اعجاز علمی قرآن مجید در مورد وجود گسل‌ها، قطعات مختلف در پوسته زمین و کاسته شدن از اطراف آن

چکیده

خداوند متعال در قرآن مجید در آیه 12 سوره طارق به زمین دارای شکاف (والارض ذات الصدع) و در آیه 4 سوره رعد به وجود قطعات مختلف در زمین (و فی الارض قطع متجاورات) اشاره فرموده است. در جای دیگر (آیه 41 سوره مبارکه رعد و آیه 44 سوره انبیاء) به کاستن زمین از اطراف آن اشاره فرموده است (اولم یروا انا ناتی الارض ننقصها من اطرافها...). اگر لغت ارض بکاررفته در آیات شریفه به پوسته زمین اشاره داشته باشد می‌توان گفت که خبر از وجود شکاف و گسل و قطعات مختلف در پوسته زمین و خورده‌شدن و کاسته‌شدن از خود پوسته زمین از اطراف، اشاره به حاشیه‌های مخرب در صفحه‌های تکتونیکی در پوسته زمین دارد. با این فرض قرآن مجید در موضوع کاهش پوسته زمین از اطراف به چرخه‌ای که در پوسته زمین فعال بوده و با این موتور متحرک، حرکت در قاره‌ها با ایجاد شکاف‌های میان اقیانوسی شروع شده و به گودال‌های فرورانش کنار قاره‌ها ختم می‌شود اشاره دارد. جالب است که خداوند متعال در آیات یاد شده با خطاب آیا نمی‌بینند و توجه ندارند به این موضوع اشاره دارد و دعوت به دقت در این موضوع کرده است. کاهش‌یافتن و کم‌شدن پوسته زمین در امتداد لبه‌های ناآرام قاره‌ای در اثر فرورانش باعث از بین رفتن پوسته به‌وجود آمده می‌شود و این چرخه به‌صورت فعال از طرفی در شکاف‌های میان‌اقیانوسی، پوسته ساخته شده و در طرفی دیگر در لبه‌های ناآرام خورده شده و در درون گوشته هضم می‌شود و باعث ثابت ماندن حجم زمین می‌گردد. =واژه‌های کلیدی=: شکاف، فرورانش، گسل

مقدمه

قرآن مجيد در آيه 174 سوره مبارکه نساء خود را نور معرفي کرده و هدف نزول خود را هدايت انسان‌ها و خارج کردن آنها از ظلمت گمراهی به نور هدايت معرفی می‌کند. ولي مطالعه آيات آن مشخص می‌کند که در کنار مباحث احکام و دستورهای اخلاقی و اجتماعی، برای هدايت انسان‌ها، مطالب بسيار دقيق و عميق علمي تحت عنوان آيات الهی را نيز مطرح كرده است. می‌توان گفت تا دهه‌های اخير بدليل عدم پيشرفت علوم تجربی بسياری از نکات علمی قرآن دقيقا مشخص نبوده و بتدريج با رشد علوم تجربی بسياری از اشارات اعجازی قرآن روشن شده است. در اين گونه موارد با پيشرفت علوم تجربی، بشر به بعضي از آن‌ها پي‌برده و بعضي ديگر همچنان به‌صورت اسرار ناشكفته در پرده ابهام باقي مانده‌اند. قرآن مجيد انسآن‌ها را دعوت مي كند كه در اين آیات تدبر و تفکر نمايند و کسانی که اينچنين هستند بسيار آنها را ستوده و آنها را جزو صاحبان عقل می‌شمارد. خداوند متعال اين نوع انسان‌ها را چنين وصف می‌کند که آنها در همه حال: نشسته، ايستاده و به پهلو قرار گرفته در خلقت آسمان‌ها و زمين تفکر می‌کنند و با اين تفکر و پی بردن به عظمت و چگونگی خلقت آنها بانگ برميدارند که خداوند متعال آنها را عبث و بيوده خلق نکرده است. در آياتی ديگر نوع خطاب به گونه ديگر بوده و خداوند آنها را می‌خواند که در چگونگي آفريده شدن موجودات تدبر و دقت‌نظر داشته باشند به عنوان مثال: شتر چگونه خلق شده؟ آسمان چگونه رفيع شده؟ كوه‌ها چگونه نصب شده‌اند؟ و زمين چگونه مسطح شده؟ (آيات 20-17 سوره مبارکه غاشيه) يا در زمين سير کنيد و ببينيد که خلقت چگونه آغاز شده است؟ (سوره عنکبوت آيه 20). خداوند متعال در آيه 21 سوره مبارکه حشر می‌فرمايد: اگر اين قرآن را به كوهي نازل می‌کرديم آن را از خشيت خدا در حالت خشوع و شکاف خورده می‌ديدی. لو انزلنا هذالقرآن علی جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشيه الله.... مگر قرآن در ظاهر غير از جملات نوشته شده بصورت کتاب چيز ديگری است. اين آيه چه چيزی را بيان می‌کند؟ که کوه تحمل آنرا ندارند. كوه‌ها در فرمانبرداری از امر خداوند خاشع هستند. ولی با داشتن اينهمه عظمت و بزرگی، در قبول امانت الهی از پذيرفتن آن سر باز می‌زنند و حمل اين امانت به انسان واگذار می‌شود. و لقد عرضنا الامانت علی السموات و الارض و الجبال و ابين ان يحملنها و حملهاالانسان... پس انسان‌ها از ديدگاه توحيدی دعوت شده‌ا‌‌‌ند در آيات الهی تفکر و تدبر کنند. و يکی از شاخصه‌های اشرف مخلوقات همين است. تدبر در آيات قرآن مجيد که در آنها اشارات علمی بکار رفته مستلزم نگاه و تدبر در قرآن از ديدگاه علوم تخصصی تجربی را لازم می‌کند. متخصصين هر رشته از علوم با تدبر در آيات قرآن می‌توانند به رمزهای مختلف پی برند که کلام خدا را بهتر تفسير می‌کند. و جالب آنکه خود قرآن در اين مورد می‌فرمايد: و ما يعقلها الا العالمون در آيات الهی تعقل نمی‌کنند مگر عالمان (سوره عنکبوت آيه 43)

کشف اسرار آفرينش با پيشرفت شگرف در علوم تجربی در چند دهه اخير موارد بسياری را در ارتباط با مباحث زمين شناسی روشن ساخته که يکی از آنها وجود شکاف‌ها و گسل‌ها، قطعات مختلف و کاسته شدن پوسته زمين از اطراف است. هدف اصلی اين نوشتار با بهره جستن از دانش تجربی زمين شناسی، کاويدن اين موضوع اسرارآميز از قرآن می‌باشد که شکاف‌ها و گسل‌ها چيست و چه نقشی در پوسته زمين دارند و قطعات موجود در زمين چيست و چگونه بوجود آمده‌ا‌‌‌ند و چگونه از اطراف پوسته زمين کاسته می‌شود. برای اين پژوهش، آيات مرتبط با اين موضوع در قرآن مجيد مورد مطالعه قرار گرفته است. اين تلاش گوشه‌ای از اعجاز اشاره‌های کلام خداوند متعال در ارتباط با وجود‌ شکاف در زمين و اهميت حضور و نقش آن‌ها وجود قطعات مختلف و کاسته شدن از اطراف پوسته زمين را روشن می‌کند.

بحث قرآنی

ابتدا هر سه موضوع وجود شکاف، قطعات مختلف و کاسته شدن زمين از اطراف در آيات بکار رفته مورد بحث قرار گرفته و سپس به مباحث زمين شناسی مرتبط با موضوع اشاره می‌گردد.

وجود شکاف در زمين

شکافت زمين در مقياس و منظرهای متفاوت در قرآن بيان شده است. در سوره مبارکه عبس در رديف آياتی که در مورد رستني‌ها از زمين با فروفرستاده شدن باران قرار دارد به ايجاد شکاف در زمين اشاره شده. و در تفاسير به شکافته شدن زمين و بيرون زدن دانه‌های رشد يافته تفسير شده است. ثم شققناالارض شقا (سوره عبس آيه 26) سپس زمين را شکافتيم شکافتنی. اما اشاره به زمين دارای شکاف در آيه 12 سوره مبارکه طارق می‌تواند صرفا شکاف دادن خاک برای رستن گياه نباشد و موضوع ديگری را در مباحث زمين شناسی مطرح فرمايد. در اينجا خداوند متعال به زمين دارای شکاف قسم ياد می‌کند. اگر صرفا شکاف در پوسته زمين مراد آيه باشد در آن صورت اشاره به گودال‌های ميان اقيانوسی، گسل‌ها در ابعاد مختلف و حتی شکاف در سنگ‌های پوسته زمين را نيز شامل خواهد بود.

والارض ذات الصدع (سوره طارق آيه 12) و قسم به زمين دارای شکاف

وجود قطعات مختلف در زمين

قرآن مجيد در آيه 4 سوره مبارکه رعد به وجود قطعات مختلف در زمين اشاره کرده است.

(و في الارض قطع متجاورات) در زمين قطعه‌های مجاور هم وجود دارد. از آنجا که در ادامه همين آيه به باغ‌های انگور وزراعت و خرما اشاره شده است بخش اول آيه به وجود زمين‌های مختلف کشاورزی و باغ نسبت داده شده است. آيا نمی‌توان گفت که وجود قطعات مختلف صرفا باغ‌ها و زمين‌های کشاورزی را دربر نمی‌گيرد و می‌تواند عام قطعه‌های مختلف در زمين را نيز بيان کرده باشد. در آن صورت از ديدگاه زمين شناسی وجود قطعات مختلف در پوسته زمين را بيان کرده که در دهه‌های اخير با پيشرفت علم زمين شناسی به آن پی برده شده است.

کاسته شدن زمين از اطراف

در دو جای قرآن مجيد در آيه 41 سوره مبارکه رعد و آيه 44 سوره انبياء به کاستن زمين از اطراف آن اشاره شده است (اولم يروا انا ناتی الارض ننقصها من اطرافها...) اين موضوع در تفاسير به کاسته شدن انسان‌های روی زمين معنی شده و مرگ و از بين رفتن تمدن‌ها و نيز فقدان عالمان با مرگ آنها. اما اگر به ضمير "ها" در دو کلمه ننقص و اطراف توجه شود مشخص می‌گردد که ضمير به خود زمين برمی‌گردد. در آن صورت کاسته شده از خود زمين می‌تواند مطرح باشد. در اين صورت آيه می‌تواند به موضوع بسيار شگرفی در زمين شناسی اشاره داشته باشد که پوسته زمين از اطراف خورده شده و از آن کاسته می‌شود.

بحث زمين شناسی

چنانکه می‌دانیم زمین در آغاز بصورت مذاب بوده و سطح آن بتدريج سرد شده است. چنين زمینی وقتی سرد و سفت می‌شود نیز منطقاً می‌بایست کاملاً مسطح بشود. بتدريج آب از مواد تشکيل دهنده زمين بصورت بخار آزاد شده و در اثر سرما در ارتفاعات بالای جو زمين به شکل بارانهای اولیه بر زمین می‌بارند و آب تمامی ‌سطح زمین را به یکسان می‌پوشاند. ولی با بوجود آمدن شکاف‌های بزرگ در پوسته زمين قطعات مختلف ايجاد شده و در بين آنها اقيانوسها بوجود می‌آيند. بخش‌های مختلف از زمین از هم جدا شده و فاصله گرفته‌ا‌‌‌ند و ما آنها را قاره‌ها می‌نامیم، سطح آنها بالاتر از بقیه سطح زمین قرار گرفته بیرون از آب مانده و یا آب کمتری روی آنها بوده است و رفته رفته با فعاليت آتشفشانها و تحولات زمین از آب بیرون آمده است. نکته دیگر شکافته بودن قشر خارجی آن است. به این معنی که قشر سفت و سخت آن بصورت پوست یکپارچه دور زمین را نگرفته، بلکه تکه تکه است و از میان آنها مواد مذاب به شکلی در گودال‌های ميان اقيانوسی بیرون می‌ریزد. این شکافها برای جلوگیری از منفجر شدن زمین و تجدید شرایط زیستی موجودات زنده روی آن توسط موادی که بیرون ریخته می‌شود ضروری است. زمين‌ساخت صفحه‌اي در سال 1968 مطرح شد که در شناخت تکوين پوسته زمين نقش پايه‌اي دارد و توانست فرآيندهاي زمين‌شناسي را بر مبنای آن تفسير کند. زمين‌ساخت صفحه¬اي مشخص ساخت که پوسته زمين از 20 قطعه مستحکم به ضخامت 6 کيلومتر (پوسته اقيانوسي) تا حداكثر70 کيلومتر (پوسته قاره‌ا‌‌‌ي) ساخته شده‌است که دائما در حال برخورد يا دور شدن از يکديگر هستند (شکل‌های 1 و 2). اين صفحه‌ها که کل سطح زمين را مي‌پوشانند و شامل قاره‌ها و بستر اقيانوس‌ها مي‌شوند با سرعت‌هاي متفاوت درحد چند سانتي‌متر در سال نسبت به‌هم حرکت مي‌کنند. اين صفحات پوسته بر روي لايه خميری ولي داغ تر موسوم به لايه گوشته قرار دارد. به اين ترتيب صفحات سخت پوسته خارجي از زير توسط مواد خميري شکل گوشته نگهداري مي‌شوند. لايه گوشته در زير پوسته زمين واقع شده و ضخامت آن متغير است و به حدود 200 کيلومتر مي‌رسد. گوشته می‌تواند جريان پيدا کند و حرکت‌هاي همرفتي كه عامل حرکت صفحات پوسته هستند در همين لايه روی می‌دهد. مذاب بودن گوشته زمين، همرفتي و جابه‌جايي افقي صفحه‌هاي پوسته واقع بر روي آن را آسان‌تر مي‌کند (شکل 3). هم‌چنان‌ که صفحه‌ها توسط جريآن‌هاي همرفت داخل گوشته منتقل مي‌شوند، قاره‌ها هم با آن‌ها حرکت مي‌کنند. پوسته اقيانوسي جديد که در بالاي جريآن‌هاي همرفتي بالا رونده در شکاف‌های ميان اقيانوسی به‌وجود مي‌آيد، بخش قديمي را جابه جا مي‌کند و چون صفحات پوسته صلب هستند، تمام صفحه اقيانوسي از محل جريان همرفتي دور مي‌شود. با توجه به اين‌که زمين در حال انبساط نبوده و افزايش سطح ندارد، با افزايش پوسته اقيانوسی بخش قديمي بايد در جايي از بين برود. ناگزير در محلي دورتر به داخل گوشته زمين فرو رفته به‌تدريج گرم مي‌شود و در مواد گداخته گوشته هضم و جذب مي‌شود. به‌دليل سبک‌تر بودن سنگ‌هاي صفحه‌هاي قاره‌اي از سنگ‌هاي صفحه‌هاي اقيانوسي، قاره‌ها نمي‌توانند زياد در گوشته فرو روند و صفحه سنگ‌کره اقيانوسي به زير صفحه قاره‌اي فرورانده مي‌شود و در محل خم شدن اين سنگ‌کره به درون زمين (زون فرورانش) دراز گودالي در بستر اقيانوس به وجود مي‌آيد. پوسته پايين‌رونده در گوشته گرم مي‌شود و دما آن‌قدر بالا مي‌رود تا باعث ذوب بخشي شود، مواد مذاب حاصل به طرف سطح زمين بالا آمده و در آن جا از طريق آتشفشان‌هاي عظيمي فوران مي کنند (شکل 3). به اين ترتيب صفحات نسبت به هم سه نوع حرکت واگرا، همگرا و انتقالي دارند. يکي از اصول زمين‌ساخت صفحه‌اي آن است که هر صفحه نسبت به صفحات ديگر به‌صورت يک واحد مستقل حرکت مي‌کند. واضح است که علت حرکت پوسته خارجي زمين با طبيعت متحرک و روان بخش گوشته در ارتباط است. مطالعه صفحات زمين‌ساختي به ما کمک مي‌کند تا نيروهايي که باعث حرکت صفحه‌ها، اشتقاق قاره‌ها، گسترش بستر اقيانوس، فورآن‌هاي آتشفشاني و تشکيل كوه‌ها مي‌شوند تفسير شوند (شکل 3). نيروهايي که باعث حرکت صفحه‌‌های زمين‌ساختی می‌شوند در اثر حرکت آهسته گوشته زيرين شکل می‌گيرند. سنگهای گوشته در اثر حرارت بالايی که در زير آن‌هاست،‌ دائما به سمت بالا حرکت می‌کنند و در اثر سرد شدن فرونشست می‌کنند. اين چرخه ميليونها سال طول می‌کشد و هنوز هم ظاهر بيرونی زمين با اين فرآيند در حال تغيير است. اين يافته تحولي در نحوه نگرش نسبت به پديده‌هاي زمين ايجاد كرد و با مطرح شدن زمين‌ساخت صفحه‌اي، زمين‌شناسان پديده‌هاي زمين‌شناسي را مورد بررسي قرار دادند؛ به اين معني كه زمين ساخت صفحه‌اي توانست وقايع زمين‌شناسي را پيش‌بيني كرده و حوادث تکتونيکی در پوسته زمين‌ را توضيح دهد. پوسته زمين قشر خارجی و بسيار نازک در ميان بخش‌های مختلف زمين است. اگر کره زمين را شبيه هندوانه‌ا‌‌‌ی بزرگ و کروی در نظر بگيريم، نسبت پوسته هندوانه به کل حجم هندوانه تقريبا مثل نسبت ضخامت پوسته به کره زمين است. پوسته زمين دو نوع می‌باشد که بنام پوسته قاره‌ای و اقيانوسی ناميده شده‌اند. پوسته قاره‌ای سبک تر بوده ضخامت زياد داشته (متوسط 40 كيلومتر) ولي حداکثر ضخامت 70 کيلومتری نيز در بخش‌هايی از آن گزارش شده است. اما پوسته اقيانوسی چگال تر و سنگين تر است و ضخامت کمتری (متوسط 6 کيلومتر) دارد. اگر اين ضخامت‌های پوسته را در مقابل اندازه شعاع زمين که بيش از 6000 کيلومتر است مقايسه نمائيم مشخص می‌شود که پوسته قاره‌ای و اقيانوسی به‌صورت صفحه‌های بزرگ همچون قطعات بزرگ يخ بر روی آب اقيانوس‌ها، بر روی گوشته مذاب در کنار هم شناورند. با به اثبات رسيدن نظريه زمين‌ساخت صفحه‌ای و حرکت قاره‌ها در ابتدای دهه 1970، علم زمين‌شناسی پی برد که در ميان صفحه‌های پوسته زمين نيروهای متفاوت کششی، فشاری و برشی و حالت‌های ترکيبی از آن‌ها وجود دارد. علت بوجود‌آمدن اين نيروها از حرکت بسيار آرام صفحه‌های زمين‌ساختي نسبت به هم منشاء می‌گيرد که در‌حد چند ميلی‌متر تا چند سانتی‌متر در سال در بخش‌های مختلف وجود دارد. ولی همين حرکت آرام باعث بوجود‌آمدن انرژی حرکتی بسيار گسترده در پوسته زمين می‌گردد که در امتداد همبری صفحه‌‌ها در محل‌های زايش پوسته اقيانوسی، فرورانش آن‌ها و محل‌های تصادم صفحه‌های تکتونيکی و گسل‌های بزرگ به شکل زمين‌لرزه‌های ويرانگر و بروز سونامی‌های عظيم تظاهر می‌يابد.

نتيجه گيری

تدبر در کلام الهی با در نظر گرفتن دعوت خود قرآن برای تفکر و تدبر در آيات الهی از يکسو و اطلاع از علوم تجربی حاصل سال‌ها تلاش افراد انديشمند در رشته‌های گوناگون می‌تواند باعث روشن شدن نکات جديدی از کلام خدا گردد. در اين ارتباط مطالب اشاره شده در اين نوشتار اذعان دارد که اشاره به وجود شکاف در زمين و حضور قطعات مختلف و کاسته شدن زمين از اطراف آن در قرآن موضوعاتی شگرف از مباحث زمين شناسی را بيان می‌کند که تلاش بشر در سال‌های اخير به اين اطلاعات دست يافته است.

شکل 1. وجود شکاف‌های بزرگ (زميندرز) در پوسته زمين که آنرا به قطعات مختلف تقسيم کرده‌ا‌‌‌ند.

شکل 2. قاره‌های موجود در پوسته زمين که ابتدا بصورت ياپاچه در کنار هم بودند و سپس انشقاق يافته و از همديگر فاصله گرفتند.

شکل 3. مدل نمايش‌دهنده بوجود آمدن پوسته اقيانوسی با کشش در امتداد شکاف‌های ميان‌اقيانوسی و خورده‌شدن پوسته اقيانوسی بوجود‌آمده در اثر فرورانش از اطراف در لبه‌های ناآرام قاره‌ای.

پانویس و منابع

1. قرآن مجيد

2. محمد فواد الباقی، المعجم المفهرس

3. لغات القرآن. مفردات راغب اصفهانی

4. محمد قريب، فرهنگ لغات قرآن، انتشارات بنياد، دو جلدی.

5. ناصر مکارم شيرازی، قرآن حکيم و شرح آيات منتخب.

6. ابوالفضل بهرام پور، تفسير يک جلدی مبين.

7. جامع التفاسير نور. مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي