پوشاندن استخوان‌ها با گوشت

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحْسَنُ ٱلْخَٰلِقِينَ

سپس نطفه را بصورت علقه [= خون بسته‌]، و علقه را بصورت مضغه [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، و مضغه را بصورت استخوانهایی درآوردیم؛ و بر استخوانها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه‌ای دادیم؛ پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است!

آیه 14 سوره مومنون

ترجمه

آن گاه نطفه را به صورت علقه درآورديم. پس آن علقه را مضغه گردانيديم، و آن گاه مضغه را استخوان‌هايى ساختيم، بعد استخوان‌ها را با گوشتى پوشانيديم، آن گاه آفرينشى ديگر پديد آورديم. آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.

بیان ایده

پوشاندن استخوان‌ها با گوشت، مرحله‌ای از مراحل خلقت جنین است که در سوره مؤمنون، در عبارت «فکسونا العظام لحماً» به آن اشاره شده است.

جنبه‌های اعجاز علمی در این آیه کریمه چنین است:

عبارت «فکسونا العظام لحماً» نشان می‌دهد که قرآن کریم 1400 سال پیش در تبیین پیدایش استخوان‌های جنین قبل از روییدن گوشت، پیشتاز بوده و عکس این امر، آن طور که پیشینیان تصور می‌کرده اند، صادق نبوده است.

قرآن می‌فرماید که جنین مراحل مشخصی را طی می‌کند:

وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا

در حالی که شما را در مراحل مختلف آفرید (تا از نطفه به انسان کامل رسیدید)!

آیه 14 سوره نوح

سپس این مراحل را دقیق و به تفصیل توصیف می‌کند. در آیه «فکسونا العظام لحماً»، حرف عطف (فاء) بیانگر تحولات سریع و پی در پی است و حرف عطف (ثم) برای بیان تغییراتی که در زمان نسبتاً طولانی صورت می‌گیرد، مانند «ثم انشأناه خلقاً آخر» به کار رفته است.

خداوند عبارت «فکسونا» را که بیانگر ترتیب دقیق لایه‌های متفاوت پوشاننده استخوان از جمله بافت‌ها، ماهیچه‌ها و پوست است و حتی تنوع ماهیچه‌ها در شکل و اندازه و نوع پیوندشان با استخوان به تناسب اعمال شان را نیز دربرمی‌گیرد، برگزیده است.

1400 سال پیش، قرآن در این آیه کریمه به ارتباط تنگاتنگ میان استخوان‌ها و عضلات اشاره کرده است. دو کلمه «عظام» و «لحم» در این آیه، شاید به دلیل ارتباط شدید ساختاری و فیزیولوژی که میان آن دو وجود دارد، پشت سر هم و بدون فاصله آمده‌اند. اهمیت فعالیت عضلانی در بازسازی سلول‌های سازنده استخوان و ذخیره سازی کلسیم در استخوان‌ها از همین‌جاست و اینکه سستی و بی تحرکی جسم، سلول‌های ویرانگر استخوان را فعال می‌سازد و گاه به نرمی استخوان منجر می‌شود، نیز از این روست.

ارتباط شدید میان استخوان و گوشت که در این آیه کریمه به آن اشاره شده، بیانگر ابزار پیوند دهنده ماهیچه به استخوان یعنی رگ‌ها و الیاف بسیار ضعیفی است که از میان بافت‌ها به سوی اجزای استخوان‌های داخلی می‌رود و آنها را با گوشت‌ها در نهایت ظرافت و استحکام و هنرمندی به هم پیوند می‌دهد. قرآن کریم بیش از 14 قرن پیش از این مطلب که علم تشریح و بافت شناسی و بیومکانیک زیستی در اواخر قرن بیستم آن را اثبات کرده، یاد نموده است.

این آیه به یکی از مراحل مهم رشد جنین در رحم اشاره کرده و آن مرحله پوشیده شدن گوشت بر استخوان است. این مرحله، قبل از مرحله تولد یعنی مرحله استقامت و تناسب اندام قرار دارد. لذا این مرحله زمینه ساز اصلی تولد است. همانطور که خداوند می‌فرماید:

ٱلَّذِى خَلَقَكَ فَسَوَّىٰكَ فَعَدَلَكَ

همان خدایی که تو را آفرید و سامان داد و منظّم ساخت،

آیه 7 سوره انفطار

این امر به تدبّر در لزوم پوشش گوشت بر استخوان جهت تناسب اندام جنین و تشکیل ساختار انسانی او سوق می‌دهد. از آنجا که بر این مرحله، حرکت جنین مترتب است، این حرکت در استحکام بخشیدن به مفاصل جنین و آماده سازی او برای شیرخواری بعد از تولد از طریق مکیدن انگشتان در رحم، بسیار اهمیت دارد.

نويسنده تفسير فى ظلال القرآن در مورد این آیه می‌گوید: جنين بعد از آنكه مرحله "علقه" و "مضغه" را پشت سر گذاشت تمام سلول‌هايش تبديل به سلول‌هاى استخوانى مى‌‏شود و بعد از آن تدريجاً عضلات و گوشت روى آن را مى‏پوشاند.

بنابراين جمله «كسونا العظامَ لحماً» يك معجزه علمى است كه پرده از روى اين مسئله كه در آن روز براى هيچكس روشن نبود بر مى‌‏دارد، زيرا قرآن نمی‌‏گويد: ما مضغه را تبديل به استخوان و گوشت كرديم بلكه مى‏‌گويد: ما مضغه را تبديل به استخوان كرديم و بر استخوان‌ها لباس گوشت پوشانديم اشاره به اينكه مضغه، نخست تبديل به استخوان مى‏‌شود و بعد از آن گوشت روى آن را مى‌‏پوشاند .

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• كَسَوْنَا: از ک- س- و، به معنی پوشاندن
• الْعِظَامَ: جمع عظم، به معنی استخوان
• لَحْماً: گوشت

اهداف و روش تحقیق

در آیات 12 تا 14 سوره مبارکه مؤمنون خداوند به مراحل مختلف خلقت انسان اشاره می‌کند. خلقت استخوان از مضغه و سپس پوشاندن استخوان‌ها با گوشت از مراحل فوق است. علم امروز نشان داده است که جنین در حین تکوین خود 3 لایه می‌شود که هر کدام از این لایه‌ها به اندام‌های مختلف بدن تبدیل می‌گردد. مثلاً لایه اکتودرم مو‌ها و لایه‌های خارجی پوست را می‌سازد. استخوان‌ها و ماهیچه‌ها از لایه مزودرم ساخته می‌شوند و لایه آندودرم نیز وظیفه ساختن شش‌ها و گوارشی را بر عهده دارد . استخوان‌ها در هفته ششم تا هشتم بارداری تشکیل می‌شوند و سلول‌های سازنده ماهیچه‌ها نیز در هفته پانزدهم تا هجدهم بارداری شکل می‌گیرند و استخوان‌های جنین شروع به محکم‌شدن می‌کند .

بنابر مطالب مطرح شده، به نظر می‌رسد که این آیه از مصادیق اعجاز علمی قرآن باشد. زیرا مردم در زمان نزول قرآن از اینکه ابتدا در رحم، استخوان تشکیل می‌شود و سپس گوشت روی آن را می‌پوشاند، آگاه نبوده‌اند و اطلاعاتشان درباره این مطالب پزشکی و فیزیولوژی بسیار اندک بوده است.

سوالات تحقیق

1. در زمان نزول قرآن، اطلاع مردم از مراحل پنج گانه خلقت جنین در رحم، به ویژه مرحله پوشش گوشت بر استخوان تا چه میزان بوده است؟
2. آیا نخستین بار این مطلب (پوشاندن استخوان‌ها با گوشت) را قرآن مطرح کرد؟
3. چرا در عبارت "كَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً" استعاره به کار رفته است؟ آیا صرفاً زیبایی کلام مد نظر بوده یا تشابه بسیار میان گوشت و لباس؟
4. سبب اینکه خداوند در مراحل قبلی، عبارت "خلقنا" و در این مرحله تعبیر"کسونا" به کار برد، چیست؟ "خلق" با "أنشأ" از لحاظ معنا و مفهوم چه تفاوتی دارد؟
5. الف ولام در "العظام" از کدام نوع (جنس، عهد، ذکر یا حضور) است؟
6. آیا علم امروز کاملاً خلقت استخوان قبل از گوشت در جنین انسان را تأیید می‌کند؟
7. مرحله "مضغه" کدام یک از مراحل رشد جنین انسان است؟
8. با توجه به رشد و نمو همزمان برخی از اندام‌های جنین، آیا می‌توان گفت که استخوان و ماهیچه‌ها به صورت همزمان تمایز می‌یابند ولی جایگاه قرارگیری آنها به گونه‌ای است که ماهیچه‌ها روی استخوان‌ها قرار می‌گیرند؟
9. مراحل اندام زایی جنین انسان به طور کامل چیست؟

پانویس و منابع

1. ابن منظور، محمد، لسان العرب، دار صادر،بیروت، 2003م

2. الشیمی، وائل و الدیب، محمد،« الإعجاز العلمي في قول الله تعالى فكسونا العظم لحماً» فی المؤتمر الثامن للاعجاز العلمی فی القرآن الکريم، 1427ق

3. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1382 ش

4. Kail., R.V and Cavanaugh, J.C., Human Development: A Life-Span View, Cengage Learning, 2008

5. http://www.umm.edu/ency/article/002398.htm