خلقت مگس از منظر قرآن و علم

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَٱسْتَمِعُوا۟ لَهُۥٓ إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَن يَخْلُقُوا۟ ذُبَابًا وَلَوِ ٱجْتَمَعُوا۟ لَهُۥ وَإِن يَسْلُبْهُمُ ٱلذُّبَابُ شَيْـًٔا لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ ٱلطَّالِبُ وَٱلْمَطْلُوبُ

ای مردم! مثلی زده شده است، به آن گوش فرا دهید: کسانی را که غیر از خدا می‌خوانید، هرگز نمی‌توانند مگسی بیافرینند، هر چند برای این کار دست به دست هم دهند! و هرگاه مگس چیزی از آنها برباید، نمی‌توانند آن را باز پس گیرند! هم این طلب‌کنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان (هم این عابدان، و هم آن معبودان)!

آیه 73 سوره حج

چکیده

در آیه 73 سوره حج خداوند ناتوانی بت‌ها را در قالب دو مثال وصف می‌کند که یکی از آن دو ناتوانی در بازپس‌گیری چیزی است که مگس و پشه یا حشرات بالدار از آنها بربایند. در این آیه، با توجه به کاربرد عبارت «الذین تدعون من دون الله» و عبارات مشابه آن در قرآن کریم، مراد از بت‌ها اعم از بت‌های جاندار و جماد است و از آنجا که ضعف جماد در بازپس‌گیری مواد ربوده شده امری بدیهی است، لذا در این مقاله به تبیین ناتوانی بت‌های جاندار مانند انسان پرداختیم. در آیه 73 سوره حج، واژه «ذباب» به مفهوم مگس، پشه، زنبور و هر حشره بالدار و واژه «سلب» به معنی ربودن (همراه با چابکی، اجبار، ناراحتی و غافلگیری) و واژه «یستنقذ» به مفهوم رهاندن است و کاربرد اسم نکره «شیئا» در سیاق شرط حاکی از آن است که آنچه ذباب می‌رباید، شامل هر نوع ماده‌ای اعم از خون یا ماده خوراکی می‌شود. با توجه به بررسی‌های انجام شده مراد آیه، گونه خاصی از حشرات نیست و شامل تمام گونه‌های حشرات می‌شود. یکی از دلایل ناتوانی انسان در پس‌گرفتن آنچه ذباب از او ربوده، ساختار جسمی و دستگاه گوارش این دسته از حشرات است. از سویی به دلیل دندانه‌دار بودن نیش پشه و نیز مواد بزاقی حشره، انسان متوجه ورود نیش نمی‌شود و از سوی دیگر به دلیل سیستم دفاعی بدن انسان و ترشح پروتئین هنگام تزریق نیش حشره به آن، بدن دچار خارش، تورم و قرمزی در محل گزش می‌شود. همچنین حشره بعد از ترشح بزاق خود بر روی ماده جامد، آن را به مایع تبدیل می‌کند تا امکان بلعیدن و مکیدن آن فراهم شود. سپس با تخلیه محتوای دستگاه گوارش و بازگرداندن مجدد آن عمل هضم و جذب صورت می‌گیرد. در حشرات خونخوار نیز ترشح بزاق مانع انعقاد خون موجود زنده می‌شود تا حشره بتواند به راحتی خون را بمکد. بنابراین آنزیم‌های موجود در بزاق حشرات نیز براساس نوع تغذیه متفاوت‌اند.

مقدمه

یکی از راه‌های شناخت خداوند ، تامل در شگفتی‌های جهان آفرینش است که قرآن کریم به گونه‌های مختلف، توجه حقیقت‌جویان را به این نشانه‌ها جلب می‌نماید. یکی از این شگفتی‌ها در موجود کوچکی نهفته است که در زبان عربی «ذباب» نامیده می‌شود.

هرچند خداوند متعال صرفاً در یک آیه از قرآن کریم که سخن از ناتوانی بت‌هاست، از «ذباب» یاد می‌کند، اما در ادامه به ناتوانی آن‌ها در زمینه‌ای دیگر نیز اشاره می‌نماید که جای بسی تامل است و آن ناتوانی بت‌ها در بازپس‌گرفتن چیزی است که «ذباب» از آنها ربوده است.

در این مقاله درصدد هستیم ضمن بیان مشخصات «ذباب» از جهت علمی، به تشریح چگونگی ارتباط «ذباب» و «بت‌ها» پرداخته و از مطلب علمی نهفته در آیه 73 سوره حج پرده برداریم.

اعجاز مورد ادعا در آیه 73 سوره حج

در آیه مذکور، خداوند متعال در بیان ناتوانی و حقارت بت‌ها، در مثلی از عدم قدرت آنها در خلقت ذباب یاد می‌کند و در تاکید ضعف آنها ذکر می‌کند که حتی اگر ذباب از آنها چیزی را برباید، نمی‌توانند آن را پس بگیرند و در ادامه آیه، هر دو (بت و ذباب) را ضعیف و ناتوان توصیف می‌کند.

بر این مبنا چنین ادعا می‌شود: خصوصیات زیست‌شناختی حشرات و به طور خاص مگس و پشه اعم از ویژگی‌های ریخت‌شناسی و فیزیولوژیک به‌گونه‌ای است که در فرآیند تغذیه هرگاه از ماده‌ای اعم از خون یا مواد خوراکی تغذیه کنند، ابتدا از طریق ترشحات بزاقی تغییراتی در ساختار مواد غذایی به وجود می‌آورند و سپس عمل بلع یا مکیدن را انجام می‌دهند. این تغییرات شامل یکسری فرآیندهای فیزیکی و بیوشیمیایی است. به عنوان مثال تبدیل غذاهای جامد و نیمه جامد به حالت محلول نوعی تغییر فیزیکی و نیز شکستن و تجزیه کردن مولکول‌های درشت به مولکول‌های کوچکتر و ساده تر توسط آنزیم‌های بزاقی و همچنین پیشگیری از مکانیسم‌های انعقاد خون در میزبان حشرات خونخوار از جمله تغییرات شیمیایی است که پیش از خوردن مواد غذایی ایجاد می‌شود. این تغییرات به نحوی است که حتی در صورت تخلیه محتویات دستگاه گوارشی نیز ایجاد ساختار اولیه ماده مورد تغذیه با استفاده از مواد موجود در دستگاه گوارش ممکن نیست و با توجه به عدم آگاهی مردم عصر نزول از این فرآیندها، می‌توان گفت در آیه 73 سوره حج به گونه‌ای ظریف به این مسئله علمی اشاره شده است. به منظور تشریح اعجاز مورد ادعا، پس از تبیین مفهوم واژگان کلیدی آیه به توصیف مشخصات علمی ذباب و تبیین محتوای علمی مربوط به آن می‌پردازیم.

واژگان کلیدی در اعجاز آیه 73 سوره حج

براساس آنچه در اعجاز علمی آیه 73 سوره حج مورد ادعاست، می‌توان گفت در این آیه بررسی چند واژه اهمیت بسزایی دارد که عبارتند از: ذباب، یسلب، لا یستنقذوه که در ادامه به بررسی لغوی آن‌ها خواهیم پرداخت.

واژه «ذباب» در لغت

واژه «ذباب» در لغت به معانی ذیل به‌کاررفته است:

اسمی است که برای مذکر و مونث به‌کار می‌رود، هرچند در کلام غالبا برای مذکر استفاده می‌شود ، طاعون ، جنون ، سیاهی که در خانه‌هاست و در ظرف و غذا می‌افتد زنبور عسل ، نقطه‌ای سیاه در مرکز حدقه اسب ، لبه گوش انسان و اسب ، حشرات بالدار ، مگس و زنبور ، پشه و زنبور .

بنابر ترجمه‌های رایج آیه 73 سوره حج و نیز معانی واژه «ذباب» می‌توان گفت این کلمه در آیه مذکور به مفهوم مگس، پشه، زنبور و هر حشره بالدار است.

واژه «سلب» در لغت

واژه «سلب» در لغت به معانی ذیل به‌کاررفته است:

(نزع الشیء من الغیر علی القهر) برگرفتن و برداشتن چیزی از دیگری به اجبار و ناراحتی ، (اختلسه) ربودن ، گرفتن چیزی با چابکی و ربودن . بنابراین واژه «سلب» در آیه مذکور بر ربودن دلالت می‌کند که همراه با چابکی، اجبار و ناراحتی است. همچنین عمل ربودن به دلالت التزامی بر ناآگاهی فردی که در معرض آن است، دلالت می‌کند. بنابراین ربودن چیزی از موجود زنده توسط حشرات همراه با این مشخصات است: اجبار، ایجاد ناراحتی، با چابکی، بدون آگاهی فرد.

واژه «یستنقذ» در لغت

واژه «یستنقذ» در لغت به معانی ذیل به‌کاررفته است:

(نجا) واژگان «نقذ، انقذ، تنقّذ، استنقذ» در لغت به معنی نجات دادن است ، (التخلیص من ورطه) رهاندن ، (استخلاص شیء) رهاندن چیزی .

بنابراین آیه 73 سوره حج می‌تواند بیانگر ناتوانی بت‌ها بر بازپس‌گرفتن و رهاندن چیزی باشد که حشره، آن را از موجود زنده ربوده است.

مراد از «الّذین تدعون من دون الله»

در آیه 73 سوره حج، سخن از ناتوانی کسانی است که مشرکان به جای خداوند می‌خوانند. در مورد آنکه مراد از عبارت «الّذین تدعون من دون الله» چیست، دو دیدگاه در تفاسیر مطرح شده است که عبارتند از:

1. بت‌های سنگی یا اصنام

2. عموم بت‌ها شامل درخت، خورشید، حیوان، ملائکه، ستاره، جن، انس و غیره

بررسی این آیه و سایر آیات مشابه نشان می‌دهد این عبارت صرفاً مربوط به بت‌های سنگی نیست و شامل عموم بت‌ها مانند بت جاندار نیز می‌شود. از جمله این قراین می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• عبارت «الّذین تدعون من دون الله» و عبارات نظیر آن در بیش از 20 آیه از قرآن کریم

به‌کار رفته است و قراینی که در آیات مذکور وجود دارد، حاکی از آن است که وصف «الّذین تدعون من دون الله» مختص بت‌های سنگی نیست، مانند آیات ذیل:

آیه 194 سوره اعراف:

إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ فَٱدْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا۟ لَكُمْ إِن كُنتُمْ صَٰدِقِينَ

آنهایی را که غیر از خدا می‌خوانید (و پرستش می‌کنید)، بندگانی همچون خود شما هستند؛ آنها را بخوانید، و اگر راست می‌گویید باید به شما پاسخ دهند (و تقاضایتان را برآورند)!

آیه 194 سوره اعراف

هرچند علامه طباطبایی بیان می‌نماید در این آیات به جماد هم «عبد» اطلاق شده است اما توجه به این نکته حائز اهمیت است که در قرآن کریم واژه «عبد» و مشتقات آن مانند «عباد، عبید» برای جماد به‌کار نرفته است. به عنوان نمونه در آیه 93 سوره مریم چنین آمده است:

إِن كُلُّ مَن فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ إِلَّآ ءَاتِى ٱلرَّحْمَٰنِ عَبْدًا

تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند، بنده اویند!

آیه 93 سوره مریم

همچنین واژه «امثالکم» در آیه 194 سوره اعراف که بیانگر مثلیت بین «الذین تدعون من دون الله» و انسان‌هاست، بیانگر آن است که مراد از بت‌ها در اینجا بت جاندار است. آیات 20 و 21 سوره نحل:

أَمْوَٰتٌ غَيْرُ أَحْيَآءٍ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ

آنها مردگانی هستند که هرگز استعداد حیات ندارند؛ و نمی‌دانند (عبادت‌کنندگانشان) در چه زمانی محشور می‌شوند!

آیه 21 سوره نحل

وَٱلَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ

معبودهایی را که غیر از خدا می‌خوانند، چیزی را خلق نمی‌کنند؛ بلکه خودشان هم مخلوقند!

آیه 20 سوره نحل

و كسانى را كه جز خدا مى‏‌خوانند، چيزى نمى‏‌آفرينند در حالى كه خود آفريده مى شوند- مردگان‌اند نه زندگان، و نمى‏‌دانند كى برانگيخته خواهند شد.» طبرسی در توضیح آنکه در آیه بعد فرمود:« أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْياءٍ» چنین بیان می‌کند: «اينها موجودات بيجان و غير زنده‏اى هستند، كه هيچ‌گاه حيات نداشته‏‌اند، حتى مثل موجوداتى كه روزگارى در حيات هستند، سپس مى‌‏ميرند، هم نيستند. موجودات مرده، ممكن است يك بار ديگر زنده شوند، ولى در باره بت‌ها چنين اميدى هم نيست. در اينجا كلمه «اموات» را در مورد بت‌ها به‌كار مى‏‌برد، حال آنكه اين كلمه، جمع «ميت» است و «ميت» به موجودى مى‌‏گويند كه قبلا زنده بوده، سپس مرده است. بديهى است كه بت‌ها چنين نبوده‏‌اند و بنابراين در مورد آن‌ها بهتر بود «موات» به‌كار برده‏‌ شود.» این کاربرد نیز می‌تواند روشن کند که مراد از «الّذین یدعون من دون الله» صرفاً بت‌های سنگی نیست، بلکه ممکن است منظور از آن بت‌های جانداری باشد که بت‌پرستان به عنوان آلهه مرکز دعا و پرستش قرار می‌دادند و ادامه آیه قرینه‌ای است بر این ادعا که می‌فرماید: « وَ ما يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ» يعنى اين بت‌ها نمى‏‌دانند كه چه زمانی مبعوث مى‏‌شوند، در حالی که مبعوث شدن مربوط به موجودات زنده است. زیرا کاربرد ریشه «بعث» در 67 آیه از قرآن کریم مانند آیه 7 سوره حج:

وَأَنَّ ٱلسَّاعَةَ ءَاتِيَةٌ لَّا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ ٱللَّهَ يَبْعَثُ مَن فِى ٱلْقُبُورِ

و اینکه رستاخیز آمدنی است، و شکّی در آن نیست؛ و خداوند تمام کسانی را که در قبرها هستند زنده می‌کند.

آیه 7 سوره حج

و آیه 65 سوره نمل:

قُل لَّا يَعْلَمُ مَن فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ ٱلْغَيْبَ إِلَّا ٱللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ

بگو: «کسانی که در آسمانها و زمین هستند غیب نمی‌دانند جز خدا، و نمی‌دانند کی برانگیخته می‌شوند!»

آیه 65 سوره نمل

نشان می‌دهد مبعوث شدن صرفاً در مورد موجودات زنده به‌کاررفته است.

• در آیه 73 سوره حج، قراین دیگری نیز وجود دارد که بر دلالت عبارت «الّذین تدعون من دون الله» بر بت انسانی صحه می‌گذارد، از جمله:

کاربرد اسم موصول «الّذین» که برای جمع عاقل به‌کار می‌رود، در حالی که در آیاتی مانند 101 سوره هود چنین می‌فرماید:

وَمَا ظَلَمْنَٰهُمْ وَلَٰكِن ظَلَمُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ فَمَآ أَغْنَتْ عَنْهُمْ ءَالِهَتُهُمُ ٱلَّتِى يَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ مِن شَىْءٍ لَّمَّا جَآءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَمَا زَادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبِيبٍ

ما به آنها ستم نکردیم؛ بلکه آنها خودشان بر خویشتن ستم روا داشتند! و هنگامی که فرمان مجازات الهی فرا رسید، معبودانی را که غیر از خدا می‌خواندند، آنها را یاری نکردند؛ و جز بر هلاکت آنان نیفزودند!

آیه 101 سوره هود

و در آن از اسم موصول «الّتی» استفاده شده است.

• در ادامه آیه 73 سوره حج خداوند می‌فرماید:« ... وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً...: اگر ذباب از آنها چیزی برباید...» که مرجع ضمیر «هم» عبارت «الذین تدعون من دون الله» است. اگر مراد از آن عبارت، بت‌های سنگی باشد براساس قواعد زبان عربی باید از ضمیر مفرد مونث استفاده می‌شد و ضمیر «هم» برای جمع عاقل به‌کاربرده می‌شود.

همچنین اگر منظور از «الذین تدعون من دون الله» بت‌های سنگی باشد بدیهی است آنها قادر به بازگرداندن موارد ربوده شده نیستند و در این صورت آیه مذکور نکته‌ای را بیان نمی‌کند. اما بنابر آنچه گفته شد، مراد از «الذین تدعون من دون الله» شامل بت‌های جاندار مانند انسان نیز می‌شود و آنچه را ذباب (پشه، مگس و سایر حشرات بالدار) از آن‌ها برباید، آنها نمی‌توانند بازپس گیرند.

دلیل ناتوانی در بازپس‌گیری آنچه ذباب ربوده است برای ناتوانی در بازستاندن آنچه ذباب ربوده است، می‌توان دلایلی را مطرح کرد، مانند:

1. سرعت پرواز مگس: همانطور که گفته شد این موضوع منتفی است، زیرا با ابزارهای بسیار ساده مانند تله‌ها و تورهای مخصوص می‌توان مگس و سایر حشرات را صید کرد یا به دام انداخت .

2. ریزبودن ماده ربوده شده: این موضوع نیز منتفی است، زیرا در برخی پژوهش‌های صورت گرفته در زمینه حشره‌شناسی، محققان حتی اندازه ذرات غذایی محتویات دستگاه گوارش مگس‌ها را اندازه‌گیری نموده‌اند. در یکی از این موارد نتایج بررسی Gonzalez و همکاران (2008) نشان داد که در دستگاه گوارش نوعی مگس به نام مگس میوه مدیترانه‌ای تنها مواد مایع و ذرات غذایی کوچک‌تر از نیم میکرومتر یافت می‌شوند.

3. تغییر ماهیت ماده: اعجاز ادعاشده بر این مبناست که در بخش علمی به بررسی آن خواهیم پرداخت.

متعلق ربودن در آیه 73 سوره حج

در آیه 73 سوره حج، خداوند متعال می‌فرماید: «... و ان يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لايَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ...: ...و اگر آن مگس چيزى از آنان بربايد نمى‏‌توانند آن را بازپس گيرند...»

مصداق «شیئاً» در آیه مذکور عبارت است از:

• مواد خوراکی مانند زعفران و عسل: در مورد شان نزول آیه 73 سوره حج در روایات آمده است: «بت پرستان قريش، بت‌هايى را كه در اطراف كعبه گردآورى كرده بودند، با مشك و عنبر و گاه با زعفران يا عسل مى‏‌آلودند و اطراف آن‌ها نداى لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك، الا شريك هو لك تملكه و ما ملك! كه بيانگر شرك و بت پرستى آن‌ها و تحريف لبيك موحدان بود سر در مى‏‌دادند، و اين موجودات پست و بى ارزش را شريك خدا مى‏‌پنداشتند، ولى مگس‌ها مى‏‌آمدند و بر آنها مى‏‌نشستند و آن عسل و زعفران و مشك و عنبر را مى‏‌ربودند و آنها قدرت بر باز پس گرفتن آن نداشتند! قرآن مجيد همين صحنه را عنوان قرار داده و براى بيان ضعف و ناتوانى بت‌ها و سستى منطق مشركان از آن بهره‏‌گيرى مى‏‌كند.»

• هرچیزی که حشرات به عنوان تغذیه از آن استفاده می‌کنند. زیرا کاربرد اسم نکره (در اینجا شیئاً) در سیاق شرط (جمله شرطیه) دلالت بر عموم می‌کند یعنی شامل همه افرادی می‌شود که صلاحیت دارند . بنابراین «شیئاً» در آیه مذکور شامل همه چیزهایی می‌شود که «ذباب» می‌تواند از انسان برباید و اعم از خون، مواد خوراکی و تمام متعلقات انسان می‌شود.

بنابرآنچه در ادعای اعجاز و مطالب فوق بیان شد، در ادامه به بررسی ساختار بدن مگس و پشه که اصلی‌ترین معانی واژه «ذباب» می‌باشد و چگونگی نیش زدن و تغییرات مربوط به آن می‌پردازیم.

تعریف علمی «مگس»

از نظر علم طبقه‌بندی زیستی، تمامی گونه‌های پشه‌ها و مگس‌های حقیقی دارای خصوصیات مشترک زیستی از نظر ریخت‌شناسی بوده و همگی در راسته دوبالان (Diptera) از رده حشرات، رده‌بندی می‌شوند (جدول 1). این راسته یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های حشرات است به طوری که تخمین زده می‌شود تا 240 هزار گونه را دربرگیرد، هرچند تاکنون کمتر از 120 هزار گونه از این راسته توصیف شده است که در خانواده‌های متعددی قرار می‌گیرند

فرمانرو	جانوران
شاخه	بندپایان
رده	حشرات
زیر رده	بالداران
فوق راسته	درون بالداران
راسته	دوبالان

با توجه به تعدد و تنوع بسیار زیاد در گونه‌های راسته دوبالان و نیز با توجه به نتیجه بررسی‌های انجام شده که نشان می‌دهد گونه‌ای از مگس و پشه که اختصاص به منطقه عربستان باشد، وجود ندارد و در آیه 73 سوره حج نیز نشانه‌ای که مسئله مذکور را محدود به نوع خاصی از حشرات نماید، مشاهده نمی‌شود بنابراین در ادامه به معرفی برخی از گونه‌های شاخص پشه‌ها و مگس‌ها در تعدادی از خانواده‌های این راسته می‌پردازیم تا بدین ترتیب مهم‌ترین ویژگی‌های کلی زیست‌شناختی مورد نیاز در بررسی ادعای اعجاز در آیه مذکور شناخته شوند (جدول 2). از آنجا که این گونه‌ها به عنوان آفت کشاورزی و ناقل عوامل میکروبی و انگلی دارای اهمیت‌ پزشکی و اقتصادی می‌باشند، مطالعات گسترده‌ای بر روی آنها صورت گرفته است.

نام گونه	اسم جنس و گونه	خانواده	توضیحات
مگس تسه‌تسه (Tsetse fly) یا گلوسینا	Glossina sp. (Wiedemann, 1830)	Glossinidae	عامل بیماری خواب
مگس سرکه یا مگس میوه معمولی	Drosophila melanogaster (Meigen, 1830)	Drosophilidae	ارگانیسم مدل در تحقیقات زیستی
مگس خانگی (House fly)	Musca domestica (Linnaeus 1758)	Muscidae	فراوان ترین حشره
پشه آنوفل	Anopheles sp. (Meigen 1818)	Culicidae	عامل مالاریا
مگس میوه مدیترانه‌ای (Medfly)	Ceratitis capitata (Wiedemann, 1824)	Tephritidae	آفت جدی محصولات کشاورزی
پشه خاکی (Sand fly)	Phlebotomus arabicus	Phlebotominae	ناقل انگل سالک

ویژگی اصلی گونه‌های راستۀ دوبالان داشتن یک جفت بال است. گونه‌های این راسته دارای اندازه کوچک تا متوسط و سر آزاد هستند. اجزای دهانی به شکل اپیستوگناتوس (Opisthognathous) و از نوع سوراخ کننده و مکنده یا به شکل اسفنجی یا لیسنده است. آنها دارای چشم‌های بزرگ و مرکب به همراه سه چشم ساده و شاخک‌های بلند با بندهای بلند یا کوتاه از نوع شاخک مودار (Aristae) هستند و نیز دارای یک جفت بال جلویی مشخص آن هم در بند دوم سینه هستند در حالی‌که بال‌های بند سوم تحلیل رفته و به صورت بالچه چاقوشکل به عنوان اندام تعادلی به نام هالتر در آمده است. سطح بدن نرم و پوشیده از مژه یا موهای ریزی به نام ستا (Setae) است (شکل 1). .

شکل1- شکل ظاهری یک نمونه از مگس‌های خانگی و کرک های سطح بدن این حشره

برخی از گونه‌های شاخص راسته دوبالان

همانطور که در جدول 2 مشاهده شد، برخی از گونه‌های شاخص راسته دوبالان عبارتند از: مگس تسه تسه، مگس سرکه یا مگس میوه معمولی، مگس خانگی، پشه مالاریا یا آنوفل، مگس میوه مدیترانه‌ای، پشه خاکی که در ادامه به معرفی مختصر آن‌ها می‌پردازیم.

مگس تسه تسه

مگس گزنده بزرگی است (0.5 تا 1.5 سانتیمتر) که ساکن بخش بزرگی از مرکز قاره آفریقا بین صحرا و کالاهاری است (شکل 2). جنس مگس تسه تسه شامل 34 گونه و زیر گونه می‌شود . این حشره ممکن است ناقل انگل تریپانوزوم بروسی (Trypanosoma brucei) که عامل بیماری خواب است، باشد. مگس تسه تسه خرطوم تمایز یافته دارد که ساختار آن بلند و باریک و متصل به پایین سر و با جهت به جلو است. هنگامی که مگس تسه تسه در حالت استراحت است، بال خود را به طور کامل در بالای بال دیگر تا می‌کند .

شکل2- مگس تسه تسه Glossina sp. (Wiedemann,

مگس سرکه یا مگس میوه معمولی

عنوان مگس میوه اصطلاح عمومی است که گاهی برخی دیگر از گونه های راسته دوبالان از خانواده‌های دیگر از جمله گونه Ceratitis capitata از خانواده Tephritidae را نیز با این نام می‌نامند. افراد ماده در این گونه تا 2.5 میلیمتر و نرها کمی کوچک‌تر هستند

مگس سرکه به دلیل دارا بودن برخی ویژگی‌های زیستی به عنوان یک موجود خاص به عنوان یک مدل ژنتیکی در تحقیقات زیست شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد (شکل 3). این گونه به سرعت و به تعداد زیاد (تعداد 20 تا 25 نسل در هر سال) تولید مثل می کنند. کروموزم‌های غدد بزاقی لارو درزوفیلا از بزرگترین کروموزوم‌های شناخته شده در طبیعت هستند به طوری که حداقل صد برابر از کروموزوم‌های سلول‌های سایر اعضای بدن این مگس بزرگ‌تر است. این خود نشان دهنده سطح بالای بیان ژن‌های این گونه از مگس‌ها در سلول‌های بزاقی است که می تواند ترکیبات پروتئینی و آنزیمی متنوعی را تولید نمایند

شکل 3- مگس سرکه Drosophila melanogaster (Meigen, 1830)

مگس خانگی

مگس خانگی با اندازه‌ای متوسط دارای قطعات دهانی به شکل خرطوم مکنده است که انتهای آن حالت اسفنجی یافته است (شکل 4). البته این ویژگی در برخی دیگر از مگس‌های این خانواده دیده نمی‌شود. به طوری که گونه‌های از مگس‌ها که شباهت ظاهری زیادی به جنس مگس خانگی دارند توانایی گزیدن و تغذیه از خون را دارند. به عنوان مثال در مگس اصطبل (Stomoxys calcitrans) که در جاهایی که دام‌های اهلی نگاه داری می‌شوند به وفور یافت می‌شوند هر دو جنس نر و ماده دارای توانایی گزیدن و تغذیه از خون هستند . گونه‌های این خانواده از بقایای دفعی جانوران، مواد در حال فساد، مواد خوراکی انسان، اجساد جانوران و برخی نیز از خون تغذیه می‌کنند. نزدیک به 4000 گونه در خانواده موسیده در سراسر جهان گزارش شده است که در برگیرنده انواع گونه‌های مگس خانگی است. مگس M. domestica فراوان‌ترین گونه شناخته شده از راسته دوبالان است و تقریبا هر جایی که انسان در آن زندگی می‌کند، یافت می‌شود. افراد بالغ دارای اندازه 6 تا 9 میلی‌متری هستند. دمای بهینه برای افراد این گونه 26 درجه است اما برای لاروهای این گونه دمای بهینه 35 تا 38 درجه است. مگس های خانگی در نواحی گرمسیری تا سه نسل در سال می‌توانند زادآوری کنند در حالی‌که در نواحی معتدل زادآوری سالانه تا هشت نسل نیز می‌تواند برسد .

شکل 4- الف) مگس اصطبل Stomoxys sp.، ب) مگس خانگی Musca sp. ، ج و د) مقایسه قطعات دهانی مگس اصطبل و مگس خانگی

پشه مالاریا یا آنوفل

پشه‌ها جزو خانواده حشرات دوبال به نام کولیسیده Culicidae می‌باشند. خانواده کولیسیده شامل بیش از 3400 گونه از پشه های حقیقی می‌شود که این گونه ها در 42 جنس طبقه بندی می‌شوند. مهم‌ترین جنس این خانواده پشه آنوفل است. بیش از 480 گونه پشه از جنس آنوفل در سراسر جهان شناخته شده‌اند که تا 70 گونه از آنها می‌توانند ناقل مالاریا باشند . پشه ماده معمولا بزرگ‌تر از پشه نر است. خرطوم پشه ماده طویل تر بوده و مناسب مکیدن خون است. شاخک‌های پشه نر پر پشت و پر مو بوده اما شاخک‌های پشه ماده نخ‌مانند و دارای چند موی اندک است (شکل5). پشه های نر و ماده برای تامین انرژی از شهد گل‌ها و گیاهان تغذیه می‌کنند. پشه های نر هیچگاه از خون تغذیه نمی‌کنند و نیش نمی‌زنند. اما پشه‌های ماده برای تولید و نمو تخم‌های خود نیاز به پروتئین موجود در خون دارد. همه گونه‌های پشه انسان را نمی گزند، بلکه برخی از پشه های ماده، خون پستانداران، برخی پرندگان، برخی اسب‌ها، برخی لاک‌پشت‌ها یا حتی قورباغه‌ها را به انسان ترجیح می‌دهند. پشه‌های آنوفل به عنوان ناقلان بیماری مالاریای انسانی (انواع پلاسمودیوم ها) دارای اهمیت هستند. همچنین آنوفل‌ها ناقلان بیماری کرمی فیلاریازیس نیز هستند .

شکل 5- پشه آنوفل Anophelessp. (Meigen 1818)

مگس میوه مدیترانه‌ای

مگس میوه مدیترانه‌ای (Ceratitis capitata) به عنوان آفت مهم محصولات کشاورزی در بسیاری از نقاط جهان شناخته می‌شود. هر چند افراد بالغ قدرت گسترش کمی دارند اما تجارت جهانی میوه‌ها این مگس‌ها را می‌تواند هزاران کیلومتر نسبت به مبدا اولیه انتقال دهد (شکل6). بنابراین علی‌رغم آنکه مبدا اولیه این گونه حوزه دریای مدیترانه بوده است ولی در بسیاری از نقاط جهان چون آمریکای شمالی و جنوبی، آسیا و استرالیا گسترش دارند.

شکل 6- مگس میوه مدیترانه‌ای(Wiedemann, 1824) Ceratitis

پشه خاکی

پشه خاکی حشره کوچکی است که در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می‌شود. افراد ماده این گونه برای تولید تخم نیاز به تغذیه از خون دارند. دو جنس مهم پشه خاکی Lutzomyia و Phlebotomus ناقل انگل های تک‌یاخته‌ای به خصوص انگل لشمانیا هستند که عامل بیماری سالک جلدی (leishmaniases) می‌باشد. بنابراین این پشه‌ها از نظر بهداشتی دارای اهمیت بسزایی هستند (شکل7). بیماری سالک در 88 کشور جهان وجود دارد و سالانه تا 2 میلیون مورد ابتلای جدید به این بیماری گزارش می‌شود .

شکل 7-پشه خاکیPhlebotomusarabicus

ارتباط واژه «سلب» با ساختار حشرات

همانطور که در بررسی واژه «سلب» بیان شد، این کلمه بر ربودن و گرفتن چیزی از دیگری به شکل اجباری، با چابکی و همراه با ناراحتی دلالت می‌کند. در واقع حشره از طعمه خود، بدون آنکه وی بخواهد و مطلع شود، چیزی را می‌رباید و بعد از ربودن موجب ایجاد ناراحتی و بروز مشکلاتی در وی می‌شود. آنچه در مفهوم «سلب» نهفته است، در ساختار نیش و خرطوم حشرات به خوبی نمایان می‌شود. زیرا نیش پشه‌ها همانند یک سوزن میکروسکوپی است که برخلاف سوزن سر سرنگ بدون ایجاد هیچ‌گونه دردی در میزبان در پوست فرو می‌رود و دیواره رگ‌ها را سوراخ می‌کند و در نتیجه پشه‌ ماده بدون ایجاد هر نوع اختلالی، می‌تواند به تغذیه از خون بپردازد. نیش پشه ماده دارای دو کانال مجزاست که شامل یک مجرای بزاقی و یک مجرا برای مکیدن خون است. علت اینکه نیش پشه درد ندارد، این است که نیش پشه بسیار دندانه دار بوده و با سوزن آمپول که سطحی هموار دارد، متفاوت است (شکل 8). دندانه دار بودن نیش پشه سبب میگردد تا تعداد نقاط تماس آن با پوست بدن به حداقل رسیده و اعصاب حسی کمتری تحریک گردند.

شکل 8- تصویر میکروسکوپ الکترونی (SEM) از نوک نیش پشه ماده

از طرف دیگر، پشه برای جلوگیری از انعقاد خون بزاق ترشح می‌کند که پروتئین آن موجب تحریک سیستم ایمنی بدن می‌گردد و به همین دلیل، خارش، تورم و قرمزی محل گزش پدید می‌آید. بنابراین ناراحتی که در مفهوم واژه «سلب» مطرح است، در عملکرد حشراتی مانند پشه نیز حاصل می‌شود. از سوی دیگر موادی در بزاق برخی از حشرات راسته دوبالان مانند پشه خاکی شناخته شده است که مانع از ایجاد احساس درد در میزبان هنگام تغذیه از خون میزبان می‌شود. عدم ایجاد احساس درد به واسطه مواد بزاقی آن در ناآگاهی میزبان از حضور حشره مهاجم بر سطح بدن موثر است (شکل 9).

شکل 9- تصویر میکروسکوپ الکترونی (SEM) از نوک نیش پشه ماده

برخی واژه «سلب» را در آیه بدینگونه شرح داده‌اند که از طریق چسبیدن مواد خوراکی به پرزهای بدن حشرات رخ می‌دهد. این در حالی است که مگس خانگی از پرزهای پاهای خود برای تمیز کردن خود استفاده می کند. رفتار تمیز کردن با دقت بالایی انجام می‌گیرد. زیرا هر ذره غذایی در سطح بدن مگس، هر چند بسیار ریز، تعادل مگس را در هنگام پرواز بر هم می‌زند.

ارتباط واژه «لایستنقذوه» با گوارش در حشرات

همانطور که بیان شد، آیه 73 سوره حج بیانگر ناتوانی در بازپس‌گرفتن و رهاندن چیزی است که حشره آن را از موجود زنده ربوده است و این ناتوانی ممکن است به دلیل تغییراتی باشد که حشره بعد از تغذیه بر روی ماده غذایی انجام می‌دهد و در ادامه به تشریح روند این تغییرات می‌پردازیم.

مگس‌های خانگی بر روی بقایای به جامانده موجودات مرده، مواد دفعی، زباله‌های غذایی، غذا و نوشیدنی‌های حاوی شکر و غیره تغذیه می‌کنند. مگس خانگی وقتی بر روی یک سطح می‌نشیند، با استفاده از تارهای حسی موجود بر روی پاهای خود سطح مذکور را چشیده و مناسب بودن آن جسم برای تغذیه را ارزیابی می‌کند . مگس‌های خانگی هنگام تغذیه، مایعات بزاقی خود را که حاوی آنزیم‌های هضم‌کننده است، از طریق مجرای بزاقی خرطوم بر روی غذای مورد استفاده تخلیه می‌کنند. آنزیم‌های موجود در بزاق ترشح شده تا حدی مواد غذایی را هضم می‌کند و آن را به حالت مایع تبدیل می‌کند تا امکان مکیدن آن توسط خرطوم مگس از طریق مجرای غذایی فراهم شود . ذرات غذایی در چینه‌دان (crop) ذخیره می شوند. پس از تغذیه معمولا مگس در نقطۀ آرامی نشسته و به دفعات متعدد محتویات چینه‌دان را بالا آورده، با بزاق ترکیب کرده و دوباره آن را می‌مکد. این رفتار به هضم بهتر مواد غذایی کمک می‌کند . این رفتار همچنین گاهی منجر به برجای ماندن لکه‌هایی در محل استراحت مگس می‌شود (شکل 10).

شکل 10- چگونگی تغذیه مگس خانگی

رفتار برگرداندن مواد غذایی حاوی رنگ‌های غیرسمی تا بیشتر از24 ساعت پس از تغذیه از محلول غذایی رنگ شده مشاهده شده است.

هنگامی که مگس میوه مدیترانه‌ای در محیط آزمایشگاه با یک ماده غذایی جامد تغذیه می‌شود، همواره مقادیر زیادی از محتویات چینه‌دان خود را بر روی آن ماده تخلیه می‌کند که منجر به مایع شدن و حل شدن آن ماده غذایی می‌شود. مطالعه محتویات معده این گونه از مگس که با مواد غذایی با اندازه‌های مختلف (از کمتر از یک میکرومتر تا بزرگتر از 60 میکرومتر) تغذیه شده بودند، نشان داده‌ است که تنها، مواد مایع و ذرات غذایی کوچکتر از نیم میکرومتر در دستگاه گوارش آنها یافت می‌شود. با وجود اینکه اندازه منفذ مجرای غذایی بین 35 تا 40 میکرومتر است، این یافته نشانگر خاصیت فیلترکنندگی شیارهای لوله‌ای اندام مکنده در مگس‌ها است . ساختارهای تیغه‌ای شکل شیارهای لوله‌ای در سطح زیرین اندام مکنده این مگس احتمالا برای خراشیدن بافت‌های گیاهی به کار می‌رود . رفتار تخلیه محتویات دستگاه گوارش بر روی مواد غذایی بیش از ترشح ترکیبات بزاقی از طریق مجرای بزاقی در تغذیه مگس‌ها نقش دارد، تا جایی که افراد دهیدراته جنس Bactrocera که هیچ محلولی در چینه‌دان خود نداشتند، قادر به تغذیه و جذب مواد غذایی جامد و نیمه جامد نبودند. همین مگس‌ها پس از دریافت آب مجددا قادر به تغذیه فوری از مواد غذایی جامد شدند. تخلیه محتویات چینه‌دان هنگام تغذیه از ترکیبات غذایی مایع رخ نمی‌دهد، زیرا در این مواقع نیاز به حل کردن مواد غذایی وجود ندارد. هرچند امکان ترشح ترکیبات بزاقی وجود دارد. در بیشتر دوبالان که ترشحات بزاقی در منفذ دهانی تخلیه می‌شوند، حلق تحتانی به خوبی توسعه یافته و جایگاه مجرای بزاقی است در حالی که در خانواده Tephritidae از جمله مگس میوه مدیترانه‌ای حلق تحتانی به شدت تحلیل رفته است که نشان می‌دهد ساختار قطعات دهانی در این خانواده برای تخلیه مستقیم بزاق بر روی مواد غذایی سازگاری پیدا نکرده است . به طور کلی مگس‌ها برای تغذیه اقدام به تخلیه ترشحات بزاقی از طریق مجرای بزاقی یا تخلیه محتویات دستگاه گوارش از طریق مجرای غذایی می‌کنند.

پشه‌هایی که دارای رژیم غذایی خونخواری هستند، برای تغذیه از خون می‌بایست با کمک خرطوم خود که به شکل نیش است پوست را سوراخ کرده و خون را از مویرگ‌های زیر پوست بمکند. در حالت طبیعی پاره شدن یا سوراخ شدن دیواره رگ‌های خونی منجر به بروز واکنش‌های بیوشیمیایی انعقاد خون در محل گزیدگی می‌شود که باعث می‌شود خون لخته شده و به حالت جامد درآید و از ادامه خونریزی ممانعت به عمل آورد. پشه‌ها برای پیشگیری از وقوع این حالت بزاق خود را به زیر پوست ترشح می‌کنند. بزاق آنها حاوی ترکیباتی است که مانع از انعقاد خون می‌شود. بنابراین با کمک این ترکیبات ضد انعقادی، خون از طریق نیش پشه وارد دستگاه گوارش می‌شود (شکل 11) .

شکل 11- چگونگی تغذیه پشه‌ها (Hirst2002)

ترکیبات بزاق مگس ها و پشه ها

بزاق در اكثر حشرات وجود دارد كه بسته به نوع تغذيه با هم متفاوت‌اند. بزاق حاوي آنزيم‌هايي است كه فرايند هضم غذا را آغاز می‌كند. وجود هر آنزيم در بزاق به نوع غذا بستگي دارد؛ ولي براي مثال، آميلاز كه نشاسته را به قند و آنزيم اينورتاز كه سوكروز را به گلوكز و فروكتوز تبديل می‌كند، معمولاً در بزاق حشرات وجود دارند و به زبان ساده‌تر شكل مواد قندي را تغيير می‌دهد. اما در حشراتي كه خون می‌مكند، آنزيم‌هاي هضم كننده وجود ندارد. در اين گونه حشرات، بزاق حاوي موادي است كه از لخته شدن خون در ميزبان كه موجب قطع فرايند تغذيه حشره می‌شود، جلوگيری می‌كند .

بزاق پشه خاکی دارای خواص آنزیمی چندگانه است. آنالیز ترکیبات بزاقی پشه خاکی گونه Phlebotomus arabicus نشانگر وجود انواع مختلفی از ترکیبات پروتئینی و آنزیم‌ها از جمله اپی‌راز، هیالورنیداز، فسفولیپاز، پیروفسفاتاز، آمیلاز و تری‌هالاز است. فسفولیپاز آنزیمی از گروه لیپازها است که فسفولیپیدها را به اسیدهای چرب و ترکیبات چربی دوست دیگر تجزیه می‌کند. آمیلاز آنزیمی است که باعث تجزیه زنجیره‌های کربوهیدرات ها مانند نشاسته و گلیکوژن و سایر قندها می‌شود و آنزیم تری‌هالاز نیز در تجزیه ترکیبات کربوهیدراتی نقش دارد.

فعالیت آنزیم هیالورونیداز در غدد بزاقی گونه‌های مختلف پشه خاکی شناخته شده است. اسید هیالورونیک یک نوع گلیکوزآمین گلیکان است که در ماتریکس بین سلولی بافت‌های پوششی، بافت‌های پیوندی، عصبی و غیره یافت می‌شود. آنزیم هیالورنیداز موجود در بزاق حشرات گزنده ماتریکس خارج سلولی را در مهره‌داران که دارای ترکیبات اسید هیالورنیک است، تخریب می‌کند. فعالیت هیالورنیدازی در ترکیبات بزاقی بسیاری از دوبالان دیده می‌شود. با این حال این آنزیم در بزاق نمونه‌های مختلف پشه‌های آنوفل، مگس تسه تسه و غیره دیده نمی‌شود. این آنزیم در گونه‌هایی که دارای آن هستند از نظر وزن مولکولی، ساختار مولکولی و میزان فعالیت بر حسب گونه متغیر است . این آنزیم با تخریب بافتی که در محل گزش ایجاد می‌کند، باعث افزایش نفوذپذیری و کارایی سایر ترکیبات بزاقی این حشرات می‌شود. این ترکیبات می‌تواند شامل مواد گشاد کننده رگ‌ها، عوامل ضد التهابی و غیره باشد.

این حشرات هنگام تغذیه از خون میزبان همئوستازی سیستم گردش خون و انعقاد خون میزبان را بواسطه ترکیبات بزاقی بر هم می‌زنند. این ترکیبات بزاقی شامل عوامل ضد انعقادی خون، ترکیبات ضد پلاکت و ترکیبات گشاد کننده رگ‌ها است . موجودات تغذیه کننده از خون معمولا دارای میزبان اختصاصی یا ترجیحی هستند و از آنجا که ترکیبات خون جانوران مختلف ترکیبات زیستی متفاوتی دارند، لذا موجودات خونخوار نیز ترکیبات مولکولی و مکانیسم‌های اختصاصی ویژه‌ای برای از کار انداختن مکانیسم‌های هموئوستاتیک میزبان خود دارند. به عنوان مثال پشه Culex quinquefasciatus Say تمایل بالایی برای گزیدن پرندگان دارد و ترکیبات بزاقی این پشه کارایی بالایی در تغذیه از خون پستانداران ندارد برای غلبه بر سدهای دفاعی بدن میزبان که هنگام بروز آسیب به دیواره رگ‌ها با روش‌های مختلف مانع از ادامه خونریزی می‌شوند، حشرات خونخوار نیز مکانیسم‌های مختلفی دارند. از جمله این موارد وجود آنزیم‌های هیدرولیز کننده ATP و ADP در ترشحات بزاقی مگس تسه تسه است. هنگام بروز آسیب به رگ‌ها، سلول‌های صدمه دیده با ترشح ATP و ADP موجب فعال‌سازی پلاکت‌ها شده و یکسری واکنش‌های بیوشیمیایی را راه‌اندازی می‌کند که در نهایت منجر به تشکیل لخته خون و مسدود شدن محل آسیب دیدگی می‌شود. وجود آنزیم‌های هیدرولیزکننده ATP و ADP در بزاق حشرات خونخوار، مانع از انجام شدن این واکنش‌ها می‌شود و در نتیجه امکان تغذیه برای حشرات مذکور فراهم می‌شود. این آنزیم‌ها را با عنوان آپیراز نیز می‌شناسند. این آنزیم در بزاق انواع مختلفی از بندپایان خونخوار شناخته شده است. از جمله این بندپایان می‌توان به کنه رختخواب Cimex lectularius، کنه Ixodes dammini، پشه‌ Aedes aegypti ، پشه آنوفل Anopheles gambiae و پشه خاکی Phlebotomus papatasi می‌توان اشاره کرد.

یکی از آنزیم‌های شناخته شده دیگر آنزیم آدنوزین دآمیناز یا ADA است که مولکول آدنوزین را به اینوزین و آمونیوم هیدرولیز می‌کند. این آنزیم در بزاق برخی گونه‌ها مانند یک گونه از پشه‌های خاکی و مگس تسه تسه شناسایی شده است. . نکته جالب توجه این است که آدنوزین گشاد کننده عروق و مهار کننده تجمع پلاکت‌ها است و آنزیم ADA با هیدرولیز آن به اینوزین مانع از این عملکرد می‌شود. این در حالی است که گونه دیگری از پشه‌های خاکی مقادیر فراوانی از مولکول آدنوزین را به عنوان گشاد کننده عروق در بزاق خود داشته و فاقد فعالیت آنزیم ADA است . وجود این آنزیم در تعداد اندکی از حشرات خونخوار و نه همگی آنها ممکن است نوعی سازگاری برای کاهش درد در میزبان در هنگام تغذیه از خون باشد، زیرا گیرنده‌های شیمیایی مولکول آدنوزین در اثر تحریک توسط این مولکول، خود باعث تحریک گیرنده‌های محیطی درد می‌شوند. اینوزین حاصل از فعالیت این آنزیم 100 برابر کمتر از آدنوزین منجر به ترشح هیستامین در محل گزیدگی می‌شود. هیستامین در اثر التهاب منجر به ایجاد حس خارش در محل گزیدگی می‌شود.

نتیجه گیری

بنابر آنچه گفته شد، روشن می‌گردد حشرات بالدار که یک دسته از آنها دوبالان هستند و در اغلب مناطق جهان وجود دارند، طی فرآیند تغذیه و جذب و هضم مواد، بر روی آنها تغییراتی را انجام می‌دهند به‌گونه‌ای که اگر در همان لحظه انسان قصد کند موادی را که آنها به صورت نامحسوس از او دریافت کرده‌اند، پس بگیرد این امر ناممکن است و این یافته علمی در آیه 73 سوره حج نیز بیان شده است.

پانویس و منابع

1. فولادوند، محمدمهدى، 1415ق، ترجمه قرآن، چ1، تهران: دار القرآن‌الكريم (دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى).

2. ابن‌فارس، احمد، معجم المقاییس فی اللغه، بیروت: دار الفکر.

3. ابن‌منظور، محمدبن‌مكرم، 1414ق، لسان العرب، چ3، بيروت: دار صادر.

4. امری، 1391، اصول ژنتیک پژشکی، ترجمه یوسفیان لیلا، وحیدنژاد حسن؛ تهران: انتشارات ابن سینا، شابک: 4-06-7150-964-978

5. آذرنوش، آذرتاش، 1388، فرهنگ معاصر عربی– فارسی، چ10، تهران: نشر نی.

6. آلوسى، سيدمحمود، 1415ق، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، چ1، بيروت: دارالكتب العلميه.

7. پاشایی‌راد، شاهرخ، 1384، جانورشناسی بی‌مهرگان، انتشارات بال کبوتران، شابک (9-87-5621-964)

8. ﭘﻮدات ﻋﺒﺎس، ﺣﺴﻴﻦ ﻟﺪﻧﻲ؛ اﺣﻤﺪ رﻳﻴﺴﻲ، 1385، ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ وﺿﻌﻴﺖ و ﺑﺮوز ﻣﺎﻻرﻳﺎ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﻨﺪرﻋﺒﺎس ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎي 1377 – 1381، مجله ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﺮﻣﺰﮔﺎن ﺳﺎل دﻫﻢ، ﺷﻤﺎره دوم، ﺻﻔﺤﺎت 101-110.

9. خوبدل، مهدی و همکاران، 1391، تنوع گونه‌ها و وفور نسبی مگس‌های حائز اهمیت پزشکی در جزایر ایرانی تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی در سال 1389؛ مجله طب نظامی، دوره 14، شماره 4، صفحات 268- 259.

10. راغب‌اصفهانى، حسين‌بن‌محمد، 1412ق، المفردات في غريب القرآن، چ1، بيروت: دارالعلم، دمشق: الدار الشاميه.

11. زبیدی، سیدمحمدمرتضی، 1965م، تاج العروس من جواهر القاموس، کویت: التراث العربی.

12. سیوطی، 1412، الاتقان فی علوم القرآن،

13. شريف‌لاهيجى، محمدبن‌على، 1373ش، تفسير شريف لاهيجى، چ1، تهران: نشر داد.

14. طباطبايى، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان فى تفسير القرآن، چ5، قم: جامعه‌ى مدرسين حوزه علميه قم.

15. طبرسى، فضل‌بن‌حسن، 1372ش، مجمع البيان فى تفسير القرآن، چ3، تهران: ناصرخسرو.

16. طريحى، فخرالدين، 1375ش، مجمع البحرين، چ3، تهران: كتاب‌فروشى مرتضوى.

17. طیب، سیدعبدالحسین، 1378، اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران: انتشارات اسلام، چاپ دوم.

18. عروسى‌حويزى، عبدعلى‌بن‌جمعه، 1415ق، تفسير نور الثقلين، چ4، قم: اسماعيليان.

19. ﻋﺰﻳﺰي ﻛﻮروش، ﻋﺒﺎس ﭘﻮدات، اﺑﻮذر ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ، ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ ﻣﻬﺮانزاده؛ 1391، ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت زﻳﺴﺘﻲ ﭘﺸﻪﻫﺎي آﻧﻮﻓﻞ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮﺧﻄﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺎﻻرﻳﺎ در اﺳﺘﺎن ﻫﺮﻣﺰﮔﺎن، 87-1386، ﻣﺠﻠﻪ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﺮﻣﺰﮔﺎن ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺷﻤﺎره ﭼﻬﺎرم، ﺻﻔﺤﺎت 273-28.

20. فراهيدى، خليل‌بن‌احمد،1410ق، كتاب العين، چ2، قم: هجرت.

21. قرشى، سيدعلى‌اكبر، 1371ش، قاموس قرآن، چ6، تهران: دار الكتب الإسلامية.

22. قمی، علی بن ابراهیم، 1367، تفسیر قمی، محقق سید طیب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب، چاپ چهارم.

23. -، علی بن ابراهیم، 1368، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، محقق حسین درگاهی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول.

24. کاشانی، ملافتح الله، 1336، تفسير منهج الصادقين فى الزام المخالفين، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی.

25. مغنيه، محمد جواد، 1424 ق، تفسير الكاشف، تهران: دار الكتب الإسلامية، چاپ اول.

26. مكارم‌شيرازى، ناصر، 1374ش، تفسير نمونه، چ1، تهران: دار الكتب الإسلامية.

27. Anderson, R. D. (2011). Behavioral Fever in the House Fly (Musca Domestica L.): Effects on Host Fitness and the Efficacy of Fungal Biopesticides (Doctoral dissertation, The Pennsylvania State University).

28. Beckett, B. S. (1981). Illustrated human and social biology. Oxford University Press, 211 pages ISBN: 0199140650, 9780199140657- page 78.

29. Caljon, G., De Ridder, K., De Baetselier, P., Coosemans, M., & Van Den Abbeele, J. (2010). Identification of a tsetse fly salivary protein with dual inhibitory action on human platelet aggregation. PloS one, 5(3), e9671.

30. Chapman, R. F., The insects: structure and function, 4th edition, Camridge University Press,1998

31. Coronado-Gonzalez, P. A., Vijaysegaran, S., & Robinson, A. S. (2008). Functional morphology of the mouthparts of the adult Mediterranean fruit fly, Ceratitis capitata. Journal of Insect Science, 8.

32. http://en.wikipedia.org/wiki/Fly, Access in 2013/08/10.

33. Keith Hirst (2002) Modular Science for AQA.: Separate award. Year 10, AQA modular GCSE science series; Publisher: Heinemann; ISBN: 0435572040, 9780435572044; 113 pages.

34. Leak, S. G., Ejigu, D., & Vreysen, M. J. (2008). Collection of entomological baseline data for tsetse area-wide integrated pest management programmes. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO).( http://www.fao.org/docrep/011/i0535e/i0535e00.HTM)

35. Marshall Cavendish. (2000). Exploring Life Science. Marshall Cavendish. ISBN 0761471359, 9780761471356

36. Volfova V, Hostomska J, Cerny M, Votypka J, Volf P (2008) Hyaluronidase of Bloodsucking Insects and Its Enhancing Effect on Leishmania Infection in Mice. PLoS Negl Trop Dis 2(9): e294. doi:10.1371/journal.pntd.0000294

37. Ribeiro, J. M. C. (2000). Blood‐feeding in mosquitoes: probing time and salivary gland anti‐haemostatic activities in representatives of three genera (Aedes, Anopheles, Culex). Medical and veterinary entomology, 14(2), 142-148.

38. Ribeiro, J. M., Charlab, R., & Valenzuela, J. G. (2001). The salivary adenosine deaminase activity of the mosquitoes Culex quinquefasciatus and Aedes aegypti. Journal of Experimental Biology, 204(11).

39. Ribeiro, J., Mans, B. J., & Arcà, B. (2010). An insight into the sialome of blood-feeding Nematocera. Insect biochemistry and molecular biology, 40(11), 767-784.

40. Tobe, S. S., & Langley, P. A. (1978). Reproductive physiology of Glossina.Annual Review of Entomology, 23(1), 283-307.

41. Vinay S Swaminathan, 2006, Mechanics of a Mosquito Bite ; North Carolina State University, Master of Science, (http://repository.lib.ncsu.edu/ir/bitstream/1840.16/1111/1/etd.pdf)

42. www.en.wikipedia.org/wiki/Fly

43. www.en.wikipedia.org/wiki/Tsetse_fly

44. www.en.wikipedia.org/wiki/Drosophila_melanogaster

45. Tobe, S. S., & Langley, P. A. (1978). Reproductive physiology of Glossina.Annual Review of Entomology, 23(1), 283-307.

46. Hostomská, J., Volfová, V., Mu, J., Garfield, M., Rohoušová, I., Volf, P., ... & Jochim, R. C. (2009). Analysis of salivary transcripts and antigens of the sand fly Phlebotomus arabicus. BMC genomics, 10(1), 282.