقد احادیث برخوردار بـوده و از همـین روی پیشنهاد نموده است که، محققان و پژوهشگران عرصه علوم دینی به جهت استفاده بهینه از دانش خـود و عرضـه بهینـه آن بـه گروه‌های مختلف جامعه، از این روش در تحقیقات خود نیز بهره بگیرند.

جانی پور و شکرانی (1392) در مطالعه خود به ارائه مباحث نظری و تجربی در خصوص کارکرد روش‌های تحلیل متون با تأکید بر احادیث معتبر اسلامی پرداخته‌اند. نتایج نشان داده است که، این روش از قابلیت‏های بسیار خوبی جهت فهم و نقد احادیث دارا می‌باشد. همچنین برخی قابلیت‌های روش تحلیل محتوا در فهم احادیث به طور مستند در این مقاله بدان‌ها اشاره شده است.

باقری و همکاران (1392) در مطالعه‌ای با رویکرد تحلیل کمّی و کیفی به مقایسه اهداف تغییر در نظریات روان‌شناسی با دیدگاه امام علی (ع) پرداخته‌اند. نتایج نشان می‌دهد که، اهداف تغییر از دیدگاه امام علی (ع) ضمن شمول اهداف روان‌شناسی تجربی، اهداف جدیدی چون ذکر و انتخاب آزادانه را مطرح می‌کند.

رنجبریان و همکاران (1390) در تحقیقی به تبیین رابطه اصول اخلاقی، آگاهی، ملاحظات اجتماعی و عمل با حکمت در نهج‌البلاغه با تکنیک مذکور پرداخته‌اند. با بررسی 238 مورد از سخنان کوتاه حکمت‌آمیز در متن نهج‌البلاغه، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که، اصول اخلاقی بیشترین رابطه را با حکمت دارد به طوری‌که یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های آن بوده است. در مجموع، مروری بر مطالعات پیشین در حوزه جایگاه فقر و ثروت در آیات قرآن کریم نشان می‌دهد که، با توجه به گستردگی موضوع فقر در جهان، بررسی این مسأله در دیدگاه تعالیم اسلامی موضوعی است که در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به آن شده است. با این حال، همچنان مطالعات و پژوهش‌های متعددی لازم است تا در این حوزه به تبیین صحیح و دقیق جایگاه فقر و ثروت، مال‌اندوزی، رهایی از فقر و. .. در متون اسلامی به ویژه قرآن کریم پرداخته شود. نکته دیگری که از بررسی مطالعات پیشین به دست می آید، آن است که، عمده مطالعات با روش زبان شناسی تاریخی، الگوهای عمومی و تحلیل توصیفی موضوع را بررسی کرده اند. اما عمده مطالعات صورت گرفته در متون اسلامی با روش تحلیل محتوا عمدتاً مربوط به احادیث و روایات بیان شده از ائمه اطهار (علیهم السلام) می‌باشد و مطالعه‌ای که موضوع فقر و ثروت را قرآن کریم و ارتباط‌های آن را بررسی کرده باشد، بر اساس اطلاعات محقق یافت نشد.

نکته حائز اهمیت دیگر از مطالعاتی که با روش تحلیل محتوا به بررسی متون اسلامی پرداخته‌اند، آن است که، تمامی این مطالعات، در روش تحلیل محتوا صرفاً بر فراوانی واژگان متمرکز شده‌اند، در حالی‌که، یکی از قابلیت‌های مهم روش تحلیل محتوا، بررسی هم‌رخدادی واژه‌های کلیدی در متن مورد بررسی است. بررسی این موضوع که واژه‌های کلیدی مورد نظر، بیشتر همراه با کدام واژه‌ها در آیات آمده‌اند، می‌تواند یافته‌های ارزشمندی را ارئه نماید. نکته قابل تأمل دیگر آن است که، در مطالعات این حوزه عمدتاً از ترجمه و یا تفسیر آیات برای تحلیل استفاده شده است، در حالی که، بررسی و مقایسه تحلیل محتوای هر دو متن عربی و فارسی آیات می‌تواند نتایج مهمی را ارائه نماید. بنابراین مهم‌ترین نوآوری و دستاورد این مطالعه را می‌توان به صورت زیر دانست: 1- تحلیل محتوای آیات قرآن کریم برای بررسی جایگاه فقر و ثروت در آن 2- ترسیم ماتریس‌های هم‌رخدادی واژگان کلیدی برای تحلیل هم‌رخداد واژه‌های مهم و کلیدی با یکدیگر 3- مقایسه تحلیل محتوای متن عربی و فارسی آیات قرآن کریم مرتبط با پدیده «فقر و ثروت (غنا)» در این راستا و با توجه به اهدافی که در پژوهش حاضر در خصوص جایگاه فقر و ثروت در قرآن کریم مدنظر است، مهم‌ترین سؤالات پژوهش به صورت زیر خواهد بود: 1- جایگاه واژه‌های کلیدی فقر و ثروت و کلیدواژه‌های مرتبط با آن (نعمت، روزی، مال، مسکین، غنی و. ..) در آیات قرآن کریم چیست؟ 2- کدام‌ واژه‌های مهم در کنار کلیدواژه‌های اصلی فقر و ثروت (و کلیدواژه‌های مرتبط با آن‌ها) بیشتر از سایر واژه‌ها در آیات قرآن کریم هم‌رخداد بوده‌اند؟

3. روش‌شناسی

با توسعه جوامع انسانی و رشد علم و فناوری، نظریه‌پردازان علوم انسانی و اجتماعی به محدودیت‌های مهم و اساسی در روش تحقیق در حوزه‌های مرتبط با این علوم به ویژه موضوعات مرتبط با رفتار انسان‌ها پی بردند. تلاش‌های متعددی صورت گرفته است تا بتوان با ابداع و به کارگیری روش‌های نوین پژوهشی، تحلیل شناختی صحیح‌تری را از مسائل مرتبط در حوزه علوم انسانی و اجتماعی ارائه نمود. در این میان، یکی از روش‌های مهم در شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات با توجه به موضوع و اهداف تحقیق در حوزه علوم انسانی، روش «تحلیل محتوا» است که دارای کارکردهای متنوعی بوده و نتایج آن از قابلیت اثبات و روایی بالایی برخوردار است. در این روش، این امکان برای محقق فراهم می‌شود که، بتواند به دور از هرگونه پیش‌داوری و قضاوت، به تحلیل خالص متن بپردازد و نتایج آن را در قالب‌های متنوع عرضه نماید (جانی‌پور و شکرانی، 1392). استفاده از این روش در تحلیل متونی که از بار معنایی و محتوایی بالایی برخوردار هستند، می‌تواند نتایج ارزشمند و قابل تأملی را ارائه نماید. آیات قرآن کریم، مهم‌ترین منبع فکری و اندیشه‌ای در دین مبین اسلام است که تحلیل محتوای آن در موضوعات و پدیده‌های مختلف می‌تواند دریچه تازه‌ای را پیش‌روی مفسران و تحلیل‌گران قرآنی و معارف اسلامی بگشاید. از این‌روست که در این مطالعه، روش تحلیل محتوا برای متن‌کاوی آیات وحی در زمینه فقر و ثروت انتخاب شده است.

3.1. روش پژوهش

این پژوهش دارای ماهیت تحلیلی- توصیفی می‌باشد که از تکنیک تحلیل محتوا برای بررسی جایگاه فقر و ثروت در قرآن کریم استفاده شده است. اساس این نوع از تحلیل، بررسی فراوانی واژگان کلیدی و همچنین تحلیل هم‌رخدادی واژه‌ها و گزاره‌های مهم در متن مورد بررسی است. محتوای متن مورد نظر برای استخراج اطلاعات مورد نیاز تکنیک، آیات قرآن کریم و ترجمه فارسی آن‌ها است که این آیات بر اساس مطالعات پیشین صورت گرفته در این حوزه جمع‌آوری شده‌اند. محتوای این آیات در ارتباط با پدیده فقر و غنا (ثروت) و راه‌های آسیب‌های ناشی از آن می‌باشد.

اولین قدم در تحلیل محتوا، استخراج کلیدواژه‌ها از رکوردهای اطلاعاتی (متن آیات قرآن کریم) است. در مرحله بعدی به نمایه‌سازی موضوعی متن مورد بررسی پرداخته می‌شود. برای انجام این کار از نرم‌افزار « پری مپ  » استفاده شده است. مبنای الگوریتمی این نرم‌افزار، الگوریتم «شکاف- گلچین» می‌باشد. بر اساس این الگوریتم، هر آنچه که در متن مفهومی ندارد (مانند حروف اضافه، افعال و. ..) با یک علامت ستاره جایگزین می‌شوند که به آن‌ها شکاف‌دهی گفته می‌شود. سپس، هر چیزی که بین دو ستاره قرار می‌گیرد به عنوان یک اصطلاح احتمالی در نظر گرفته می‌شود. این اصطلاحات احتمالی با تلفیقی از چهار پارامتر فراوانی اصطلاحات در متن، میانگین فراوانی واژه‌های تشکیل‌دهنده اصطلاح موضوعی، تعداد واژه‌های تشکیل‌دهنده آن اصطلاح و تعداد حضور آن اصطلاح به عنوان جزئی از اصطلاحات دیگر، وزن‌دهی می‌شوند. در آخر با یک تابع لگاریتمی، تعداد کلیدواژه‌هایی که باید از آن متن استخراج شود، تعیین شده و مهم‌ترین کلیدواژه‌ها انتخاب (گلچین) می‌شوند. پس از این فرایند، ماتریس هم‌رخدادی میان کلید‌واژه‌ها ترسیم و نتایج حاصل تحلیل می‌شوند. در شکل 1، نمای شماتیک از مراحل انجام و روش پژوهش حاضر ترسیم شده است. بر طبق این شکل، مراحل انجام پژوهش به شرح زیر است: 1- شناسایی آیات قرآن کریم مرتبط با پدیده «فقر و غنا (ثروت)» از مطالعات پیشین، 2- نمایه‌سازی متن فارسی و متن عربی آیات منتخب در نرم‌افزار به صورت مجزا برای تحلیل محتوا 3- استخراج فراوانی واژگان کلیدی از دو نوع متن مرحله دوم، با تکنیک تحلیل محتوا و تعیین گزاره‌های اصلی موضوعی 4- ترسیم ماتریس هم‌رخدادی گزاره‌های اصلی منتخب با توجه به نتایج مرحله قبل، 5- خوشه‌بندی سلسله مراتبی گزاره‌های اصلی برای دستیابی به طیف موضوعی منسجم در خصوص پدیده مورد بررسی 6- جمع‌بندی و نتیجه گیری بحث

شکل (1): نمای شماتیک روش انجام پژوهش

3.2. چارچوب نظری

ادبیات نظری بسیار غنی در مفهوم فقر و ثروت وجود دارد. فقر در لغت به معنای ضد غنی و به معانی مختلف از جمله، نیاز، ضعف، نداشتن دارایی و کمبود دارایی و اموال در منابع متعدد آمده است . در مقابل واژه غنی به معنای کفایت، بی‌نیازی، کم نیازی، توان‌‌گری، برخوردار از رفاه و دارایی بیان شده است (امانی‌پور و همکاران، 1396). در حوزه‌های اقتصادی- اجتماعی نیز تعریف واحد و یکپارچه‌ای از مسأله فقر و غنا وجود ندارد. مهم‌ترین تعاریف رایج از فقر را می‌توان «ناتوانی در تأمین نیازهای اساسی»؛ ناتوانی در تأمین حد کافی نیازهای اساسی برای رسیدن به یک زندگی آبروومند و شایسته به عنوان شرط لازم در رسیدن به کمال» دانست (همان). فقر در واقع، پديده‌اي چند عاملي و پيچيده است. پيچيدگي اين پديده، از ابعاد مختلف و متعدد بودن عوامل ايجادكنندة آن ناشي مي‌شود. به همين دليل، علوم مختلف انساني و اجتماعي با رويكردهاي گوناگوني به اين پديده نگريسته‌اند (محمدي و همكاران، 1391 و عترت‌دوست و همکاران، 1398).

در کتاب مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی فقر را به چهار صورت معنا کرده است: نیازمندی‌های مادي و زیستی موجودات زنده، عدم برخورداري از وسایل و امکانات اولیه و اساسی زندگی، آزمندي و بسنده نکردن به امکانات موجود و بالاخره به معنی احساس همیشگی نیاز به خدا آورده و بدیهی است که از چهار مورد یاد شده، نخستین آن‌ها ضروري و فطري است، دومی امري منطبق با واقعیت است، سومی صفتی است ناپسند و نکوهیده و چهارمی صفتی است پسندیده و ضروري براي هر فرد موحد و مؤمن (راغب اصفهانی، 1412ق و عسگری و غفورزاده، 1388).

در نقطه مقابل، «ثروت» پرتکرارترین واژه‌ای است که بر مفهوم «غنی و غنا» دلالت دارد. بررسی لغوی این واژه‌ها نشان می‌دهد که، اصیل‌ترین معنای ماده غنی، توان‌گری و ثروتمندی است. همچنین واژه‌شناسان بسیاری برای تبیین این واژه از مفهوم مقابل آن بهره برده‌اند، به طوری‌که، در تعریف این واژه عبارت «الغنی ضد الفقر (ابن درید، 1998م)» به کار برده‌اند. برخی واژه‌های دیگری نیز وجود دارند که به عنوان جایگزین برای ثروت و غنا استفاده می‌شود. «منعم»، «مترف» و «متاع» از جمله این واژه‌ها است (عباسی، 1399).

مهم‌ترین عاملی که جامعه انسانی را بر اساس خود پایدار می‌دارد، اقتصاد است که خداوند آن را مایه قوام جامعه قرار داده است. مال و ثروت در زندگی فردی و اجتماعی انسان، نقش بسیار بااهمیتی ایفا می‌کند. چنان‌که، قرآن کریم، ثروت را عامل پایایی و قیام فرد و جامعه می‌داند . در واقع، از آنجایی که، مال سبب قیام و استقلال است، آن را بنا بر اطلاق مسبّب بر سبب برای مبالغه به قیام نامیده است (عبداللهی عابد و قبادی، 1393).

در جهان، مطالعات فقر به دلیل بحران‌های سال 1919 و 1929 میلادی در راستای بهبود توزیع درآمد به طور جدی مطرح شد. شروع این دسته مطالعات را می‌توان به اقتصاددانانی نظیر بوت (اندازه‌گیری میزان فقر در لندن) و راونتری (تبیین شاخص‌های فقر) در اواخر قرن 19 میلادی دانست. شدت توجه به مطالعات فقر را می‌توان از دهه 1980 میلادی به دلیل پذیرش برنامه اصلاح ساختاری، آزادسازی و خصوصی‌سازی در جهان دانست، به‌طوری‌که، سازمان ملل دهه 1997-2006 را دهه ریشه‌کنی فقر نامید (عسکری و غفورزاده، 1393). در ادبیات اقتصاد کلان متعارف، دو نوع فقر به طور کلی مطرح می‌شود: 1- فقر مطلق: این نوع فقر به وضعیتی اطلاق می‌گردد که فرد در تأمین حداقل نیازهای اساسی اولیه خود که برای حیات ضروری است مانند خوراک، پوشاک و مسکن، ناتوان است. سازمان بین‌المللی کار، با توجه به منطقه زندگی، نیازهای پایه هر فرد در روز را 2180 تا 2380 کیلو کالری و 25/5 تا 5/7 متر مربع فضای مسکونی اعلام کرده است (گریفین، 1377). 2- فقر نسبی: این گونه فقر به وضعیتی گفته می‌شود که در آن فرد، از دستیابی به سطح معیشت متعارف در حد متوسط جامعه ناتوان باشد. این نوع فقر در واقع بر نوعی مقایسه میان افراد جامعه و طبقات درآمدی وابسته است. به عبارت دیگر، نوعی نابرابری میان طبقات مختلف مردم جامعه را مدنظر قرار می‌دهد (امانی‌پور و همکاران، 1396). خط فقر نسبی، معمولاً به صورت درصد معینی میانه توزیع درآمد (هزینه) جامعه در نظر گرفته می‌شود. افرادی که درآمد آن‌ها پایین‌تر از این آستانه قرار گیرد، فقیر محسوب می‌شود (راولیون، 1376). در رويكردي اسلامي و آنچه از آيات و روايات برداشت مي‌شود، فقر را داراي چهار وجه دانسته‌اند (عترت‌دوست و همکاران، 1398): الف) وجه اول فقر در واقع همان نيازهاي ضروري زندگي است كه در ميان تمام موجودات وجود دارد. در قرآن كريم با اشاره به نيازهاي اوليه زندگي انسان مثل غذا، لباس، خواب و تأمين نيازهاي جنسي به اين موضوع اشاره شده است . ب) وجه دوم فقر، فقري است كه از عدم تلاش براي كسب و كار و ايجاد درآمد ناشي مي‌شود . ج) وجه سوم فقر، فقر روحي و معنوي انسان است. در آيات متعددي از قرآن كريم، عدم بهره‌مندي از اعتقادات صحيح و سالم و نيز عدم برخورداري از دين و مسلك و مذهب به‌مثابه نوعي فقر و كمبود دانسته شده و پاسخ صحيح به اين نوع از نياز انسان را در فطرت بشر معرفي كرده است . د) وجه چهارم فقر، فقر در مقابل ذات باري‌تعالي و نيازمندي انسان به قُرب الهي مي‌باشد. در مجموع، مسأله فقر و محرومیت، موضوعی است که از حدوداً دو قرن گذشته در جهان مورد توجه قرار گرفته است با این حال، مطالعات موجود نشان از وجود ادبیات غنی و پرمحتوا در خصوص پدیده‌ «فقر و ثروت (غنا)» در آیات قرآن کریم است که 15 قرن پیش بر پیامبر اسلام نازل شده است. بنابراین، تحلیل محتوای زوج واژه فوق در آیات وحی می‌تواند نتایج ارزشمندی را ارائه نماید.

3.3. روش تحلیل محتوا

روش «تحلیل محتوا» از جمله روش‌های تحلیل کیفی و علم‌سنجی است که متن محور بوده و در آن، «مفهوم» و «معنای» متن در کنار «عدد» و «شمارش»، از اهمیت والایی برخوردار بوده بـه گونـه‌ای کـه از تحلیل تک تک کلمات و سپس استخراج مقوله‌ای کلی از متن، معنایی فراتر از آنچـه در نگـاه اول حاصـل شده بود، ایجاد می‌شود. در این روش تلاش می‌شود در فرایندی معکوس، مراحل تکون و ایجاد یک مـتن شناسـایی شـده، و از این طریق به واکاوی ماهیت متن پرداخته و متن را تحلیل نمود. پژوهش‌های انجام شده بر مبنای این روش در حوزه علوم دینی و به ویژه متون حدیثی نشان داده است که این روش از قابلیت‌های بسیار خوبی جهـت فهم و نقد احادیث برخوردار بوده و از همین روی است که محققان و پژوهشـگران عرصـه علـوم دینـی بـه جهت استفاده بهینه از دانش خود و عرضه بهینه آن به گروه‌های مختلف جامعه، از این روش در تحقیقـات خود بهره می‌گیرند (جانی‌پور، 1396).

به اعتقاد لورنس باردن، به عنوان یکی از پیشگامان روش تحلیل محتوا، این روش را در حقیقت فـن پژوهش عینی، اصولی و کمی به منظور تفسیر و تحلیل محتوای یک متن می‌داند، به طوری‌که، تفکر بنیـادی آن عبـارت است از قرار دادن اجزای یک متن (کلمات، جمـلات، پاراگراف‌هـا و ماننـد آن بـر حسـب واحـدهایی کـه انتخاب می‌شوند) در مقولاتی که از پیش تعیین شده‌اند (باردن، 1375). در حقیقت تحلیل محتوا در رابطه با متنی معنی پیدا می‌کند که آن مـتن بـرای انتقـال پیام‌هـا و مفـاهیم معینی نوشته شده باشد و دارای ماهیتی مشخص باشد؛ لذا تحلیل محتوا در مـورد کلمـات عامیانـه‌ای کـه دارای مفاهیم ساده بدیهی و مشخصی هستند به کار نمـی‌رود. (جانی‌پور، 1396).

روش تحلیل محتوا، مزیت‌های خاصی در پژوهش و تحلیل داده‌ها دارد، برای مثال استناد دقیق و استفاده آسان از این روش، به طوری که به کارگیری آن به تخصص ویژه‌ای نیاز نداشته و بخش زیادی از اطلاعات لازم جهت شناسایی موضوع، با این روش قابل گردآوری است (کریپندورف، ۱۳۷۸). در سال‌های اخیر پژوهشگران علوم اسلامی کوشیده‌اند تا با بهره‌گیری از روش‌های نوین علمی تحلیل متن، آیات قرآن کریم را بازخوانی کرده و وجوه دیگری از اعجاز محتوایی کلام الهی را بازنمایی کنند (حبیبی و فتاحی‌زاده، 1400).

یکی از ویژگی‌های مهم روش تحلیل محتوا، امکان ترسیم ماتریس هم‌رخدادی واژگان کلیدی استخراج شده از متن است. ترسیم ماتریس هم‌رخدادی واژگانی، اساس تحلیل محتوا با استفاده از خوشه‌بندی و تحلیل شبکه‌های اجتماعی است. به این معنا که پس از استخراج اصطلاحات موضوعی مدارک مورد نظر و اصلاح آن‌ها، باید هر اصطلاح را یک به یک با سایر اصطلاحات جستجو کرد تا مشخّص شود که اصطلاح مورد نظر با هر یک از اصطلاحات دیگر، در چند مدرک به صورت مشترک آمده‌اند. ایده «تحلیل هم‌رخدادی کلیدواژه‌ها» که در سال 1983 توسط کالون مطرح شد، این بود که آمدن کلمات با همدیگر در یک مدرک، نشان‌دهنده محتوای آن مدرک است. بنابراین، اگر میزان این هم‌رخدادی اندازه‌گیری شود، میتوان شبکه مفاهیم یک زمینه علمی را ترسیم کرد. این شبکه، با شمارش تعداد دفعات با هم مطرح شدن هر گزاره موضوعی با موضوعات دیگر ترسیم می‌شود (الهی و همکاران، 1391 و توکلی‌زاده راوری، 1394). در شبکه هم‌رخدادی، هر گره بیان‌گر یک گزاره موضوعی است که به دلیل یک یا چند وابستگی موضوعی در کنار سایر گزاره‌ها قرار گرفته‌اند. این وابستگی‌ها می‌تواند شامل ارزش‌ها، دیدگاه‌ها، روابط معنایی میان واژگان، هم‌ترازی آن‌ها و. .. باشد (سرات ، 2009). هرچند برقراری ارتباطی اجتماعی میان اصطلاحات موضوعی، امر منطقی به نظر نمی‌رسد، اما امکان سنجش هم‌رخدادی میان واژگان، این فرصت را فراهم نموده است که، پیوند میان موضوعات را به شیوه فنونی که برای تحلیل روابط اجتماعی به کار می‌رود، مورد مطالعه قرار داد. (آرورا ، 2008). با توجه به مزیت‌های تکنیک «تحلیل محتوا» که در بالا اشاره شد، این روش، به عنوان روش انجام پژوهش حاضر برای بررسی جایگاه زوج واژه «فقر و ثروت (غنا)» در آیات قرآن کریم استفاده شده است.

3.4. داده‌ها و روش جمع‌آوری

بر اساس روش پژوهش این مطالعه و نمای شماتیک انجام آن در شکل شماره 1، مرحله اول، شناسایی آیات قرآن کریم مرتبط با پدیده زوج واژه «فقر و ثروت (غنا)» می‌باشد. در این مرحله از 17 مطالعه مرتبط با این حوزه که شرح آن‌ها در بخش 2-1 به تفسیر بیان شد، آیات مرتبط استخراج شد و سپس ارتباط آن‌ها با موضوع توسط محقق بررسی گردید. نتایج حاصل در جدول شماره 1 آورده شده است. همان‌گونه که از جدول مذکور مشاهده می‌شود، 55 سوره دارای آیاتی مرتبط با موضوع «فقر و ثروت» می‌باشند. به عبارتی، حدود 50 درصد از سوره‌های قرآن کریم به این مسأله توجه نموده‌اند که نشان از اهمیت این مسأله در این کتاب وحی دارد. همچنین در مجموع، 171 آیه از آیات وحی در ارتباط مستقیم با پدیده «فقر و ثروت» بوده‌اند. بر اساس این نتایج، در مرحله بعد، تحلیل محتوا در دو قسمت «متن ترجمه آیات منتخب» و «متن عربی آیات منتخب» صورت گرفته است.

جدول (1): لیست سوره‌های قرآن کریم به همراه تعداد آیات مرتبط آن‌ها با موضوع «فقر و ثروت (غنا)»

فهرست سوره‌ها و تعداد آیات

ردیف	نام سوره	تعداد آیه	ردیف	نام سوره	تعداد آیه	ردیف	نام سوره	تعداد آیه	ردیف	نام سوره	تعداد آیه
۱	بقره	۲۰	۱۵	ذاریات	۳	۲۹	همزه	۲	43	فاطر	۱
۲	توبه	۱۵	۱۶	لیل	۳	۳۰	یوسف	۲	44	یس	۱
۳	نسا	۹	۱۷	قلم	۳	۳۱	یونس	۲	45	لقمان	۱
۴	مائده	۷	۱۸	نمل	۳	۳۲	نحل	۲	46	حاقه	۱
۵	قصص	۷	۱۹	کهف	۳	۳۳	طه	۲	47	حج	۱
۶	آل عمران	۵	۲۰	محمد	۳	۳۴	واقعه	۲	48	مدثر	۱
۷	سبأ	۵	۲۱	مؤمنون	۳	۳۵	ابراهیم	۲	49	زمر	۱
۸	اعراف	۴	۲۲	حشر	۳	۳۶	حجر	۲	50	ص	۱
۹	انفال	۴	۲۳	عنکبوت	۳	۳۷	رعد	۲	51	فرقان	۱
۱۰	اسرا	۴	۲۴	نور	۲	۳۸	شوری	۲	52	بلد	۱
۱۱	حدید	۴	۲۵	منافقون	۲	۳۹	انسان	۲	53	جمعه	۱
۱۲	معارج	۴	۲۶	فجر	۲	۴۰	زخرف	۲	54	ضحی	۱
۱۳	روم	۴	۲۷	تغابن	۲	۴۱	صف	۱	55	مجادله	۱
۱۴	هود	۳	۲۸	انعام	۲	۴۲	فتح	۱	مجموع	۱۷۱

منبع: یافته‌های تحقیق

4. یافته‌ها

در این بخش، به ارائه نتایج نهایی از تحلیل محتوای آیات منتخب قرآن کریم مرتبط با زوج واژگان «فقر و ثروت (غنی)» پرداخته شده است. مطابق روش پژوهش، تحلیل محتوا در دو بخش بر اساس متن فارسی آیات منتخب و متن عربی آن‌ها به طور مجزا انجام خواهد شد. بر این اساس، یافته‌ها در دو بخش مجزا ارائه شده‌اند.

4.1. یافته‌های مربوط به قسمت اول: متن فارسی آیات منتخب

در این قسمت، به ارائه یافته‌های حاصل از تحلیل محتوای متن فارسی آیات منتخب قرآن کریم در ارتباط با پدیده «فقر و ثروت (غنی)» پرداخته شده است. در هر بخش، نتایج حاصل به سه صورت ارائه شده است. ابتدا فراوانی واژگان کلیدی استخراج شده از متن آورده شده است. با توجه به تعداد بالای واژگان استخراج شده که گزارش تمامی آن‌ها در مقاله امکان‌پذیر نمی‌باشد، تنها 30 واژه با بالاترین فراوانی در جدول گزارش شده است. پس از آن، 5 گزاره کلیدی بر اساس نتایج فراوانی واژگان انتخاب شده و سپس ماتریس هم‌رخدادی آن‌ها از نرم‌افزار استخراج و نتایج آن به شکل نمودارهای تارعنکبوتی ترسیم شده است. در نهایت، با استفاده از خوشه‌بندی سلسله‌مراتبی، 30 گزاره با بالاترین فراوانی، خوشه‌بندی شده‌اند.

مطابق جدول 2، واژه‌های «پروردگار»، «اموال»، «روزی»، «ایمان» و «انفاق» 5 گزاره‌ای هستند که بالاترین تکرار را در آیات منتخب بر اساس متن فارسی داشته‌اند. واژه‌های «فقر» و «بی‌نیازی (در ترجمه فارسی کلمه غنی در آیات بوده است)» به ترتیب در جایگاه‌های 11 و 15 قرار گرفته‌اند. به عبارت دیگر، بر اساس نتایج این جدول، گزاره «اموال» را می‌توان کلیدی‌ترین واژه در ارتباط با موضوع فقر و ثروت در آیات قرآن دانست که تکرار بالای واژه‌های «ایمان» و «انفاق» در کنار آن نشان از اهمیت بالای قرارگیری اموالی که خداوند به صورت نعمت و امانت در اختیار انسان قرار داده است، در مسیر صحیح ایمان و انفاق دارد. جدول (2): فراوانی گزاره‌های استخراج شده از متن فارسی آیات منتخب مرتبط با موضوع «فقر و ثروت (غنا)»

جدول گزاره‌ها و تعداد فراوانی آن‌ها

ردیف	گزاره	تعداد فراوانی	ردیف	گزاره	تعداد فراوانی	ردیف	گزاره	تعداد فراوانی
1	پروردگار	۸۹	11	فقر	۱۱	21	شکرگزاری	۷
2	اموال	۴۴	12	ترس	۹	22	فضل خدا	۷
3	روزی	۲۹	13	جهاد کردن	۹	23	مردم	۷
4	ایمان	۲۷	14	اطعام	۸	24	نیازمندان	۷
5	انفاق	۲۱	15	غنی (بی‌نیازی)	۸	25	پرهیزکاران	۶
6	نعمت خدا	۱۶	16	مستحقان	۸	26	پیامبر	۶
7	آسمان	۱۵	17	تنگ گرفتن	۷	27	روز جزا	۶
8	پاداش	۱۴	18	حکومت	۷	28	قدرت خدا	۶
9	زمین	۱۴	19	رسول خدا	۷	29	کافران	۶
10	عطا فرمود	۱۲	20	زندگی دنیا	۷	30	هدایت کردن	۶

منبع: یافته‌های تحقیق

با توجه به موضوع مورد بررسی، 5 واژه «اموال»، «روزی»، «انفاق»، «فقر» و «غنی» به عنوان گزاره‌های کلیدی انتخاب و نمودار تارعنکبوتی ماتریس هم‌رخدادی آن‌ها در شکل شماره 2 ترسیم شده است. مطابق این شکل، به عنوان مثال، گزاره کلیدی «اموال» به ترتیب با واژه‌های «ایمان»، «انفاق»، «پاداش» و «جهاد کردن» بالاترین هم‌رخدادی را داشته است. به عبارتی، مفاهیمی چون، تقویت ایمان به خدا در میان صاحبان مال، انفاق کردن اموال، کسب پاداش و اجر در این مسیر و جهاد کردن در راه خدا از طریق بخشش اموال در مسیر صحیح می‌توان مهم‌ترین مفاهیمی دانست که در کنار اموال از نگاه خداوند متعال بیان شده است. نکته قابل تأمل دیگر از این شکل، هم‌رخدادی بالای واژه «غنی» با واژه «فقر» است.

شکل (2): مدل‌های تارعنکبوتی ماتریس هم‌رخدادی واژگان کلیدی بر اساس متن فارسی آیات منتخب منبع: یافته‌های تحقیق

در شکل (3)، گزاره‌های کلیدی مستخرج از متن فارسی آیات منتخب، با روش سلسه‌مراتبی، خوشه‌بندی شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که، در سطحی قابل قبول، موضوعات را می‌توان در 6 خوشه طبقه‌بندی نمود. خوشه اول موضوعات مربوط به نعمت‌های خداوند، حکمت و قدرت خداوند در بی‌نیاز یا نیازمند کردن مردم را شامل می‌شود. خوشه‌های بعدی، به ترتیب، انفاق کردن، ایمان، روزی، اموال و خداوند را شامل می‌شود.  

اطعام مستحقان کافران رسول خدا روز جزا مردم شکرگزاری قدرت خدا بی نیازی فضل خدا نیازمندان فقر جهاد کردن زندگی دنیا عطا فرمود حکومت زمین نعمت خدا پاداش انفاق ایمان روزی اموال خدا شکل 3: نمودار سلسله‌مراتبی خوشه‌بندی موضوعات اصلی با توجه به ماتریس هم‌رخدادی واژگان کلیدی بر اساس متن فارسی آیات منتخب منبع: یافته‌های تحقیق

4.2. یافته‌های مربوط به قسمت دوم: متن عربی آیات منتخب

پس از ارائه نتایج حاصل از تحلیل محتوای متن فارسی آیات منتخب، در این قسمت به تحلیل محتوای متن عربی آیات پرداخته خواهد شد. در جدول شماره 3، تعداد 30 گزاره‌ای که بیشترین فراوانی را در آیات منتخب داشته‌اند، آورده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، واژه‌های «الله»، «اموال»، «رزق»، «الارض» و «یشاء» بالاترین فراوانی را داشته‌اند.همچنین واژه‌های «انفاق»، «مسکین»، «غنی» و «فقر» از واژه‌های کلیدی دیگر مرتبط هستند که به ترتیب در جایگاه‌های 12، 16، 17 و 19 جای گرفته‌اند. مقایسه نتایج این جدول با جدول شماره 2 نشان از تطابق قابل انتظار گزاره‌ها (البته با فراوانی متفاوت به دلیل ترجمه از عربی به فارسی) دارد. با این حال، نتایج نشان می‌دهد که، گزاره‌های مطرح شده در تحلیل محتوای متن عربی آیات با جزئیات بهتری نسبت به متن فارسی، ارتباط مسائل را با پدیده «فقر و ثروت (غنی)» نشان می‌دهند. قاعدتاً در ترجمه عبارات عربی ممکن است دخل و تصرفی در فهم عبارت اصلی کلام وحی به وجود آید.

از آنجایی‌که 5 گزاره «اموال»، «رزق»، «مسکین»، «غنی» و «فقرا» بالاترین ارتباط مفهومی با پدیده مورد بررسی را دارند، لذا در ادامه و مطابق شکل شماره 4، ماتریس هم‌رخدادی این گزاره‌ها به صورت نمودارهای تار عنکبوتی ترسیم شده است. یکی از نکات قابل تأمل از این شکل آن است که، بیشترین هم‌رخدادی واژه «اموال» به عنوان اصلی‌ترین گزاره، با واژه «سبیل» به معنی راه بوده است. این موضوع نشان از اهمیت بالای صرف و بهره‌برداری از اموال در اختیار انسان در راه درست آن است که در غیر این صورت مطابق آیات قرآن کریم، می‌تواند موجب بدبختی و فقر را برای صاحب آن به دنبال داشته باشد. نکته دیگر در مورد هم‌رخدادی بالای واژه «رزق» با واژه «یشاء» است. به عبارتی، خداوند به هر که بخواهد رزق و روزی می‌دهد. بعد از آن بیشترین هم‌رخدادی این واژه با واژه «یبسط» به معنی گسترش و وسعت دادن رزق است. نهایتاً هم‌رخدادی بالای دو واژه «فقر» و «غنی» نشان از تشکیل این زوج واژه در آیات قرآن کریم دارد. گزاره‌های 30گانه جدول 3، در مرحله آخر به شیوه سلسله‌مراتبی، خوشه‌بندی شده‌اند که نتایج آن در شکل 5 ترسیم شده است. خوشه‌بندی ارائه شده که توسط نرم‌افزار انجام شده است، در مقایسه با شکل 3 (خوشه‌بندی بر اساس متن فارسی آیات منتخب) نشان از دقت و کیفیت بالاتر خوشه‌بندی دارد. در پایین‌ترین سطح، موضوعات را می‌توان در 9 خوشه زیر دسته‌بندی نمود: 1- امور مربوط به حیات دنیا 2- کارهای خیر و نیکی 3- نوع اعمال که مسیر حرکت را نشان می‌دهد نظیر انفاق و ایمان 4- شرایط زندگی که می‌تواند به صورت فقر یا غنی بوده و مسائل مربوط به آن 5- حالت مسکین شدن 6- مال الله که در آسمان و زمین در اختیار انسان قرار گرفته است. 7- اراده خداوند در اعطا و گسترش روزی به انسان‌ها 8- مال و اموال در اختیار انسان 9- خداوند که در رأس همه امور است.

جدول (3): فراوانی گزاره‌های استخراج شده از متن عربی آیات منتخب مرتبط با موضوع «فقر و ثروت (غنا)»

جدول گزاره‌ها و تعداد فراوانی آن‌ها

ردیف	گزاره	تعداد فراوانی	ردیف	گزاره	تعداد فراوانی	ردیف	گزاره	تعداد فراوانی
1	الله	۹۷	11	مال الله	۱۵	21	یعلمون	۱۲
2	اموال	۴۴	12	انفاق	۱۵	22	مُلک	۱۲
3	رزق	۲۸	13	الناس	۱۵	23	قوم	۱۲
4	الارض	۲۴	14	السماوات	۱۵	24	عذاب	۱۲
5	یشا	۱۹	15	نفس	۱۴	25	اعلموا	۱۲
6	خیر	۱۹	16	مسکین	۱۴	26	اجر	۱۲
7	سبیل	۱۸	17	غنی	۱۴	27	مؤمنون	۱۱
8	رب	۱۸	18	الدنیا	۱۴	28	شکرا	۱۱
9	شیء	۱۷	19	فقرا	۱۳	29	رسول	۱۱
10	آمنوا	۱۶	20	فضله	۱۳	30	الحیاه	۱۱

منبع: یافته‌های تحقیق

شکل (4): نمودار تارعنکبوتی ماتریس هم‌رخدادی واژگان کلیدی بر اساس متن عربی آیات منتخب منبع: یافته‌های تحقیق

5. بحث و بررسی

مطالعه حاضر با هدف بررسی جایگاه زوج واژگان «فقر و ثروت (غنی)» در آیات قرآن کریم طراحی شده است. برای دستیابی به این هدف نیز از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. با توجه به یافته‌های حاصل از تحلیل محتوای آیات منتخب قرآن کریم بر اساس دو بخش متن فارسی و متن عربی آن‌ها، در پاسخ به دو سؤال اصلی پژوهش، می‌توان نتایج را بدین صورت خلاصه نمود: 1- مقایسه نتایج این مطالعه با دیگر مطالعات در بخش پیشینه پژوهش نشان از نوعی همسویی نتایج دارد. به عنوان مثال، در مطالعه عباسی (1399)، تعامل میان واژه‌های فقر و ثروت بر محور واژه «اموال»انجام شده است. نتایج این مطالعه نیر نشان می‌دهد که، واژه اموال اصلی‌ترین گزاره کلیدی مرتبط با موضوع فقر و ثروت بوده است. همچنین مطالعه رجایی و محمدیان (1396) نشان داده‌اند که انسان مکلف است در هر فعالیت اقتصادی، استفاده بهینه از امکانات داشته و در برابر خدا و همنوعانش و طبیعت مسئول است. تحلیل محتوای به دست آمده در این مطالعه نیز از هم‌رخدادی بالای واژه اموال با واژه‌هایی نظیر «سبیل» (مسیر استفاده از اموال)، «خداوند» و «انسان» دارد که مفهوم فوق را تداعی می‌کند. 2- در برخی مطالعات، بر تفاوت مفهومی دو واژه «فقر» و «مسکین» تأکید شده است. برخی نظریه‌پردازان فقر را مرحله‌ای پایین‌تر از مسکین و برخی نظری عکس دارند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که، در خوشه‌بندی موضوعات، فقر و مسکین به لحاظ مفهومی، در دو خوشه مجزا دسته‌بندی شده‌اند که به نوعی موضوع تفاوت محتوایی فقر و مسکین را تأیید می‌کنند. همچنین در ماتریس‌های هم‌رخدادی، واژه «مسکین» با اطعام و یتیم بیشترین هم‌رخدادی داشته است، در حالی‌که، واژه «فقر» با غنی، فضل خدا، سبیل، اموال، تعلمون و. .. بیشترین هم‌رخداد داشته است. این بدین معنی‌ می‌تواند باشد که، مفهوم فقر بسیار گسترده‌تر از مسکین است. 3- شکرگزاری از نعمت‌های خداوند یکی دیگر از واژه‌های پرتکرار بوده است که نشان از اهمیت این مسأله در مواجهه با پدیده فقر و ثروت دارد. نکته قابل تأمل از این واژه آن است که، شکرگزاری در میان واژه‌های کلیدی مورد بررسی هم‌رخدادی اصلی آن با دو واژه غنی و رزق بوده است. این موضوع اهمیت تبیین نگاه خضوع و فروتنی به نعمت‌هایی که خداوند اعطا نموده است برای جلوگیری از اسراف اموال را نشان می‌دهد. 4- یافته‌ها نشان می‌دهد که، عمق مفهومی گزاره‌های مستخرج از متن عربی آیات بسیار بیشتر و دقیق‌تر از متن فارسی است. 5- بیشترین هم‌رخدادی‌های واژه «غنی» با فقر، کفر ورزیدن، اموال و نفس انسان است. به عبارتی، در آیات قرآن، نوعی نگاه احتیاطی و خطر برای افراد برخوردار از این شرایط وجود دارد. به عبارتی، توجه به واژه غنی بیشتر از واژه فقر بوده است. از طرفی، مدیریت شرایط غنی، از جمله عمل به انفاق، زکات، مصرف اموال در راه صحیح، عدم کفر ورزیدن و اسراف منابع می‌تواند خود زمینه برای رفع فقر و محرومیت را ایجاد نماید.   الدنیا

الحیاه خیر آمنوا انفاق سبیل الناس یعلمون غنی فقرا فضله نفس قوم مؤمنون شکرا عذاب رسول اعلموا اجر مسکین السماوات مُلک لله الارض شیء رزق یشا اموال الله

6. نتیجه‌گیری

فقر و آسیب‌های ناشی از آن باعث شده است تا این موضوع به یکی از موضوعات و چالش‌های همیشگی پیش‌روی بشر تبدیل شود. در کنار نظریات مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برای رفع این مسأله، توجه به منابع غنی و پرمحتوای دین مبین اسلام می‌تواند نتایج ارزشمندی را برای سیاست‌گذاران این حوزه فراهم نماید اگرچه مطالعاتی در بررسی این پدیده در معارف اسلامی صورت گرفته است، اما مطالعه‌ای که با روش‌ متن‌کاوی و تحلیل دانش به بررسی این موضوع پرداخته باشد، مشاهده نشد. از این‌رو، مطالعه حاضر به بررسی جایگاه فقر و ثروت (غنی) در آیات قرآن کریم با روش تحلیل محتوا پرداخته است. مهم‌ترین سؤال پژوهش حاضر آن است که، تشکیل زوج واژه «فقر و ثروت (غنی)» در آیات قرآن کریم در کنار دیگر واژه‌ها به چه صورت بوده است؟ برای پاسخ به این سؤال و دیگر سؤالات پژوهش، در مرحله اول، آیات مرتبط با زوج واژگان مذکور از مطالعات این حوزه استخراج گردید. سپس در دو بخش مجزا فراوانی واژگان، هم‌رخدادی گزاره‌های کلیدی و خوشه‌بندی سلسله مراتبی آن‌ها با روش تحلیل محتوا بر اساس متن فارسی و متن عربی آیات منتخب صورت پذیرفت. نتایج به دست آمده نشان می‌دهند که، بالاترین هم‌رخدادی واژه فقر با واژه غنی و همچنین بیشترین هم‌رخدادی واژه غنی با واژه فقر بوده است. به عبارتی زوج واژه «فقر و غنی» در آیات قرآن کریم شکل گرفته است. همچنین، واژه اموال را می‌توان محور اصلی تعامل میان این واژه قلمداد کرد. در نهایت، با خوشه‌بندی و خلاصه نمودن موضوعات و گزاره‌های بیان شده در متن آیات قرآن کریم، موضوعات ذیل را می‌توان محوری‌ترین مسائل مطرح شده در این کتاب وحی در خصوص پدیده «فقر و غنی (ثروت)» از بالاترین سطح به پایین‌ترین سطح دانست: 1- خداوند (الله) در رأس همه امور است. 2- شرح مال الله و نعمت‌هایی که خداوند کریم در آسمان‌ها و زمین در اختیار انسان قرار داده است. 3- اراده خداوند در اعطای رزق و روزی به هر که بخواهد و همچنین در وسعت دادن و گسترش آن‌ها 4- انواع حالت‌هایی که انسان در برخورد با نعمت‌های خداوند دارد نظیر شکرگزاری، کفر ورزیدن، عذاب، نقش رسول خدا و. .. که می‌تواند منجر به رسیدن به حالت فقر، مسکین و یا غنی بشود. 5- تبیین مسیر حرکت انسان در استفاده از اموال شامل انفاق، ایمان به خدا و عدم انحراف از مسیر حق 6- توجه به حیات دنیا و امور خیر و نیکی

پانویس و منابع

1. ابن درید، محمد بن حسن. (1998م). جمهره اللغه، بیروت: دارالعلم للملایین.

2. اصغری، محمود. (1396). نقش زکات در تولید ثروت در نگرش قرآن کریم، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، 23 (1)، 60-39.

3. امانی‌پور، مونا؛ نیلساز، نصرت و جواد ایروانی. (1396). بررسی حد فقر و عوامل مؤثر بر آن از دیدگاه امام علی (ع)، پژوهش‌های نهج‌البلاغه، 16 (52)، 64-45.

4. باردن، لورنس. (1375). تحلیل محتوا، ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.

5. بخشی‌زاده، سمیه و هدی تقوی. (1398). رفتارشناسی حاکم در نامه امام علی (ع) به مالک اشتر، تحلیل متنی گزاره‌های رفتاری با روش تحلیل محتوا، علوم سیاسی، 22 (85)، 96-73.

6. پاکتچی، احمد؛ شیرزاد، محمدحسن و محمدحسین شیرزاد. (1398). بازتفسیر واژگان «فقر/غنا» در قرآن کریم با تکیه بر زمینه‌های انسان‌شناختیساخت مفهوم، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 3 (1)، 48-25.

7. پاکزاد، عبدالعلی. (1388). مهارت غلبه بر فقر مالی در قرآن، پژوهش‌های قرآنی، 15 (57)، 209-177.

8. توکلی‌زاده راوری، محمد؛ چشمه سهرابی، مظفر و وجیهه ابراهیمی. (1394). تحلیل واژگانی مقالات اولین همایش ملّی سنجش علم: ارزیابی و آسیب‌شناسی بروندادهای علمی، اولین همایش ملّی سنجش علم، دانشگاه اصفهان.

9. جانی‌پور، محمد و رضا شکرانی. (1392). رهاوردهای استفاده از روش «تحلیل محتوای کمی» در فهم احادیث، مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث، 46 (2)، 57-27.

10. جانی‌پور، محمد. (1396). کارکردهای کیفی استفاده از روش «تحلیل محتوا» در فهم احادیث، رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، 49 (1)، 52-29.

11. حبیبی، فاطمه و فتحیه فتاحی‌زاده. (1400). اخلاق اقتصادی از نگاه قرآن کریم با رویکرد تحلیل محتوا، مطالعات تفسیری، 12 (46)، 80-59.

12. حسینی، سیدعلی و مصطفی احمدی‌فر. (1395). رفاه اقتصادی از منظر قرآن و آموزه‌های رضوی. فرهنگ رضوی، 4 (14)، 144-123.

13. دادگر، یدالله و مجتبی باقری. (1386). مطالعه تطبیقی حد فقر شریعت، اقتصاد اسلامی، 7 (25)، 60-37.

14. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن، بیـروت، دارالعلم الدار الشامیة.

15. راولیون، مارتین. (1376). مقایسه فقر، حمیدرضا اشرف‌زاده، تهران: وزارت جهاد کشاورزی.

16. ربانی عارف، هادی؛ رزاقی، صادق و علی‌رضا دهقان‌پور. (1399). رفاه و اشرافی‌گری در اسلام، اقتصاد و بانکداری اسلامی، (32)، 146-123.

17. رجایی، سیدمحمدکاظم و مهدی محمدیان. (1396).مبانی توزیع ثروت و درآمد در قرآن کریم: نگاه مقایسه‌ای؛ مقدمه‌ای بر الگوی توزیع اقتصاد مقاومتی، پژوهش‌های اقتصاد مقاومتی، 2 (3)، 37-9.

18. رستم‌نژاد، مهدی. (1387). قرآن و نظام توزیع ثروت، مجلۀ قرآن و علم، 2، 135-150.

19. رنجبریان، بهرام؛ علامه، سیدمحسن؛ رشید کابلی، مجید و محمود غلامی کرین. (1390). تحلیل مؤلفه‌های حکمت در نهج‌البلاغه با استفاده از تحلیل محتوا، چشم‌انداز مدیریت دولتی، (5)، 48-33.

20. سیدنورانی، سیدمحمدرضا. (1393). ارزیابی روشی شاخص‌های فقر و نابرابری با تأکید بر حقوق اقتصادی در اسلام، مجلس و راهبرد، 21 (77)، 226-195.

21. شاکر، محمدکاظم. (1378). فقر و غنا در قرآن و حدیث، تهران: رایزن.

22. عباسی، آزاده. (1399). نشانه‌شناسی گفتمان «ثروت و فقر» در روایات علوی با تکیه بر مربع نشانه‌شناسی گریماس، پژوهش‌های نهج‌البلاغه، 19 (64)، 172-145.

23. عبداللهی عابد، صمد و مهری قبادی. (1393). راه‌کارهای قرآن برای رونق اقتصادی، سراج منیر، 5 (16)، 129-109.

24. عتت دوست، محمد. (1398). روش‌شناسی فهم حدیث در فرایند سه‌گانه تحلیل متن، تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان، حدیث‌پژوهی، 11 (21)، 320-291.

25. عتت دوست، محمد؛ نصیری، امید و هادی غیاثی. (1398). شبکه مضامین عوامل ایجاد فقر در جامعه اسلامی از منظر آیات قرآن و احادیث اهل بیت، مطالعات قرآن و حدیث، 13 (1)، 187-159.

26. عسری، محمد مهدی و حسین غفورزاده. (1388). بررسی مفهوم فقر از منظر قرآن و روایات ائمه اطهار، مطالعات قرآن و حدیث، 3 (1)، 123-89.

27. عسری، محمد مهدی و حسین غفورزاده. (1393). تحلیل مقایسه‌ای شاخص فقر چندبُعدی در اسلامی و اقتصاد متعارف، مطالعات اقتصاد اسلامی، 6 (2)، 82-53.

28. فتاحی‌زاده، فتحیه و حمیده بابازاده. (1397). تحقیق در اسناد و متن حدیث «جف القلم بما هو کائن» با روش تحلیل محتوا، حدیث پژوهی، 10 (19)، 206-173.

29. قاسم‌نژاد، زهرا و آمنه امیدی. (1398). مفهوم‌شناسی تطبیقی و تحلیلی حب در روایات کافی و صحیح بخاری به روش تحلیل محتوا، حدیث پژوهی، 11 (22)، 416-387.

30. قائمی اصلی، مهدی؛ سلطانی، عباسعلی؛ مصطفوی، سیدمهدی و علی زبرجدی مشفق. (1396). بررسی تطبیقی مفهوم فقر در فقه امامیه و اقتصاد متعارف؛ معرفی مفهوم غنای کفافی در ادبیات فقه امامیه، مطالعات اقتصاد اسلامی، 9 (2)، 86-59.

31. کریپندورف، کلوس. 1378. مبانی روش‌شناسی تحلیل محتوا، هوشنگ نائینی، تهران، روش.

32. گریفین، کیت. (1375). راهبردهای توسعه اقتصادی، حسین راغفر و محمدحسین هاشمی، تهران: نشر نی.

33. ملک، فاطمه؛ اخوان‌مقدم، زهره و ثریا قطبی. (1399). مؤلفه‌های شناختی خودکنترلی در روایات امام رضا(ع) با روش تحلیل محتوا، فصلنامه علمی فرهنگ رضوی، 8 (4)، 208-175.

34. Arora, M. (2008). Social Networking Model for Semantic Web, Apeejay Business Review, 9 (1 & 2), 30.

35. Dreze, J, et al. (1995). The Political Economy of Hunger, Oxford, Clarendon.

36. Sen, A. (1985). Poverty and Famines, Oxford, Oxford university press. Serrat, O. (2009). Social Network Analysis, Knowledge Solutions, Asian Development Bank, Manila.