حرکت ابر مانند کوه‌ها

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَتَرَى ٱلْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِىَ تَمُرُّ مَرَّ ٱلسَّحَابِ صُنْعَ ٱللَّهِ ٱلَّذِىٓ أَتْقَنَ كُلَّ شَىْءٍ إِنَّهُۥ خَبِيرٌۢ بِمَا تَفْعَلُونَ

کوه‌ها را می‌بینی، و آنها را ساکن و جامد می‌پنداری، در حالی که مانند ابر در حرکتند؛ این صنع و آفرینش خداوندی است که همه چیز را متقن آفریده؛ او از کارهایی که شما انجام می‌دهید مسلّماً آگاه است!

آیه 88 سوره نمل

بیان ایده

اگر در آیه 88 سوره نمل دقت کنیم، این معنا را که کوه‌ها نیز به مانند ابرها در حرکتند، اما حرکتشان برای ما محسوس نیست، درخواهیم یافت.

چنانچه در آيه فوق منظور از آمدن و رفتن، درگذشتن يا سپری شدن ودر نتیجه تولد و ایجاد و زندگی و از بین رفتن باشد، این نکته را می‌توان دریافت که حرکت کوه‌ها جدای از حیاتشان نیست و مانند ابرها ایجاد شده، حیات می‌گیرند و سپری می‌شوند.

با تابش خورشيد به درياها و اقـيانوس‌ها و آب‌های سطح زمين، آب بخار می‌شود و به جو می‌رود. سپس، ابر شکـل می‌گيرد و در بارش آب مجدداً به زمين برمی‌گردد. اين روند و فرايند هميشگی تولد و زندگی و مرگ ابرها است.

کوه‌ها نیز يا بر اثر فـشار درونی زمين به بالا يا بر اثر فشار به بالا در جایی و کشش به پایيـن در جای ديگر شـکـل می‌گيرند و يا بر اثر برخورد دو لايه زمين و چين خوردن زمين، و يا بـر اثر آتشفشان ايجاد می‌شوند و طی هزاران سال بر اثر عوامل فرسايش خرد شده و به دشت‌ها و درياها برده می‌شوند و از آن‌ها چيزی باقی نمی‌ماند و با زمين يکسان می‌گردند و کوه‌هـای جـديـد ديگـری در نقاط ديگر ايجاد می‌شود. يا همزمان با فرسوده شدن و از بين رفتن آن‌ها از بالا و از بيرون، فـشار درون زمينی پـيـوسـتـه آن‌ها را بلند می‌کند. اين روند و فرايند زندگی کوه‌ها مانند روند و فرايند زندگی ابرها است. و به اين شکل کوه‌هـا کـه بـه گـمـان ما "ثابت، استوار و پابرجا" هستند، مانند ابرها"سپری" می‌شوند. تطابق این مسئله با آیه شریفه را می‌توان اعجاز قرآن تلقی نمود.

اما اگر ‌آیه فوق را دقیق‌تر بررسی کرده و با مستندات علمی زمین شناختی تطبیق دهیم، باید گفت آیه صریحاً اشاره به حرکت مکانی کوه‌ها دارد، مانند حرکت ابرها (وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ) و نه به معنی"سپری شدن" آن گونه که مدعی در بالا گفته است.

با این رویکرد علمی می‌توان گفت که از دید ناظر روی زمین، حرکت ابرها آرام و خفیف به نظر می‌آید. از این رو، همانند سازی وتشبیه حرکت کوه‌ها به حرکت ابرها در این آیه ممکن است تأییدی برای نظریه زمین ساخت ورقه‌ای باشد که در سال 1912 برای اولين بار توسط آلفرد وگنر ژئوفيزيكدان و هواشناس آلماني عنوان گردید. وی با ارائه يك سخنرانی وانتشار كتابی با عنوان منشأ قاره‌ها و اقيانوس‌ها، آن را با عنوان "نظريه اشتقاق قارها" مطرح كرد. بر این اساس، یک تکه بودن کوه‌ها و نواحی قاره‌ها در میلیون‌ها سال قبل مفروض بوده و بر اثر این حرکت خفیف، جداسازی تدریجی قاره‌ها صورت گرفته است.

بر طبق اين نظريه، پوسته زمين به همراه قسمت بالايی گوشته فوقانی، قسمت سخت زمين را تشكيل می‌دهد و سنگ كره ناميده می‌شود. سنگ كره روي قسمت ميانی گوشته فوقانی كه به نام سست كره موسوم بوده و حالت خميری دارد، واقع شده است. سنگ كره يكپارچه نيست و از صفحات مجزايي موسوم به صفحات سنگ‌كره تشكيل يافته است (شکل1). صفحات سنگ‌كره نسبت به هم ثابت نيستند، بلكه دائماً در حركتند و همين حركت صفحات است كه سبب پديده‌های مختلف زمين ساختی می‌شود. به كمك نظريه زمين ساخت صفحه‌ای، تغيير مكان قاره‌ها، لرزه‌خيزي شديدتر برخي مناطق دنيا، وجود رشته كوه‌های ميان اقيانوسی، وجود مناطق آتشفشانی در كره زمين توجيه و مشخص گردیده است. در شکل2 مشاهده می‌کنید که صفحات سنگ‌کره نسبت به هم سه نوع حرکت دارند. مرز انتقالی بین دو صفحه با جابجایی مکانی دو صفحه نسبت به یکدیگر همراه است. مرز واگرا معمولاً بین دو صفحه اقیانوسی رخ می‌دهد. در این نواحی، بیرون ریختن مواد مذاب از اعماق زمین به درون اقیانوس، منجر به ساخت پوسته اقیانوسی جدید، حرکت و رانده شدن پوسته اقیانوسی قدیمی‌تر به طرفین و ایجاد پشته‌های میان اقیانوسی در محل خروج مواد مذاب می‌شوند (شکل3). با ساخت پوسته اقیانوسی جدید و فاصله گرفتن پوسته اقیانوسی قدیمی‌تر از پشته‌های میان اقیانوسی در آن سوی مرز صفحه اقیانوسی که در تماس با صفحه لیتوسفری دیگر قرار دارد، از بین رفتن پوسته اقیانوسی رخ می‌دهد. این مرز مخرب با نام مرز همگرا شناخته می‌شود (شکل4).

شکل1: صفحات اصلی و فرعی سنگ کره

شکل1: شکل2: مرز بین صفحات سنگ کره (از راست به چپ: مرز انتقالی ، مرز واگرا و مرز همگرا ).

شکل3: نمایش افزایش سن پوسته اقیانوسی با فاصله شکل

شکل4: مرز همگرا بین دو صفحه اقیانوسی و قاره ای گرفتن از پشته‌های میان اقیانوسی موسوم به منطقه فرورانش

در شکل 4 مشاهده می‌کنید که در منطقه فرورانش، صفحه اقیانوسی زیر صفحه قاره‌ای به علت چگالی بیشتر، فرورانش می‌کند. چگالی متوسط پوسته قاره‌ای 7/2 و چگالی پوسته اقیانوسی 3 است [3]. با ادامه فرورانش، براثر ذوب پوسته اقیانوسی در اعماق، ماگما تولید می‌شود. ماگمای تولید شده از میان پوسته قاره‌ای صعود می‌کند و منجر به ایجاد کوه‌های آتشفشانی در روی پوسته قاره‌ای می‌شود.

مهم‌ترین کمربندهای کوهستانی جهان از برخورد قاره‌ها به وجود آمده‌اند و بیانگر منطقه فرورانش قبلی‌اند. برای مثال کوه‌هایی مانند رشته کوه هیمالیا از برخورد هند به اوراسیا منتج شده‌اند (در حدود 50 میلیون سال پیش) (شکل5).

شکل5: برخورد صفحه هند به اوراسیا و تشکیل کمربند کوهستانی هیمالیا

از آیه 88 سوره نمل، مطالب علمی یاد شده، به طور اجمال بر می‌آید و اشاره مستقیم این آیه شریفه به حقایقی که از یافته‌های عصر حاضر است، آن هم در زمانی که آگاهی بشراز ماهیت کوه‌ها بسیار ناچیز بوده، می تواند اعجاز علمی قرآن را نمایانگر می‌باشد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• تَحسَبُ: گمان می‌کنی، می‌پنداری
• جامدَه: ساکن، بی‌حرکت ، ایستاده
• مَرّ: گذر کردن ، عبور کردن از چیزی
• صُنع: از "ص-ن-ع" به معنی كارى را به شايستگى انجام دادن
• أَتقَنَ: محکم نمود
• سَحاب: ابر، چه چه در آن آب باشد و چه باشد .

تفسیر و روایات مرتبط

ظاهر آیه چنین می‌نماید که در زمره‌ی آیات مربوط به وقایع قیامت است، چنانکه در آیه‌ی قبل می‌فرماید:

وَيَوْمَ يُنفَخُ فِى ٱلصُّورِ فَفَزِعَ مَن فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَن فِى ٱلْأَرْضِ إِلَّا مَن شَآءَ ٱللَّهُ وَكُلٌّ أَتَوْهُ دَٰخِرِينَ

و (به خاطر آورید) روزی را که در «صور» دمیده می‌شود، و تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند در وحشت فرو می‌روند، جز کسانی که خدا خواسته؛ و همگی با خضوع در پیشگاه او حاضر می‌شوند!

آیه 87 سوره نمل

و درآیه‌ی بعدی نیز اشاره‌ای به روز قیامت است:

مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُۥ خَيْرٌ مِّنْهَا وَهُم مِّن فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ ءَامِنُونَ

کسانی که کار نیکی انجام دهند پاداشی بهتر از آن خواهند داشت؛ و آنان از وحشت آن روز درامانند!

آیه 89 سوره نمل

در جوامع روایی و تفاسیر روایی، ذیل این آیه حدیثی از معصومین نقل گردیده است:

عن أبي جعفر(عليه السلام): «قوله: أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ: أحسَنَ كُلَّ شَي‏ءٍ خَلقَهُ».: از امام باقر(عليه السلام) نقل شده که فرمود: [ این] سخن خداوند: ( أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ ) یعنی: هر چیزی را به نیکوترین شکل خلق نمود. خلاصه آنچه مفسران گفته‌اند:

حرکت جوهری کوه‌ها که علامه طباطبایی آن را محتمل می‌داند .

در برخی تفاسیر، اقوالی نقل شده مبنی بر اینکه منظور از (سحاب) ابر‌های گسترده است که از نظر بیننده حرکتی آرام وخفیف دارند و حرکت اجسام بسیار بزرگ و مهیبی چون کوه‌ها نیز مانند اینگونه ابرها آنچنان محسوس نخواهد بود .

اهداف و روش تحقیق

مباحث عنوان شده‌ در مورد آیه‌ 88 سوره نمل نشان می‌دهد که حرکت ابر مانند کوه‌ها فرضیات متعددی را در مقابل دارد:

در مورد فرضیه‌ اول که در بیان اعجاز مطرح گردید، با این استدلال که منظور از "آمدن و رفتن" روند تشکیل، حیات و نابودی است و به عبارتی روند زندگی کوه‌ها مانند روند زندگی ابرهاست: کوه‌هـا کـه بـه گـمـان ما " ثابت، و پا برجا " هستند، مانند ابرها "سپری" می‌شوند. این نظریه خالی از اشکال و تکلف نیست، چرا که مرور ابرها در آیه‌ی شریفه دلالت صریحی بر حرکت ظاهری ابر دارد که قابل رؤیت است.

در فرضیه‌ی دوم سخن از حرکت کوه‌ها با لایه‌های زیرین خود و تشبیه آن به حرکت ابرها و تطبیق این پدیده با دلالت ظاهری آیه است. به این معنا که براساس یافته‌های زمین شناسی جدید می‌دانیم پوسته زمين به همراه قسمت بالايی گوشته فوقانی که سنگ‌کره نام دارد، روي قسمت ميانی گوشته فوقانی كه به نام سست‌كره است و حالت خميری دارد، واقع شده است. سنگ كره يكپارچه نيست و از صفحات مجزايی موسوم به صفحات سنگ‌كره تشكيل يافته است. صفحات سنگ‌كره نسبت به هم ثابت نيستند، بلكه دائماً در حال حركتند. رشته کوه‌های مهم جهان از برخورد این صفحات در طی میلیون‌ها سال پیش به وجود آمده‌اند و بیشتر آن‌ها در مرز یکی از این صفحات قرار دارند. بنابراین، به همراه صفحاتی که روی آن قرار دارند، برروی سست کره حرکت می‌کنند. اما این حرکت برای ناظر روی سطح زمین قابل مشاهده نیست، در حالی‌که در برخی از موارد حرکت ابرها، قابل مشاهده است.

به نظر می‌رسد مطالب فوق با آیه کریمه مرتبط باشد و از آن جهت که مردم در زمان نزول آیه چیزی از حرکت کوه‌ها نمی‌دانستند و این مطلب از یافته‌های عصرحاضراست. اعجاز آیه 88 سوره نحل بعید نخواهد بود. البته این مهم در صورتی صراحت دارد که آیه‌ی شریفه در زمره‌ی آیات قیامت محسوب نگردد و به طور مستقل و بدون لحاظ آیات قبل و بعد لحاظ شود. با این‌همه، حتی اگر این آیه در زمره‌ آیات قیامت به شمار آید، به سبب عبارت "صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ"، می‌تواند مشمول مطالب علمی فوق باشد.

آیات مرتبط

وَيَوْمَ نُسَيِّرُ ٱلْجِبَالَ وَتَرَى ٱلْأَرْضَ بَارِزَةً وَحَشَرْنَٰهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا

و روزی را به خاطر بیاور که کوه‌ها را به حرکت درآوریم؛ و زمین را آشکار (و مسطح) می‌بینی؛ و همه آنان [= انسانها] را برمی‌انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد!

آیه 47 سوره کهف

وَسُيِّرَتِ ٱلْجِبَالُ فَكَانَتْ سَرَابًا

و کوه‌ها به حرکت درمی‌آید و بصورت سرابی می‌شود!

آیه 20 سوره نبأ

يَوْمَ تَمُورُ ٱلسَّمَآءُ مَوْرًا

(این عذاب الهی) در آن روزی است که آسمان به شدّت به حرکت درمی‌آید،

آیه 9 سوره طور

وَتَسِيرُ ٱلْجِبَالُ سَيْرًا

و کوه‌ها از جا کنده و متحرّک می‌شوند!

آیه 10 سوره طور

وَإِذَا ٱلْجِبَالُ سُيِّرَتْ

و در آن هنگام که کوه‌ها به حرکت درآیند،

آیه 3 سوره تکویر

وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ ٱلْجِبَالِ فَقُلْ يَنسِفُهَا رَبِّى نَسْفًا

و از تو درباره کوه‌ها سؤال می‌کنند؛ بگو: «پروردگارم آنها را (متلاشی کرده) برباد می‌دهد!

آیه 105 سوره طه

يَوْمَ تَرْجُفُ ٱلْأَرْضُ وَٱلْجِبَالُ وَكَانَتِ ٱلْجِبَالُ كَثِيبًا مَّهِيلًا

در آن روز که زمین و کوه‌ها سخت به لرزه درمی‌آید، و کوه‌ها (چنان درهم کوبیده می‌شود که) به شکل توده‌هایی از شن نرم درمی‌آید!

آیه 14 سوره مزمل

أَلَمْ نَجْعَلِ ٱلْأَرْضَ كِفَاتًا

آیا زمین را مرکز اجتماع انسانها قرار ندادیم،

آیه 25 سوره مرسلات

سوالات تحقیق

1. آیا حرکت کوه‌ها به همراه صفحات مربوطه از آیه88 سوره نمل بر می‌آید؟
2. مقصود از همانند بودن حرکت چیست؟ آیا هدف آیه بیان یک مثال برای ذکر ثابت نبودن کوه‌هاست؟
3. آیا نوع حرکت کوه‌ها را که با مفعول مطلق نوعی در عبارت "وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ" بیان شده است، می‌توان در حکم تشبیه حرکت کوه‌ها به حرکت ابرها دانست؟ در این صورت حرکت کوه‌ها از چه نظر به حرکت ابرها تشبیه شده است؟
4. جملات "تَحْسَبُها جامِدَةً" و " هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ" چه نوع جملاتی هستند؟ آیا قرینه‌ای مبنی بر اینکه ظرف زمان را در جمله اول دنیا و در دومی ‌قیامت بگیریم، وجود دارد؟
5. با توجه به آن که قبل و بعد آیه شریفه به قیامت مربوط می‌شود و آیات مرتبط نیز همگی درباره رستاخیزند، آیا می‌توان چنین تفسیر علمی از این آیه داشت؟
6. از آنجا که برخی معتقدند واژه "کفات" در آیه 25 سوره مرسلات به معنای پرواز سریع است، آیا می‌توان گفت که حرکت ابر مانند زمین، همان حرکت مورد نظر آیه مذکور است؟
7. در عصر نزول قرآن چه تصوراتی در باره ماهیت کوه‌ها وجود داشته است؟
8. فرایند تشکیل رشته کوه‌ها چگونه است؟
9. آیا حرکت کوه‌ها به همراه صفحات مربوطه محدود به بازه زمانی خاصی است؟
10. آیا نشانه‌هایی برای اثبات حرکت صفحات قاره‌ای و کوه‌های همراه با آن همانند حرکت صفحات اقیانوسی (افزایش سن، بردارهای مغناطیسی سنگ‌های صفحه اقیانوسی) وجود دارد؟
11. آیا می‌توان مقصود از حرکت را تغییرات در بازه زمان دانست؟ در این صورت، بین مراحل تشکیل، وجود و نابودی کوه با ابر همانند و تشابهی وجود دارد؟
12. سه نوع حرکت صفحه‌ای در نظریه زمین ساخت صفحه‌ای تحت تأثیر چه عواملی کنترل می‌شود؟
13. تا کنون چه حرکت‌هایی برای ابرها شناخته شده است؟
14. آیا ممکن است این آیه اشاره به حرکت وضعی یا انتقالی زمین داشته باشد؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. قرآن کریم، ترجمه علی اکبر طاهری

3. بحرانى ،‌هاشم، البرهان فى تفسير القرآن، بنياد بعثت، تهران، 1416ق

4. راغب اصفهانى، حسين، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم‏- الدار الشاميه، دمشق- بيروت، چاپ اول، 1412 ق

5. طريحى، فخرالدين، مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، 1375 ش

6. مصطفوى، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشركتاب، تهران، 1360ش به قلم الشيخ عبد المجيد الزنداني

7. http://www.55a.net

8. www. ngdir.ir

9. www.gly.bris.ac.uk, university of Bristol, earth science, plates.ppt

10. Klous, W. Jackquelyne, Tilling. Robert .I., This Dynamic Earth: The Story of Plate Tectonics, Science , 1996,77 p.