آسمان بازگشت دهنده

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَٱلسَّمَآءِ ذَاتِ ٱلرَّجْعِ

سوگند به آسمان پرباران،

آیه 11 سوره طارق

ترجمه

سوگند به آسمان بارش‏ انگيز (ترجمه فولادوند).

سوگند به آسمان بازگردنده‏ (ترجمه مجتبوی).

به آسمان كه بازگرداننده (آب به صورت باران) است، سوگند (ترجمه فارسى).

سوگند به آسمان داراى بازگشت (ترجمه مشكينى).

سوگند به آسمان كه صاحب باز گشتن است (تفسیر روان جاوید).

بیان ایده

واژه سماء در قرآن بر مصادیق متعددی از جمله آسمان به معنی جهت بالا ، آسمان به معنی جوّ اطراف زمين، آسمان به معنای كرات آسمانی، آسمان غیرمادی، آسمان به معنای مقام قرب و حضور الهی تطبیق می‌نماید. در این آیه برای تعیین مصداق مناسب برای واژه «سماء» باید به معنایی که از واژه «رجع» مورد نظر است، توجه نمود.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• ذات: مؤنث "ذو" به معنی صاحب، پیوسته به اسم ظاهر اضافه می‌شود، به وسیله ذو هر گونه اسمی از اجناس و انواع توصیف می‌شود.
• رجع: به معنی برگشتن و برگرداندن است و به صورت لازم و متعدی، هردو در قرآن آمده است ، بازگشت به هرآنچه که آغاز و شروع از آنجا بوده است.

بررسی تفسیری

بیشتر مفسران واژه «رجع» را به معنای باران دانسته‌ و گفته‌اند که خداوند به آسمانی که باران‌دار و یا حامل باران است، سوگند خورده است. اما باید گفت که «رجع» در اصل به معنای بازگشتن و برگرداندن است. البته به باران نیز رجع گفته می‌شود و این یا از آن جهت است که باران در فصل خاص خود باز می‌گردد و بارش‌ها تکرار می‌شود و یا از آن روست که باران آبی است که در اثر بخار آب دریاها به آسمان رفته و آسمان دوباره این آب را به زمین برمی‌گرداند. پس، این کارآسمان است که «ارجاع» می‌‌دهد.

اهداف و روش تحقیق

جو یا اتمسفر پوششی از گاز اطراف هر سیاره هستند. مشاهدات نشان می‌دهد که سیاره‌ای دیگری با ترکیب گاز زمین و گرما و آب و هوایی مانند آن که برای حیات لازم است، وجود ندارد و استیون هاوکینگ فیزیکدان معروف می‌گوید احتمال وجود سیاره‌ای همانند زمین در حدود یک میلیونیم است. اگر گازهای موجود در جو زمین تغییر کند ادامه حیات برای ما ممکن نخواهد بود.

ترکیبات جو زمین

جو زمین مولفه‌های متغیری هم دارد که شامل قطرات آب، ذرات غبار و ازن است. اگرچه مقدار این مواد کم است اما تغییرات آن‌ها تاثیرات زیادی روی آب و هوا خواهد گذاشت. قطرات آب در جو بین 1 تا 4% متغیر است.

قطرات آب

قطرات آب منشا اصلی همه ابرها و بارش‌ها هستند. دی اکسید کربن گرمای داده شده توسط زمین و انرژی رسیده از خورشید را جذب می‌کند. وقتی آب تغییر حال می‌دهد گرما آزاد یا جذب می‌کند که گرمای نهان نامیده می‌شود و این منبع انرژی برای بسیاری از طوفان‌ها است.

گرد و غبار

گرد و غبار شامل مواد ریز میکروسکوپی است که با چشم غیر مسلح دیده نمی‌شود و شامل گرده گل‌ها، هاگ و دانه‌ها می‌شود که در تروسفر، نزدیک‎‌ترین لایه به زمین دیده می‌شود. با این حال گرد وغبار در لایه‌های بالاتر جو نیز دیده شده است. باقی ذرات غبار، ذرات شهاب‌سنگ‌هایی است که هنگام عبور از جو خرد و پخش شده‌اند. این گرد غبار به عنوان سطحی عمل می‌کنند که قطرات آب می‌تواند با یکدیگر متراکم شود و باران و برف را ایجاد نماید. بدون غبار ابر و مه وجود نداشت. غبار هم‌چنین می‌تواند تابش‌های آمده از خورشید را جذب یا بازتاب نماید. هنگامی که غبار درون جو زیاد است، مانند وقتی که انفجارهای آتشفشانی اتفاق می‌افتد، مقدار نور خورشیدی که به زمین می‌رسد کاهش می‌یابد. غبار هم‌چنین می‌تواند باعث افزایش پراکندگی نور شود و رنگ قرمز و نارنجی را در طلوع و غروب خورشید بیشتر کند.

ازن

ازن مولکولی است که از سه اتم اکسیژن تشکیل شده است. مقدار خیلی کمی از این گاز در اتمسفر وجود دارد که در لایه استراتوسفر متمرکز شده است. ازن پرتو ماورابنفش را جذب می‌کند و بدون آن زمین قابل سکونت نبود.

بدون وجود جو زمین، حیات روی آن امکان نداشت زیرا گازهای لازم برای تنفس را فراهم می‌کند.به عنوان پوسته‌ای از رسیدن تشعشعات خطرناک جلوگیری می‌کند،از رسیدن شهاب سنگ‌ها جلوگیری می‌کند و دمای یکنواختی را ایجاد می‌کند.

اتمسفر زمین از لایه‌های مختلفی تشکیل شده است و هر یک از این لایه‌ها نقش اساسی در زندگی بشر دارد. پایین‌ترین لایه اتمسفر، طبقه تروپوسفر است که محل تجمع تمامی بخار آب جو زمین است و رویدادها و تحولات آب و هوایی در آن اتفاق می‌افتد. ابر و باران و برف و رعد و برق تنها در این لایه رخ می‌دهد و این لایه وظیفه بازگشت آب تبخیر شده از دریاها را به سطح زمین دارد که به شکل باران و برف به زمین فرو می‌ریزد.

برخی دیگر از مفسران معتقدند که مراد از "رجع" بازگشت خورشید و ماه و سیارات و طلوع آن‌ها به دنبال غروبشان است . البته همانطور که می‌دانیم طلوع و غروب سیارات و رجع آن‌ها در این مسیر، خصوصیتی نیست که بتوان به خود سیارات نسبت داد، چرا که این مساله در اثر حرکت وضعی زمین به وجود آمده و ناظر زمینی چنین حس می‌کند که سیارات طلوع و غروب می‌کنند و دوباره به جایگاه اولیه شان باز می‌گردند، درحالیکه در واقعیت چنین اتفاقی نمی‌افتد. به علت این که تمام سیارات و زمین به دور خورشید در مدارهای مختلفی و با سرعت‌های متفاوتی می‌چرخند، ناظر زمینی حرکت سیارات دیگر را اینگونه مشاهده می‌کند.

از این رو نمی‌توان گفت که "ذات الرجع" بودن آسمان به چنین خصوصیت مجازیی بر می‌گردد. البته اینکه خورشید و ماه سیارات هر یک در مدار خود گردش کرده و به جایگاه اولیه شان بازگشت می‌کنند، امری است که از نظر علمی به اثبات رسیده است، از این رو شاید بتوان گفت که ذات الرجع اشاره به این ویژگی اجرام آسمانی است که هر یک در مدار خود حرکتی منظم، حساب شده و متناوب دارند.

البته باید گفت که آسمان علاوه براین بازگشت‌هایی که بیان شد، بازگشت دیگری نیز دارد. در لایه‌های بالاتر گاز کم‌تراکم‌تر می‌گردد و در ارتفاع 80 کیلومتری گاز به قدری نازک می‌گردد که الکترون‌های آزاد می‌توانند برای زمان کوتاهی قبل از به دام افتادن توسط یون‌های نزدیک وجود داشته باشند. وجود ذرات باردار در این ارتفاع باعث می‌شود، بالاترین لایه شامل ویژگی‌های گازی و پلاسمایی گردد.

بالاترین لایه زمین یونوسفر میدان الکتریکی دارد و شامل مقدار زیادی یون (ذره باردار، اگر اتم الکترون از دست بدهد یون مثبت و اگر الکترون بگیرد یون منفی می‌شود) و الکترون آزاد است. یونوسفر از سه لایه E , D و F تشکیل شده است.

این لایه برای انتشار امواج رادیویی بسیار مهم است. لایه D امواج رادیویی AM را جذب می‌کند و در شب ناپدید می‌شود و لایه E وF امواج را به زمین برمی‌گردانند به همین دلیل ایستگاه‌های رادیویی قدرت خروجی خود را در شب و روز تنظیم می‌کنند. از این رو با توجه به اینکه آسمان می‌تواند امواج رادیویی را منعکس نماید، برخی معتقدند که این خاصیت بازگشت دهندگی جو، مورد نظر آیه می‌باشد.

با توجه به آنچه که گفته شد، می‌توان گفت که آسمان دارای خصوصیات بازگشتی متعددی است که هر یک از آنها ممکن است، مورد نظر قرآن باشد. این احتمال نیز وجود دارد که با توجه به اینکه خداوند به طور مطلق از دارای بازگشت بودن آسمان سخن می‌گوید، تمامی‌این خصوصیات مورد نظر باشند. جالب اینجاست که لفظ «الرَّجْع» که در این آیه استفاده شده، مصدری است که به هر دو صورت لازم (به معنای بازگشتن) و متعدی (به معنای بازگشت دادن) به کار می‌رود، از این رو عبارت «ذات الرَّجْع» می‌تواند هر دو معنای دارای بازگشت و بازگشت دهنده را در بر داشته باشد. بنابراین می‌توان گفت که هم اینکه خود آسمان دارای بازگشت باشد، همانند بازگشت ستارگان در مدارهایشان و هم اینکه آسمان بازگشت دهنده باشد، مانند بازگشت دادن باران و امواج رادیویی به زمین، می‌تواند از مصادیق آیه باشد.

البته هرچند ممکن است گفته شود که در عصر نزول، مردم تا حدودی به کیفیت نزول باران و اینکه تشکیل ابرها ناشی از بخار آب دریاهاست، آگاهی داشته اند. اما می‌توان گفت که درباره خاصیت بازگشت دهندگی امواج رادیویی یا حرکت منظم ستارگان در مدارهایشان بی اطلاع بوده اند. از این رو می‌توان این آیه را از مصادیق اعجاز علمی قرآن به شمار آورد. با وجود این، برای اظهار نظر علمی دقیقتر باید به برخی سؤالات علمی و قرآنی پاسخ گفت.

آیات مرتبط

يُرْسِلِ ٱلسَّمَآءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا

تا بارانهای پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرستد،

آیه 11 سوره نوح

هُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ ٱسْتَوَىٰ عَلَى ٱلْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِى ٱلْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز [= شش دوران‌] آفرید؛ سپس بر تخت قدرت قرار گرفت (و به تدبیر جهان پرداخت)؛ آنچه را در زمین فرو می‌رود می‌داند، و آنچه را از آن خارج می‌شود و آنچه از آسمان نازل می‌گردد و آنچه به آسمان بالا می‌رود؛ و هر جا باشید او با شما است، و خداوند نسبت به آنچه انجام می‌دهید بیناست!

آیه 4 سوره حدید

وَٱلسَّمَآءِ ذَاتِ ٱلْحُبُكِ

قسم به آسمان که دارای چین و شکنهای زیباست،

آیه 7 سوره ذاریات

بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ وَٱلسَّمَآءِ ذَاتِ ٱلْبُرُوجِ

سوگند به آسمان که دارای برجهای بسیار است،

آیه 1 سوره بروج

وَجَعَلْنَا ٱلسَّمَآءَ سَقْفًا مَّحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ ءَايَٰتِهَا مُعْرِضُونَ

و آسمان را سقف محفوظی قرار دادیم؛ ولی آنها از آیات آن روی‌گردانند.

آیه 32 سوره انبیاء

إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!

آیه 164 سوره بقره

أَفَلَمْ يَنظُرُوٓا۟ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَٰهَا وَزَيَّنَّٰهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ

آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‌ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده‌ایم و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست؟!

آیه 6 سوره ق

سوالات تحقیق

2. منظور از واژه «السماء» در این آیه چیست؟ آیا قرینه ای که نشان دهد این واژه به اتمسفر زمین یا اجرام آسمانی اشاره دارد، موجود است؟
4. مراد از عبارت «ذَاتِ الرَّجْع» چیست؟
6. آیا می‌توان گفت که لفظ «الرَّجْع» واژه متداولی برای باران بوده و در کلام عموم مردم آن زمان به کار می‌رفته است؟
8. آیا آیه می‌تواند اشاره به این مطلب باشد که آسمان‌ها در ابتدا به صورت دود و دخان بوده و در آخر امر هم به صورت دخان می‌شود؟
10. آیا می‌توان گفت که آیه در مورد قیامت و بازگشت به سوی خداوند است؟
12. مردم زمان پیامبر چه برداشتی از این آیه داشتند؟
14. آیا معنای " آسمان بارش انگیز " با این ادعا قابل تطابق است؟
16. لایه های مختلف اتمسفر چه نام دارند و هر یک دارای چه خصوصیتی هستند؟
18. آیا در جو زمین چنین خاصیتی وجود دارد که اشعه های مضری را که به طرف زمین می‌آیند، منعکس کرده و به فضا بازگشت دهد؟
20. آیا می‌توان در آسمان که شامل جو زمین و ماورای آن می‌شود، خصوصیات دیگری که در بردارنده نوعی بازگشت باشند، یافت؟
22. آیا ذات الرجع بودن آسمان می‌تواند اشاره به تکوین ستارگان و تکامل و سپس انفجار و باز گشت به ماده اولیه باشد؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم ترجمه فولادوند

2. ثقفى تهرانى، محمد، تفسير روان جاويد، انتشارات برهان، چاپ سوم، تهران، 1398 ق

3. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، انتشارات ذوی القربی

4. طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1362 ش

5. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، موسسه هدی، 1417 ق

6. فارسى، جلال الدين، ترجمه قرآن، انجام كتاب - تهران، چاپ اول، 1369 ش

7. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه

8. مجتبوى، سيد جلال الدين، ترجمه قرآن، انتشارات حكمت - تهران، چاپ اول، 1371 ش

9. مشكينى، على، ترجمه قرآن، الهادى، قم، چاپ دوم، 1381 ش

10. http://sunshine.chpc.utah.edu/labs/atmosphere/atmosphere_main.html

11. http://sunshine.chpc.utah.edu/labs/atmosphere/atm_gases1.html

12. http://www.harding.edu/lmurray/113_files/HTML/d2_Earth%20Revised/tsld006.htm

13. http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/earth/atmosphere.html

14. http://www.lasalle.edu/~smithsc/Astronomy/retrograd.html

15. http://www.haarp.alaska.edu/haarp/ion1.html

16. http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/met130/notes/chapter1/ion.html

17. http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/met130/notes/chapter1/ion2.html