مدل جهان بسته

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

يَوْمَ نَطْوِى ٱلسَّمَآءَ كَطَىِّ ٱلسِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَآ أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُۥ وَعْدًا عَلَيْنَآ إِنَّا كُنَّا فَٰعِلِينَ

در آن روز که آسمان را چون طوماری در هم می‌پیچیم، (سپس) همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم، آن را بازمی‌گردانیم؛ این وعده‌ای است بر ما، و قطعاً آن را انجام خواهیم داد.

آیه 104 سوره انبیاء

بیان ایده

خداوند در این آیه به بحث از سرنوشت نهایی این عالم پرداخته و می‌فرماید که در آن روز خداوند آسمان را همانند پیچیدن طوماری که برای نوشتن آماده شده، در هم می‌پیچد و همانطور که بار نخست آفرینش را آغاز کرده، دوباره آن را باز می‌گرداند. طباطبایی در مورد اینکه مراد از پیچیده شدن سجل چیست، می‌گوید: مراد اين است كه سجل- كه همان صحيفه نوشته شده است- هنگامی كه پيچيده مى‌‏شود، نوشته هم پيچيده مى‌‏شود، يعنى الفاظ و يا معانيى كه خود نوعى تحقق و ثبوت دارد و به صورت خط و نقش در سجل نوشته شده، پيچيده مى‌‏شود، و با پيچيده شدنش ديگر چيزى از آنها ظاهر نمى‏‌ماند، همچنين آسمان با قدرت الهى روزى پيچيده مى‏‌شود، هم‌چنان كه فرموده:

وَمَا قَدَرُوا۟ ٱللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِۦ وَٱلْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُۥ يَوْمَ ٱلْقِيَٰمَةِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُ مَطْوِيَّٰتٌۢ بِيَمِينِهِۦ سُبْحَٰنَهُۥ وَتَعَٰلَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ

آنها خدا را آن گونه که شایسته است نشناختند، در حالی که تمام زمین در روز قیامت در قبضه اوست و آسمانها پیچیده در دست او؛ خداوند منزّه و بلندمقام است از شریکیهایی که برای او می‌پندارند

آیه 67 سوره زمر

.

در نتيجه، غايب گشته، چيزى از آن ظاهر نمى‌‏ماند، نه عينى، و نه اثرى. اما از داناى به غيب پنهان نمى‌‏شود، هر چند كه از ديگران پنهان مى‏‌گردد، هم چنان كه نوشته از سجل پنهان نيست، هر چند كه از ديگران پنهان است. پس طى و پيچيدن آسمان بر اين حساب به معناى برگشت آن به خزاین غيب است، بعد از آنكه از خزاین نازل و اندازه‏‌گيرى شده بود، هم چنان كه درباره آن و تمامى موجودات فرموده:

وَإِن مِّن شَىْءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَآئِنُهُۥ وَمَا نُنَزِّلُهُۥٓ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ

و خزائن همه چیز، تنها نزد ماست؛ ولی ما جز به اندازه معیّن آن را نازل نمی‌کنیم!

آیه 21 سوره حجر

و نيز به طور مطلق فرموده:

وَلِلَّهِ مُلْكُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَإِلَى ٱللَّهِ ٱلْمَصِيرُ

و از برای خداست حکومت و مالکیّت آسمانها و زمین؛ و بازگشت (تمامی موجودات) بسوی اوست!

آیه 42 سوره نور

إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ ٱلرُّجْعَىٰٓ

و به یقین بازگشت (همه) به سوی پروردگار تو است!

آیه 8 سوره علق

اما برخی از محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن، چون طبق آیه 30 همین سوره برآنند که جهان با پدیده مه‌بانگ آغاز شده است، عبارت «كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعيدُهُ» در آیه را دال بر این می‌دانند که جهان با چنین پدیده‌ای نیز به پایان خواهد رسید. به عبارت دیگر آنها مدعی هستند که خداوند در این آیه مدل جهان بسته را که طبق آن انبساط کنونی جهان سرانجام متوقف شده و انقباض جهان منجر به بازگشت آن به نقطه اولیه می‌شود، برای این جهان معتبر دانسته است. معادلات نسبیت که عام حاکی از انبساط جهان و نیز کم شدن سرعت این انبساط است، سه پاسخ محتمل دارد که هر یک از آنها سرنوشت نهایی متفاوتی را برای جهان پیش بینی می‌نماید. اینکه کدام یک از این سرنوشت ها در نهایت برای جهان رخ می‌دهد، به سرعت گسترش جهان و مقدار ماده‌ای که در آن است، بستگی دارد. این سه مدل متفاوت از جهان در حال گسترش را مدل‌های جهان باز، یکنواخت و بسته می‌نامند.

در 80 سال اخیر اخترشناسان به دنبال اندازه‌گیری دقیق دو پارامتر مهم کیهانی یعنی آهنگ گسترش جهان و چگالی متوسط ماده در جهان (ρ) بوده‌اند. دستیابی به میزان دقیق این دو پارامتر روشن خواهد کرد که کدام یک از مدل‌های مذکور توصیف کننده جهانی است که ما در آن زندگی می‌نماییم. چگالی بحرانی چهان در حدود 30-10×9 گرم بر سانتیمتر مکعب است و این مقدار برابر شش اتم هیدروژن در یک متر مکعب است. چگالی آب یک گرم بر سانتیمتر مکعب است. اگر چگالی متوسط جهان بیشتر از چگالی بحرانی باشد، جهان بسته خواهد بود، بدین معنا که در نهایت نیروی گرانش موجب توقف انبساط جهان شده و جهان منقبض و در خود جمع می‌شود و احتمالاً منجر به مه‌بانگ دیگری می‌گردد. بر عکس، اگر چگالی جهان کمتر از چگالی بحرانی باشد، جهان باز خواهد بود، بدین معنا که جهان برای همیشه گسترش می‌یابد و نیروی گرانش برای متوقف کردن این انبساط کافی نخواهد بود . اگر چگالی جهان دقیقاً برابر با چگالی بحرانی باشد، گسترش جهان یکنواخت خواهد بود، بدین معنا که جهان باز هم گسترش خواهد یافت.

سؤال مهم تعیین چگالی فعلی جهان است. توجه داشته باشید که چگالی فضا-زمان را خم می‌کند و مقدار چگالی، هندسه جهان را تعیین می‌کند. اگر چگالی جهان کمتر از چگالی بحرانی باشد، جهان باز است و حجمی نامحدود دارد، اگر برابر چگالی بحرانی باشد، جهان مسطح و تخت خواهد بود و حجم نامحدود دارد و اگر بیشتر از چگالی بحرانی باشد شکل جهان بسته و حجم محدودی خواهد داشت.

در حال حاضر، کل ماده با در نظر گرفتن ماده تاریک حدود 27% چگالی بحرانی است. مشاهدات نشان می‌دهد که جهان با سرعت و شتاب در حال گسترش است و در نهایت بسیار سرد و تاریک خواهد شد. عاملی که باعث این شدت در گسترش شده است وجود انرژی تاریک در جهان است. با اضافه کردن حدود 73% انرژی تاریک به چگالی جهان، چگالی جهان برابر چگالی بحرانی خواهد شد.

بنابراین چگالی فعلی جهان در حدود چگالی بحرانی است و سؤال مهم این است که چگونه پس از 7/13 میلیارد سال بعد از مه‌بانگ چگالی در حدود چگالی بحرانی است؟ شواهد زیادی همچون تابش زمینه کیهانی نشان می‌دهد که چگالی جهان برابر چگالی بحرانی است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• طَيّ: پیچیدن
• السِّجِلّ: گفته شده که سنگی است که در قدیم بر آن می‌نوشتند و سپس بر هرچه که بر آن می‌نویسند، اطلاق شده است.

اهداف و روش تحقیق

همانطور که گفته شد، استنباط مدل جهان بسته از این آیه منوط به پذیرش این نکته است که نظریه مه‌بانگ نیز از آیه 30 همین سوره قابل استنباط باشد. از این رو، نظر به اینکه دانش کنونی بشر درباره آغاز و نهایت این جهان به قطعیت نرسیده و در این زمینه کماکان ابهامات گسترده ای پیش رو دارد، نمی‌توان این مدل را به قرآن نسبت داد. اما از آنجا که آیه دلالت صریحی بر نحوه پایان یافتن کار این جهان دارد، باید گفت که این آیه می‌تواند از جمله غوامض قرآنی باشد که علم هنوز با قطعیت به جزئیات آن پی‌نبرده است.

آیات مرتبط

أَوَلَمْ يَرَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ أَنَّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَٰهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ ٱلْمَآءِ كُلَّ شَىْءٍ حَىٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ

آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین به هم پیوسته بودند، و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم؛ و هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم؟! آیا ایمان نمی‌آورند؟!

آیه 30 سوره انبیاء

وَٱلسَّمَآءَ بَنَيْنَٰهَا بِأَيْي۟دٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ

و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می‌بخشیم!

آیه 47 سوره ذاریات

إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا وَعْدَ ٱللَّهِ حَقًّا إِنَّهُۥ يَبْدَؤُا۟ ٱلْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُۥ لِيَجْزِىَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّٰلِحَٰتِ بِٱلْقِسْطِ وَٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌۢ بِمَا كَانُوا۟ يَكْفُرُونَ

بازگشت همه شما بسوی اوست! خداوند وعده حقّی فرموده؛ او آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند، تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، بعدالت جزا دهد؛ و برای کسانی که کافر شدند، نوشیدنی از مایع سوزان است؛ و عذابی دردناک، بخاطر آنکه کفر می‌ورزیدند!

آیه 4 سوره یونس

وَهُوَ ٱلَّذِى يَبْدَؤُا۟ ٱلْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُۥ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ ٱلْمَثَلُ ٱلْأَعْلَىٰ فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَهُوَ ٱلْعَزِيزُ ٱلْحَكِيمُ

او کسی است که آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند، و این کار برای او آسانتر می‌باشد؛ و برای اوست توصیف برتر در آسمانها و زمین؛ و اوست توانمند و حکیم!

آیه 27 سوره روم

سوالات تحقیق

1. منظور از واژه «السَّماءَ» در این آیه چیست؟
2. مراد از عبارت «كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ» چیست؟ آیا خداوند با تشبیه پیچیدن آسمان به پیچیدن طومار، تنها نوع خاصی از پیچیدن یعنی لوله کردن را در نظر دارد؟
3. مراد از واژه «السِّجِلِّ» چیست؟ تطور معنایی این واژه چگونه است؟
4. با توجه به عبارت «كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعيدُهُ»، آیا می‌توان گفت که منظور خداوند از آفرینش نخست مه‌بانگ و از بازگرداندن، رخ دادن مه‌بانگی دیگر است؟
5. آیا مراد از «نُعيدُهُ»، بازگرداندن به نقطه اولیه آفرینش است و یا بازگرداندن پس از نابودی است؟
6. آیا می‌توان با استفاده از مفاهیم این آیه و آیه 47 سوره ذاریات که حاکی از انبساط جهان است و آیه 30 همین سوره که جدا شدن زمین و آسمان‌ها را مطرح می‌نماید، مدل قرآنی کاملی از پیدایش، گسترش و پایان جهان ارائه داد؟
7. تاکنون چه مدل‌هایی برای آغاز و انتهای جهان ارائه شده است؟
8. شواهد و مستندات به دست آمده، بیش از همه مؤید کدام یک از این مدل‌هاست؟
9. آیا ویژگی‌هایی که در آیه درباره انقباض و پیچیده شدن جهان برشمرده شده، با آنچه که در مدل جهان بسته مطرح است، هماهنگی دارد؟
10. مردم در عصر نزول قرآن چه تصوری از آغاز و انجام جهان داشتند؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم ترجمه فولادوند

2. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم‏‘ الدار الشامية - دمشق‏‘بيروت، چاپ اول، 1412 ق.

3. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه، قم، 1417ق

4. -http://www.phy.duke.edu/courses/055/syllabus/lecture29.pdf

5. -http://www.phy.duke.edu/courses/055/syllabus/lecture29.pdf