اعجاز علمی قرآن مجید در مورد چگونگی بوجود آمدن کوه‌ها، و نقش آن‌ها در آرامش پوسته زمین

چکیده

آیاتی از کلام خداوند متعال در قرآن مجید انسان‌ها را دعوت می‌کند تا در چگونگی نصب کوه‌ها نظر کنند، آن‌ها را ثابت نپنداشته و به حرکت آن‌ها چون حرکت ابرها دقت کنند، در چگونگی بوجود‌آمدن آن‌ها تدبر نمایند و نقش آن‌ها را در ثبات و آرامش پوسته زمین مورد توجه قرار دهند. در قرآن مجید در ارتباط با کوه‌ها و آیاتی که این واژه‌ها در آن‌ها بکار رفته جبل و در بعضی از آیات به‌صورت جمع یعنی جبال است. ولی در مواردی به صفت بارز استواری آن توجه شده و از لغت رواسی استفاده شده است. رواسی در قرآن مجید به‌صورت جمع آمده و در مورد رواسی به نقش آن‌ها در ایجاد ثبات، استواری و آرامش در پوسته زمین توجه شده و در بوجود‌آمدن رواسی به کشش در پوسته زمین اشاره شده است. یافته‌های زمین‌شناسی در چند دهه اخیر مشخص ساخته که کشش در پوسته زمین شروع فرایند بوجود‌آمدن کوه‌زادهای بزرگ زنجیره‌ای است. در این رابطه فرایند بوجود‌آمدن کوه‌زادها با مقیاس چند هزار کیلومتری مطرح می‌باشد. چگونه کشش در پوسته زمین با بوجود‌آمدن کوه‌ها ارتباط دارد؟ علوم زمین‌شناسی با یافته‌های تجربی، آزمایشگاهی و میدانی در چند دهه اخیر مسائلی را در این مورد روشن کرده‌است که قرآن مجید در بیش از 1400 سال پیش به این موارد علمی دقیق اشاره‌کرده است. این نوشتار ضمن توضیح جایگاه کوه‌ها، حرکت آنها در زمین و نقش آن‌ها در ثبات و استواری پوسته زمین نظری عمیق‌تر به موضوع رابطه کشش در پوسته زمین و بوجود‌آمدن کوه‌ها دارد. ‌=واژه‌های کلیدی=

جبل، رواسی، کوه، کشش در پوسته زمین

مقدمه

قرآن مجيد كتاب صرفا علمي نيست و خود را نور معرفي مي‌فرمايد ولي نظريات و مطالب بسيار دقيق و عميق علمي را مطرح كرده است كه علوم تجربي بشر به بعضي از آن‌ها پي‌برده و بعضي همچنان به‌صورت اسرار ناشكفته باقي مانده‌اند. قرآن مجيد انسآن‌ها را دعوت مي كند كه در چگونگي آفريده شدن موجودات تدبر و دقت‌نظر داشته باشند مثل: آسمان چگونه رفيع شده؟ زمين چگونه مسطح شده؟ و كوه‌ها چگونه نصب شده‌اند؟ خداوند متعال در آيه 21 سوره مبارکه حشر می‌فرمايد: اگر اين قرآن را به كوهي نازل می‌کرديم آن را از خشيت خدا در حالت خشوع و شکاف خورده می‌ديدی. لو انزلنا هذالقرآن علی جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشيه الله.... اين آيه به موضوع قابل تاملی دلالت می‌فرمايد. خشيت: در قرآن برای ترس عالمانه به همراه تعظيم مورد استفاده قرار گرفته است (مفردات راغب، فرهنگ لغات قرآن). يعنی كوه‌ها در فرمانبرداری از امر خداوند خاشع هستند. ولی با داشتن اينهمه عظمت و بزرگی، در ماجرای قبول امانت الهی از پذيرفتن آن سر باز می‌زنند. و لقد عرضنا الامانت علی السموات و الارض و الجبال و ابين ان يحملنها و حملهاالانسان... خداوند متعال در آيه 79 از سوره مبارکه انبياء به مسخر‌شدن كوه‌ها به امر خداوند متعال برای حضرت داوود (ع) در امر تسبيح پروردگار اشاره می‌فرمايد. و سخرنا مع داوود الجبال يسبحن... از طرف ديگر در آيه 18 از سوره ص به همآوازی و همراهی كوه‌ها برای خواندن سرودهای توحيدی با حضرت داوود (ع) در هر صبح و شام اشاره شده است: انا سخرنا الجبال معه يسبحن بالعشی و الاشراق... خالق هستی در آيه 18 از سوره مبارکه حج می‌فرمايد آيا نمی‌بينيد هر موجودی که در آسمان‌ها و زمين است خدا را سجده می‌کند و خورشيد، ماه، ستارگان و كوه‌ها او را سجده می‌کنند. الم تر ان الله يسجد له من فی السموات و من فی الارض والشمس و القمر و النجوم و الجبال... آيا اين اشارات نشان نمی‌دهند که خالق هستي به كوه‌ها نظر خاصی دارد آيا اين امر جای تامل ندارد؟ از طرفی خالق مهربان هستی در آيه 10 از سوره فصلت، خلقت كوه‌ها در روی زمين را همراه با برکت و قرار‌دادن روزی انسلن‌ها معرفی می‌فرمايد: و جعل فيها رواسی من فوقها و بارک فيها و قدر فيها اقواتها... كوه‌ها در زمين منشاء برکات زيادی هستند و نقش بسيار حياتی برای زندگی انسان‌ها و ديگر موجودات زنده در روی زمين دارند. همانگونه که می‌دانيم با ارتفاع گرفتن از سطح زمين بر برودت هوا افزوده می‌شود و باعث ذخيره‌شدن برفها و بوجودآمدن يخچال‌های بزرگ در بلندای كوه‌ها می‌گردد. آيا برکتی بالاتر از ذخيره‌سازی آب اين مايه حيات بوسيله كوه‌ها می‌توان تصور کرد؟ كوه‌ها بخاطر داشتن ارتفاع زياد و دارا بودن مخازن درون سنگ‌ها در بلندی برای آب، مايه حيات انسان‌ها، جانوران و گياهان است. بزرگترين رودخانه‌ها و چشمه‌ها در زمين، از كوه‌های سر به فلک کشيده سرچشمه گرفته و جريان می‌يابند. ارتباط کاهش دما با بالا رفتن ارتفاع در جو زمين، رمز حضور و دوام برف در بام كوه‌ها و قله‌های مرتفع آن‌ها است. وجود خلل و فرج در سنگ‌ها و همچنين وجود مخازن و غارها برای ذخيره آب در كوه‌ها قرار دارد. از طرفی آب بطور طبيعی از سرزمين‌های فراز به بخش‌های فرود سرازير می‌شود و اين ارزانترين و راحت‌ترين راه برای ذخيره آب و خرج تدريجی آن در طول سال است. حتی موضوع تدبر در مورد كوه‌ها آنقدر اهميت دارد که خداوند متعال مارا فراخوانده تا در رنگ سنگ‌هايی که كوه‌ها از آن ساخته شده‌اند توجه داشته باشيم. در آيه 27 سوره فاطر می‌فرمايد: و در كوه‌ها سنگ‌هايی با رنگ سفيد، سرخ، رنگارنگ و سياه وجود دارند. رنگ‌های متنوع نشان از انواع ترکيب و خواص آن‌هاست. کانی‌هائی که تشکيل‌دهنده آن‌ها هستند با تغيير ترکيب دارای رنگ‌های گوناگون می‌شوند. هرکدام از آن‌ها در فرايندی خاص ساخته شده‌اند و تفاوت‌های فراوان با همديگر دارند. و من الجبال جدد بيض و حمر مختلف الوانه و غرابيب سود و نيز خداوند متعال از ما انسان‌ها می‌خواهد در چگونگی نصب كوه‌ها تفکر کنيم. در آيه 19 از سوره غاشيه می‌فرمايد: آيا نظر به كوه‌ها نمی‌کنند که چگونه نصب شده‌اند. والی الجبال کيف نصبت.... موارد ذكر شده نمونه‌هايي از كلام پروردگار متعال در قرآن مجيد است كه ما را به اهميت خلقت كوه‌ها و نقش آن‌ها و چگونگي ساخته‌شدنشان دعوت فرموده است. هدف اصلی اين نوشتار کاويدن اين موضوع اسرارآميز از قرآن می‌باشد که كوه‌ها چگونه نصب شده‌اند. در اين مورد خداوند متعال در قرآن مجيد به کشش در پوسته زمين اشاره کرده است. اشاره کلام خدا به موضوع کشش در پوسته زمين برای بوجود‌آمدن كوه‌ها در اين نوشتار بررسي شده است. برای اين پژوهش، کليه آيات در ارتباط با کوه در قرآن مجيد (المعجم المفهرس) مورد مطالعه قرار گرفته و با بهره جستن از يافته‌های زمين‌شناسی، اين آيات دسته‌بندی شده‌اند. اين تلاش گوشه‌ای از اعجاز اشاره‌های کلام خداوند متعال در ارتباط با جايگاه و بوجود‌آمدن كوه‌ها و اهميت حضور و نقش آن‌ها در استحکام پوسته زمين را روشن می‌کند.

کوه در قرآن مجيد

برای کوه در قرآن مجيد دو لغت مورد استفاده قرار گرفته است. اولی "جبل" که هم به‌صورت مفرد و هم به‌صورت جمع (جبال) در آيات مختلف مورد استفاده قرار گرفته و ديگری لغت "رواسی" که مفرد آن راسيه به معني استواري به‌صورت جمع مورد استفاده قرار گرفته است (مفردات راغب، فرهنگ لغات قرآن). با تدبر در مواردی که اين دو، در آيات مختلف و موضوعات متنوع مورد استفاده بوده می‌توان دريافت که جبل و حتی جبال در مقياس رخنمون و در اندازه قابل مشاهده آمده‌است. ولی رواسی همه جا به‌صورت جمع مورد استفاده قرار گرفته و مقياس آن از منظر رويت انسان بيرون بوده و ابعاد وسيعی را شامل می‌شود. برای کاربرد هر کدام مواردی ذکر می‌گردد. خداوند متعال در جريان درخواست حضرت موسی (ع) که از خداوند متعال رويت او را طلب می‌کند، می‌فرمايد: رويت خداوند مقدور چشم انسان نيست و به پيامبرش می‌فرمايد تجلی او را در کوه بنگرد، در اينجا اندازه کوه در منظر ديد حضرت موسی بوده و منهدم شدن کوه را با چشمان خود مشاهده می‌کرده است. و آنگاه کوه در مقابل چشمان حضرت موسی (ع) منهدم شده و حضرت بيهوش می‌گردد. و لکن انظر الی الجبل.... حتی در موضوع تاريخي انتخاب گروهی از بنی اسرائيل برای رويت اعجاز الهی، "جبل" مورد استفاده قرار گرفته که در آن ماجرا نيز کوه کنده شده و در بالای سر آن‌ها به‌صورت ابر سايه ساز قرار می‌گيرد و چنان می‌شود که فکر می‌کنند بر سر آن‌ها فرو خواهد ريخت. و اذ نتقنا الجبل فوقهم کانه ظله و ظنوا انه واقع بهم..... در کاربرد لغت جبال نيز همين مفهوم محدوديت و قابل مشاهده بودن از آيات استنباط می‌گردد. به‌طوريکه در آيه 88 سوره نمل می‌فرمايد: كوه‌ها را ثابت مشاهده می‌کنيد در صورتي‌که آن‌ها حرکت دارند مثل حرکت ابرها. بنابرين مقياس کوه در رويت چشمی انسان‌هاست که خداوند لغت ديدن را در خطاب به انسان‌ها مورد استفاده قرار داده است. و تری الجبال تحسبها جامده و هی تمر مر السحاب

لذا می‌توان با مشاهده اين نوع مثالها از خود قرآن مجيد دريافت که جبل، کوه مشخص و محدود را شامل می‌گردد و حتی برای درک حرکت آن‌ها به جمع جبل که باز در مقياس مشاهده محدود است اشاره شده است. در اين مورد به ابرهائی که مانند کوه هستند و از آن‌ها تگرگ می‌بارد نيز لغت جبال بکار رفته است. در آيه 43 از سوره مبارکه نور می‌فرمايد: و ينزل من السماء من جبال فيها من برد... اما لغت رواسی هميشه جمع بکار رفته و در آن مشاهده چشمی و مقياس‌هاي كوچكتر مطرح نبوده بلكه بيشتر به نقش جلوگيري آن‌ها از لرزش در پوسته زمين و چگونگی بوجود‌آمدن آن‌ها پرداخته و در دو جا با ايجاد کشش در پوسته زمين، قرار‌دادن رواسی مطرح شده و در دو نوبت ديگر برای ايجاد ثبات و سکون و جلوگيری از لرزش در پوسته زمين، لغت رواسی برای كوه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. در سوره‌های مبارکه نحل آيه 15 و لقمان آيه 10 به همين موضوع اشاره شده است. در اين آيات مي فرمايد در زمين كوه‌هايي افكند تا شما را نلرزاند. "ميد" به معني حركت به راست و چپ و نداشتن تعادل است. و القی فی الارض رواسی ان تميد بکم و در سوره انبياء آيه 31 به شکلی ديگر، رواسی را موجب آرامش زمين خطاب می‌کند: و جعلنا فی الارض رواسی ان تميد بهم بنابراين از اين نحوه بکار‌گيری الفاظ در قرآن کريم می‌توان دريافت که در استفاده لغات در قرآن، رواسی برای كوه‌ها با موضوع مقياس بزرگ در کل پوسته کره زمين و تکتونيکی مطرح است و اين همان زنجيره‌كوه‌ها و پهنه‌های كوه‌زادی است که در زمين‌شناسی مورد بحث است. در چنين زنجيره‌كوه‌ها يکی دو کوه مطرح نيست بلکه كوه‌زادها در مقياس چندين هزار کيلومتر از قاره‌اي به قاره‌ای ديگر كه در خشکی‌ها و اقيانوس‌ها امتداد دارند مطرح است و اين كوه‌ها به همديگر زنجيروار متصل هستند. و در اين موارد تک کوه و كوه‌های محدود از نظر مقياس منظر ديد انسان مورد نظر نيست. در مورد رواسي برای روشن شدن چگونگی بوجود‌آمدن گستره كوه‌زادها مطالب زير ارائه می‌گردد.

زمين و ساختمان داخلی آن

کره زمين يکپارچه نبوده و از بخش‌های مختلف به‌صورت پيازی تشکيل شده است (Tomecek, 2009; Kearey et al., 2009). قرآن مجيد به اين موضوع به شکل شگفت آوری اشاره دارد و در آيه 12 سوره طلاق می‌فرمايد: اوست خداوندی که هفت آسمان را آفريد واز زمين نيز همانند آن‌ها را... الله الذی خلق سبع سموات والارض مثلهن..... براساس يافته‌های زمين‌شناسی، زمين از قشرها ولايه‌هاي مختلف تشکيل شده که هر لايه آن جنس و فيزيک متفاوت دارد (شکل 1). دانش بشر در مورد بخش‌های مختلف زمين با استفاده از ارسال امواج لرزه‌ای و لرزه‌های حاصل از زمين‌لرزه‌ها بدست آمده است. اين امواج در درون زمين مسيرهای گوناگونی را دنبال می‌کنند و با اندازه‌گيری زمان سير آن‌ها از نقطه‌ای تا نقطه ديگر در بخش داخلی زمين توانسته‌اند با در‌نظر‌گرفتن سرعت عبور اين امواج لرزه ای نتايجی در مورد ضخامت و حتی جنس و خواص فيزيکی بخش‌های مختلف آن در اعماق زمين بدست آورند و به وجود بخش‌های مختلف در زمين پی ببرند زيرا غير از امواج لرزه‌ای هيچ وسيله ديگری برای شناخت اعماق زمين و عوالم موجود در آن‌ها برای انسان تاکنون وجود نداشته است. براساس اين مطالعه مشخص شده که زمين دارای چندين قشر متحدالمرکز است که از بيرون به داخل به نام بخش‌های اصلی پوسته ، گوشته ، و هسته نام گذاری شده‌اند. اگر به تقسيم‌بندی‌های جزئی‌تر هرکدام در اين مورد دقت کنيم مشخص می‌شود که در بين آن‌ها پوسته زمين کمترين ضخامت را دارد. هر چه به هسته زمين نزديک‌تر شويم بر چگالی مواد تشکيل‌دهنده آن‌ها افزوده شده و خاصيت مغناطيسی زمين نيز محصول مواد موجود در هسته تفسير شده است (شکل 1).

پوسته زمين

پوسته زمين قشر خارجی و بسيار نازک در ميان بخش‌های مختلف زمين است. اگر کره زمين را شبيه هندوانه ای بزرگ و کروی در نظر بگيريم، نسبت پوسته هندوانه به کل حجم هندوانه تقريبا مثل نسبت ضخامت پوسته به کره زمين است (شكل 1). پوسته زمين دو نوع می‌باشد که بنام پوسته قاره‌ای و اقيانوسی ناميده شده‌اند. پوسته قاره‌ای سبک تر بوده ضخامت زياد داشته (متوسط 40 كيلومتر) ولي حداکثر ضخامت 70 کيلومتری نيز در بخش‌هايی از آن گزارش شده است. اما پوسته اقيانوسی چگال تر و سنگين تر است و ضخامت کمتری (متوسط 6 کيلومتر) دارد. اگر اين ضخامت‌های پوسته را در مقابل اندازه شعاع زمين که بيش از 6000 کيلومتر است مقايسه نمائيم مشخص می‌شود که پوسته قاره‌ای و اقيانوسی به‌صورت صفحه‌های بزرگ همچون قطعات بزرگ يخ بر روی آب اقيانوس‌ها، بر روی گوشته مذاب در کنار هم شناورند. با به اثبات رسيدن نظريه زمين‌ساخت صفحه‌ای و حرکت قاره‌ها در ابتدای دهه 1970، علم زمين‌شناسی پی برد که در ميان صفحه‌های پوسته زمين نيروهای متفاوت کششی، فشاری و برشی و حالت‌های ترکيبی از آن‌ها وجود دارد. علت بوجود‌آمدن اين نيروها از حرکت بسيار آرام صفحه‌های زمين‌ساختي نسبت به هم منشاء می‌گيرد که در‌حد چند ميلی‌متر تا چند سانتی‌متر در سال در بخش‌های مختلف وجود دارد. ولی همين حرکت آرام باعث بوجود‌آمدن انرژی حرکتی بسيار گسترده در پوسته زمين می‌گردد که در امتداد همبری صفحه‌‌ها در محل‌های زايش پوسته اقيانوسی، فرورانش آن‌ها و محل‌های تصادم صفحه‌های تکتونيکی و گسل‌های بزرگ به شکل زمين‌لرزه‌های ويرانگر و بروز سونامی‌های عظيم تظاهر می‌يابد.

زنجيره‌كوه‌ها

كوه‌ها به‌صورت كوه‌زادی و زنجيره‌ای در پوسته‌های قاره‌ای و اقيانوسی بوجود آمده‌اند. برای بوجود‌آمدن زنجيره‌کوه در پوسته قاره‌ای، ابتدا در پوسته قاره‌ای زمين در اثر کشش، شکاف و سپس کافت روی داده و حوضه رسوبی تشکيل می‌شود. علت ايجاد چنين کافتی را به حرکات واگرای چرخشی موجود در درون گوشته نسبت داده‌اند (Kearey et al., 2009) (شکل 4). با پائين افتادن بخش فروافتاده در اثر کشش، آب، رسوبات را در آن آورده و روی هم انباشته می‌کند. بتدريج در اثر کشش بيشتر، بستر حوضه پائين افتاده و حوضه عميق‌تر می‌شود و می‌تواند باعث ايجاد شکاف‌های عميق در پوسته و ظهور سنگ‌های آتشفشانی گداخته از گوشته آتشين در مسير شکاف‌ها به درون اين حوضه‌های کششی شود. حال در حوضه‌ای اينچنين که در مناطق کششی از پوسته زمين ساخته شده‌اند در اثر کشش بيشتر پوسته قاره‌ای نازک شده و پاره می‌شود. در اين حالت مواد گوشته بتدريج ظاهر شده و پوسته اقيانوسی ساخته می‌شود. با ادامه کشش در راستای نفوذ سنگ‌ها از گوشته در شکاف ميان اقيانوسی پديد‌آمده و به‌تدريج بر اندازه گستره پوسته اقيانوسی افزوده می‌شود (شکل 4) و گاهی اين گسترش به چند هزار کيلومتر می‌رسد. با کم‌شدن توان کشش و خاموش‌شدن موتور حرکتی آن، بدليل سنگينی پوسته اقيانوسی در محل‌هاي همبری با پوسته قاره‌ای، پوسته اقيانوسي به زير آن فرو رانده می‌شود (شکل 3). با فرورانش پوسته اقيانوسی، نهشته‌ها در حوضه رسوبی موجود در لبه فعال قاره‌ای شروع به چين خوردن کرده و از آب خارج می‌شوند و به‌تدريج ارتفاع می‌گيرند و كوه‌ها به‌صورت زنجيره‌ای در مقياس‌های چند هزار کيلومتری از قاره‌ای تا قاره ديگر تشکيل می‌شوند (شکل 5). همين فرايند در علم زمين‌شناسی به‌نام كوه‌زايي ناميده شده است. كوه‌زادهای اينچنين در پوسته زمين مورد مطالعه قرار گرفته‌اند که می‌توان به برخی از آن‌ها اشاره کرد. كوه‌زاد آلپ-هيماليا که از باختر اروپا تا خاور آسيا ادامه دارد و كوه‌های زنجير‌گون البرز و زاگرس کشور ايران را نيز شامل می‌شود. نتيجه چنين فرايند بزرگی كوه‌زايي است. در مورد كوه‌زاد آلپ-هيماليا مشخص شده که اين فرايند از اواخر دوران اول زمين‌شناسی شروع شده و پس از دوره زمانی حدود 300 ميليون سال هنوز نيز فعال است و سالانه چندين سانتی‌متر بر ارتفاع آن در بخش‌های مختلف در آلپ اروپا، البرز، زاگرس يا هيماليا افزوده می‌شود. از اين نوع زنجيره‌كوه‌ها در پوسته قاره‌ای می‌توان به كوه‌زاد آپالاش در خاور آمريکا، کالدون در اروپا، کورديلر در باختر آمريکا که از باختر کشور کانادا در آمريکای شمالی در لبه باختری تا باختر آمريکای جنوبی در کشور شيلی ادامه دارد نام برد (شکل 5). کشش در پوسته اقيانوسی در شکافت ميان‌اقيانوسی ادامه می‌يابد و باعث بوجود‌آمدن پشته‌های ميان‌اقيانوسی می‌گردد (شکل 5). اين پشته‌ها درازترين سيماهای فراخاسته در ميان اقيانوس‌ها است. طول کل سامانه پشته‌ها به 60000 کيلومتر می‌رسد و بين 1000 تا 4000 کيلومتر پهنا دارند. ستيغ اين كوه‌ها به طور معمول 3000-2000 متر بلندتر از حوضه‌های اقيانوسی مجاور بوده و رشته كوه‌های موجود در کف اقيانوس‌ها محصول آن‌هاست (Kearey et al., 2009) (شکل 5). اين زنجيره‌كوه‌ها در محل پشته‌های ميان‌اقيانوسی با طول چندين هزار کيلومتر بوجود آمده و از سمتی تا سوی ديگر پوسته زمين امتداد دارند و در حال حاضر نيز فعال بوده و در حال تشکيل می‌باشند. سرعت و زمان اين فرايند در بخش‌های مختلف متفاوت می‌باشد. حد واسط آن 90-50 ميلی‌متر در سال است. در محل زايش مواد سنگ‌ها شکل‌پذير و نرم بوده و با فاصله‌گرفتن از محل زايش سرد و سخت می‌شوند.

اشارات قرآن مجيد به کشش در پوسته زمين و ايجاد كوه‌ها

موارد مورد استفاده از لغت "الارض" در قرآن مجيد دايره وسيعی را در معنی فرا مي‌گيرد: کل کره زمين تا قطعه زمين يا روی زمين. يکی از موارد به‌کار‌ برده شده ارض می‌تواند با توجه به موضوع مطرح شده در آيات مربوطه، پوسته زمين باشد. در آيه‌های، 7 سوره مبارکه ق و 19 سوره مبارکه حجر، تقريبا با يک عبارت شبيه به‌هم می‌فرمايد: زمين را کشش داديم و كوه‌ها را در آن قرار داديم. والارض مددنها و القينا فيها رواسی...... با توجه به دانش فيزيک زمين که در بالا به آن اشاره شد. در فرايند تشکيل كوه‌ها، کشش در پوسته زمين و نه در کل کره زمين معنی رسا و کامل‌تری دارد. و در اين مورد قرآن مجيد هيچ‌وقت لغت جبل يا جبال را به‌کار نبرده و لغت رواسی به‌کار برده است و اين می‌تواند همان كوه‌زادهای بزرگ در لبه‌های فعال پوسته قاره‌ای و پشته‌های ميان اقيانوسی را دربرگيرد. خداوند متعال در آيه 3 از سوره مبارکه رعد به‌شکل ديگری می‌فرمايد: او خداوندی است که زمين را کشش داد و رواسی و رودخانه‌ها را در آن قرار داد. و هوالذی مد الارض و جعل فيها رواسی و ا نهارا.... همان‌گونه که به‌طور خلاصه در بالا اشاره شد. کشش در پوسته زمين و بوجود‌آمدن رواسی در موقعيت‌های خاص تکتونيکی صورت می‌گيرد. که همه آن‌ها با فرايند کشش آغاز می‌گردد. کشش در پوسته قاره‌ای سبب کافت و ايجاد زنجيره‌حوضه‌های بزرگ می‌گردد که ابتدا درياهای کم‌عمق تشکيل می‌شوند و نهشته‌های مختلف رسوبی تخريبی مانند ماسه‌سنگ‌ها و نهشته‌های تبخيری مثل نمک‌ها تشکيل می‌شوند و سپس با ادامه کشش و فروافتادن کف حوضه، نهشته‌های مختلف رسوبی شيميائی مثل کربنات‌ها و رس‌ها و مارن‌ها نهشته می‌شوند و در عمق‌های بيشتر سنگ‌های کف اقيانوسی، رسوبات خاص محيط‌‌های بسيار عميق تشکيل می‌شوند. رسوبات و مجموعه‌سنگ‌های فرونهشته در حوضه‌های کششی به‌صورت کمربندی طولانی در لبه‌های آرام قاره‌ای به‌وجود می‌آيند (شکل 2). در لبه‌های فعال قاره‌ای نيروهای تکتونيکی نهشته‌های موجود در حوضه‌های تشکيل‌شده را به شکل‌های مختلف چين داده و باعث ارتفاع گرفتن آن‌ها و ايجاد کمربندهای كوه‌زايي می‌گردد (شکل 4).

حرکت كوه‌ها

خداوند متعال در آيه 88 سوره مبارکه نمل به حرکت‌کردن كوه‌ها به‌طور صريح اشاره می‌فرمايد. قرآن اشاره دارد که عموم مردم كوه‌ها را به‌صورت جامد و ثابت خيال می‌کنند. درصورتي‌که آن‌ها حرکت می‌کنند مانند حرکت ابرها. و تری الجبال تحسبها جامده و هی تمر مر السحاب.... بايد اشاره كرد كه اكثر مفسرين اين موضوع را به روز قيامت نسبت داده‌اند ولي تفسير نمونه استدلال كرده كه آيات در ارتباط با چگونگي كوه‌ها در روز قيامت همراه با متلاشي شدن و بصورت پنبه شدن را توضيح مي دهد. و اين آيه مي‌تواند اشاره به وضعيت كوه‌ها در اين دنيا باشد و حركت آن‌ها در زمين را شامل شود. مي توان از خود پرسيد که چرا برای حرکت‌کردن كوه‌ها، خداوند متعال حرکت ابرها را مثال زده است. شايد از اين نظر باشد که حرکت ابرها برای همه مردم کاملا محسوس می‌باشد. همان‌گونه که اشاره شد نظريه انشقاق قاره‌ها و حرکت‌کردن آن‌ها بسيار اخير است و پنجاه سال جلوتر کسی از کم‌وکيف آن آگاه نبود. حرکت كوه‌ها به چند صورت است. حرکت‌های افقی و حرکت‌های شاقولی. حرکت چند ميلی‌متری و حداکثر چند سانتی‌متری قاره‌ها در طول يک سال، منجر به حرکت‌های چند صد کيلومتری و هزار کيلومتری در طول چندين ميليون سال می‌شود که حرکت كوه‌ها را در فاصله‌های زياد اثبات می‌نمايد(Condie, 2003, 2005; Tomecek, 2009). اما بعضي از كوه‌ها در كوه‌زاد‌هاي فعال، علاوه از آن حرکاتی شاقولی نيز دارند. اين حرکات نيز به‌صورت آرام و به اندازه‌های سانتی‌متری است (Ollier and Pain, 2000). همين اندازه کم با چين‌خوردن رسوبات در كوه‌زادها و ارتفاع‌گرفتن آن‌ها در طول ميليون‌ها سال منجر به كوه‌های سربه فلک کشيده چون هيماليا، آند و زاگرس می‌شود. تنها تفاوت حرکت كوه‌ها با حرکت ابرها نه در مقدار و ميزان مسافت بلکه ميزان سرعت و زمان حرکت آن‌هاست. در تفاسير حرکت مطرح شده در اين آيه به حرکت وضعی و دورانی کل كره زمين در فضا نسبت داده شده است. اما جای تامل بيشتر در اينجاست که آن حرکت كوه‌ها نيست بلكه حرکت همه زمين است با همه داشته‌ها. در صورتي‌که خداوند متعال به حرکت كوه‌ها نظر دارد و انسان‌ها را براي پي بردن به عظمت پروردگار متعال براي ديدن كوه‌ها و حركت آن‌ها مثل حركت ابرها دعوت مي نمايد. شايد تفکر انسان برای پی‌بردن به حرکت كوه‌ها و معرفی‌ همانندي اين حرکت با حرکت ابرها براي اين باشد که حرکت ابرها برای همه محسوس و مقدور است و خداوند متعال مي‌خواهد بيشتر حيرانی انسان‌ها را در ارتباط با عظمت باری‌تعالی گوشزد فرمايد. چون اشاره به حرکت كوه‌ها، که همه انسان‌ها با نظر ظاهری آن‌ها را ثابت می‌پندارند، اگر بيانديشند و بدانند که كوه‌ها حرکت می‌کنند مثل ابرها، در زمينی که خود با سرعت زيادی چند نوع حرکت در فضا دارد جالب‌تر و عجيب‌تر باشد و بيشتر کنجکاوی برمي‌انگيزد تا با يافتن چگونگی آن به قدرت و حکمت ذات لايزال الهی پی ببرند و شيداي آن شوند (هوالعليم).

نقش كوه‌ها در ثبات پوسته زمين

همان‌گونه که پيشتر اشاره شد در سوره‌های مبارکه نحل آيه 5، لقمان آيه 10 و انبياء آيه 31 به نقش رواسی در جلوگيری از لرزش در پوسته زمين اشاره شد. خداوند متعال به همين موضوع با عبارت و شکلی ديگر در آيه 27 سوره مبارکه مرسلات به استواری خود رواسی اشاره می‌فرمايد: در زمين كوه‌ها را استوار گردانيد. و جعلنا فيها رواسی شامخات بنابرين کمربندهای کوه‌زائی (رواسی استوار) در پوسته زمين استواری ايجاد می‌کنند و در ثبات پوسته زمين نقش اساسی دارند و از لرزش مداوم آن می‌کاهند. در مورد ايجاد ثبات در پوسته زمين در اين ارتباط قرآن مجيد به نقش ميخ‌گون بودن جبال هم نظر دارد و تاثير آن‌ها را در ثبات پوسته زمين گوشزد می‌کند. در آيه 7 از سوره مبارکه نباء می‌فرمايد كوه‌ها همچون ميخ هستند: والجبال اوتادا....... ميخ در اصطلاح عاميانه در به‌هم وصل کردن دو قطعه مورد استفاده دارد. در پوسته زمين كوه‌هايی که با نفوذ ماگما از درون زمين در پوسته بالائی در محلهای فرورانش و کمربند‌های ماگمائی ايجاد می‌گردد دقيقا نقش ميخ و جوش دارد و اتصال دو قطعه از پوسته را بعهده می‌گيرد (شکل 4). اين موضوع علاوه ازتغذيه پوسته زمين با مواد معدني مختلف باعث ثبات و استحکام در پوسته زمين نيز هست.

نتيجه‌گيری

نتيجه‌گيری اصلی اين بررسی اين است که اشارات کوتاه قرآن مجيد درباره كوه‌ها می‌تواند با بهره‌گرفتن از يافته‌های زمين‌شناسی بيشتر روشن گردد. در اطاعت از امر او که انسان‌ها را دعوت کرده تا در آيات الهی تدبر و تفکر کنند تا سبب گردد به قدرت و علم و حکمت پروردگار متعال پی‌ببرند و با روزافزون شدن آن به ايمان توحيدی آن‌ها افزوده شود. عالمانه در صنع خدا بنگرند و فقط او را بندگی کرده و از دستورات و نسخه فرستادگان برحق او تبعيت نمايند تا به رستگاری در دنيا و زندگی جاودانه آخرت برسند. موارد زير می‌تواند خلاصه و نتيجه‌گيری اشاره‌های قرآن مجيد به موضوع كوه‌ها باشد و پژوهش بيشتر را راهگشائی نمايد. - کاربرد لغات در مورد کوه در قرآن مفاهيم جالبی را در خود دارد. کاربرد جبل و جبال بيشتر در مقياس ديد انسان و قابل مشاهده با چشم انسان آمده درصورتيکه لغت رواسی به زنجيره كوه‌ها و كوه‌زادهای چندين هزار کيلومتری در پوسته زمين اشاره دارد. - زنجيره كوه‌ها (رواسی) با ايجاد کشش در پوسته زمين بوجود آمده اند. - كوه‌ها و بخصوص رواسی در جلوگيری از لرزش و ايجاد ثبات در پوسته زمين نقش اساسی دارند. - كوه‌ها حركت دارند مثل حركت ابرها. در پوسته زمين كوه‌ها در مسافت‌های افقی دارای حرکت هستند. كوه‌ها در كوهزادهاي فعال براي ارتفاع‌گرفتن از سطح زمين داراي جنبايي و حركت هستند.

قدردانی

از خداوند خالق حکيم قدردانيم که با فضل و احسان خويش قرآن مجيد را برای هدايت انسان‌ها به بهترين برگزيده خود حضرت محمد مصطفی (ص) نازل فرمود تا آن‌ها را از ظلمت به نور راهنمايی فرمايد.

شکل 1. برشی ساده‌ای از درون زمين برای نشان‌دادن لايه‌های مختلف آن از سطح زمين تا مرکز آن. (با تغييرات از Tomecek, 2009)

شکل 3. مدل نمايش‌دهنده بوجود‌آمدن کوه در اثر کشش در امتداد شکاف‌های ميان‌اقيانوسی. خورده‌شدن پوسته اقيانوسی بوجود‌آمده در اثر فرورانش و ساخته شدن زنجيره‌كوه‌ها در لبه‌های ناآرام قاره‌ای.

شکل 4. مدل نمايشی از بوجود‌ آمدن کافت درون‌ قاره‌ای. در اين شکل فرايند کافت پوسته قاره‌ای و پيدايش پوسته اقيانوسی در چندين بلوک‌دياگرام به‌صورت مراحل پشت‌سرهم آمده است. اين فرايند حداقل 40 ميليون سال طول می‌کشد تا کافت آغاز شده در پوسته قاره‌ای کامل شده و پوسته اقيانوسی در آن به ظهور برسد.

شکل 5. بزرگترين زنجيره‌كوه‌ها در لبه‌های فعال قاره‌ای در اثر فرورانش پوسته اقيانوسی بوجود آمده‌اند. (1) رشته‌كوه‌های آلپ-هيماليا، که از باختر اروپا تا آسيای جنوب خاوری امتداد دارد. (2) رشته‌كوه‌های کورديلر-آند در باختر آمريکا، از باختر کانادا شروع شده و تا جنوب باختر آمريکای جنوبی در شيلی ادامه می‌يابد. زنجيره‌كوه‌های ميان‌اقيانوسی با طول چند هزار کيلومتر در امتداد شکاف‌های ميان اقيانوسی بوجود آمده‌اند که مهم‌ترين آن‌ها در اقيانوس‌های آرام (3)، اطلس (4) و هند (5) قرار دارند.

پانویس و منابع

1. قرآن مجيد

2. محمد فواد الباقی، المعجم المفهرس

3. لغات القرآن. مفردات راغب اصفهانی

4. محمد قريب، فرهنگ لغات قرآن، انتشارات بنياد، دو جلدی.

5. ناصر مکارم شيرازی، قرآن حکيم و شرح آيات منتخب.

6. ابوالفضل بهرام پور، تفسير يک جلدی مبين.

7. جامع التفاسير نور. مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي

8. Condie, K.C., 2005. Earth as an evolving planetary system. Elsevier Academic Press, 463 pages.

9. Condie, K.C., 2003. Plate Tectonic and crustal evolution. Fourth edition, 294 pages.

10. Kearey, P., Klepeis, K.A., and Vine, F.J., 2009. Global Tectonics. Wiley-blackwell, 495 pages.

11. Ollier, c., Pain, C., 2000. The origin of mountains. Routledge, 400 pages.

12. Tomecek, S.M., 2009. Plate Tectonic. Chelsea house publisher, 105 pages.